Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw

dostatecznie zabezpieczone, gdyż wydanie wyroku na posiedzeniu niejawnym jest niedopuszczalne,
jeśli strona w pierwszym piśmie złożyła wniosek o przeprowadzenie rozprawy, chyba że pozwany
uznał powództwo.
107 Art. 3231
Poważne wątpliwości Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka budzi natomiast rozwiązanie zawarte w Uwaga
nie
może
być
Helsińska
projektowanym art. 3231 k.p.c, stanowiące poważny wyłom od zasad jawności, ustności i uwzględniona,
gdyż
jest
kontradyktoryjności postępowania cywilnego. Stosownie do treści projektowanego przepisu, „Sąd
Fundacja Praw
niezgodna z założeniami.
Człowieka
może wydać wyrok na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany uznał powództwo lub gdy po złożeniu

przez strony pism procesowych i dokumentów, w tym również po wniesieniu zarzutów lub
sprzeciwu od nakazu zapłaty albo sprzeciwu od wyroku zaocznego, sąd uzna - mając na względzie
całokształt przytoczonych twierdzeń i zgłoszonych wniosków dowodowych - że przeprowadzenie
rozprawy nie jest konieczne". Projektowana regulacja przewiduje tym samym rozwiązanie
analogiczne do zawartego w uchylonym z dniem 3 maja 2012 r. art. 47917 k.p.c, ograniczającym
rozpoznawanie spraw na jawnych rozprawach w dawnym postępowaniu gospodarczym. Co
szczególnie istotne, projektowane rozwiązanie - ingerujące niewątpliwie w konstytucyjnie
gwarantowane prawo do jawnego rozpoznania sprawy oraz podstawowe zasady procesu cywilnego -
uzasadniono niezwykle lakonicznie i nieprzekonywająco. Autorzy opiniowanego projektu wskazali
jedynie, że „proponowana regulacja będzie wprawdzie wyjątkiem od zasady jawności i
kontradyktoryjności procesu cywilnego, ale przyczyni się do usprawnienia postępowania w tych
sprawach, w których sąd dojdzie do przekonania, że nie jest potrzebne przeprowadzenie rozprawy"3.
W aktualnym stanie prawnym, rozpoznawanie spraw w postępowaniu cywilnym odbywa się jawnie,
chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 9 § 1 k.p.c). W postępowaniu procesowym,
zgodnie z art. 148 § 1 k.p.c, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, posiedzenia sądowe są
jawne, a sąd orzekający rozpoznaje sprawy na rozprawie. Rozstrzygnięcie sprawy co do jej istoty
musi nastąpić co do zasady po przeprowadzeniu rozprawy, zgodnie z art. 316 § 1 k.p.c.4. Jak dotąd
ustawodawca dość rozważnie ustanawiał wyjątki od jawnego rozpoznawania spraw i wydawania
wyroków w postępowaniu cywilnym (przykładowo, na posiedzeniu niejawnym sąd może rozpoznać
apelację wniesioną w postępowaniu uproszczonym - art. 5051 § 2 k.p.c, apelację w postępowaniu
procesowym w razie cofnięcia pozwu, cofnięcia apelacji albo jeżeli zachodzi nieważności
postępowania - art. 374 k.p.c, niejawne jest postępowanie upominawcze - art. 4971 § 2 k.p.c). W
ocenie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, rozwiązanie zawarte w projektowanym art. 3231 k.p.c.
dopuszcza bardzo szeroki, nieograniczony klarownymi kryteriami wyjątek od zasady jawnego
rozpoznawania sprawy w postępowaniu cywilnym. O ile przesłanka uznania powództwa przez
pozwanego uzasadnia odstąpienie od przeprowadzenia rozprawy (pozwany zgadza się na żądanie
pozwu), o tyle pozostawienie uznaniowej decyzji sądu, uwarunkowanej jego przeświadczeniem o
braku konieczności przeprowadzenia rozprawy budzi wątpliwości z punktu widzenia zgodności z
art. 2, art. 45 ust. 1 i 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Komentowane rozwiązanie ogranicza oba aspekty
zasady jawności postępowania sądowego - wewnętrzną jawność postępowania (w stosunku do stron,
uczestników postępowania) oraz zewnętrzną jawność postępowania (w stosunku do osób
postronnych, zwaną również publicznością postępowania). Jawny charakter postępowania
57

sądowego jest jedną z podstawowych gwarancji prawa do sądu i rzetelnego procesu. Zasada
jawności jest nie tylko ogólną regułą postępowania cywilnego, ale także zasadą prawa
konstytucyjnego, międzynarodowego i unijnego6 oraz naczelną zasadą sądowego wymiaru
sprawiedliwości7. Zgodnie z Konstytucją RP, „każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego
rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i
niezawisły sąd" (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze
względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę
życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny (art. 45 ust. 2 Konstytucji). Zasadę
jawności postępowania statuuje także art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, zgodnie
z którym „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w
rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o
jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w
wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i
publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów
obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie
demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego
stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie
konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości. Zasada
jawności postępowania stanowi gwarancję bezstronności sędziego i rzetelnego procesu . Publiczność
w ustroju demokratycznym jest środkiem społecznej kontroli wymiaru sprawiedliwości, zarówno
sądu. jak i stron oraz innych osób biorących udział w procesie, a przez to zabezpiecza cały wymiar
sprawiedliwości oraz kompleksowo porządek prawny państwa , sprzyja ponadto kształtowaniu
kultury prawnej społeczeństwa10. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
podkreśla się, że warunek jawności postępowania sądowego jest fundamentalną gwarancją
rzetelnego procesu, której zapewnienie stanowi jedną z podstawowych zasad każdego
demokratycznego społeczeństwa11. Jawność postępowania gwarantuje stronom, że zostaną podjęte
poważne i realne działania celem zbadania sprawy przez sędziego, którego niezależność i
bezstronność będą mogły zostać zweryfikowane przez to, w jaki sposób prowadzi postępowanie,
powołuje świadków i biegłych oraz ocenia ich zeznania i opinie, weryfikuje znaczenie zgłaszanych
dowodów i przestrzega prawa do wysłuchania. Zasada jawności rozpoznania sprawy nie ma
naturalnie charakteru absolutnego. Wszelkie odstępstwa od niej muszą być jednak należycie
usprawiedliwione i zupełnie wyjątkowe. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje
się, że ograniczenia zasady jawności postępowania są dopuszczalne jedynie ze szczególnych
powodów w sytuacjach doprecyzowanych w ustawie13. Trybunał Konstytucyjny mimo postanowień
art. 45 ust. 2 Konstytucji dopuszcza także ograniczenia jawności postępowania na podstawie art. 31
ust. 3 Konstytucji RP. wykraczające poza względy moralności, bezpieczeństwa państwa, porządku
publicznego, ochronę życia prywatnego stron czy ważny interes prywatny. W ocenie Helsińskiej
Fundacji Praw Człowieka usprawnienie postępowania (co jest przedstawiane jako ratio
projektowanej zmiany) nie może być powodem wyłączenia jawności postępowania w stosunku do
58

zarówno jego stron, jak i publiczności. Ograniczenia jawności motywowane potrzebą zwiększenia
efektywności postępowania nie mają konstytucyjnego umocowania . Należy zgodzić się z A.
Łazarską, że . publiczny charakter postępowania cywilnego nie powinien być traktowany jedynie
jako deklaracja formalna, która w zależności od potrzeb wymiaru sprawiedliwości może być
ograniczona"11". Nie można zatem umniejszać zasady jawności postępowania jedynie z pozycji
ekonomii procesowej. Dlatego HFPC stoi na stanowisku, że ustanowienie tak niedookreślonych
przesłanek dopuszczających wydawanie wyroków w cywilnym postępowaniu procesowym na
posiedzeniu niejawnym - bez udziału stron i ich wysłuchania - narusza art. 2 w zw. z art. 45 ust. 1 i 2
w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ograniczenie jawności postępowania przez projektowaną
regulację jest nieproporcjonalne dla realizacji celów jakie ma osiągnąć, tj. zapewnienia większej
sprawności postępowania, w szczególności, że autorzy ustawy w żaden sposób nie uzasadnili, na ile
sprawność ta zostanie faktycznie zwiększona. Projektowane rozwiązanie pozostaje także w
sprzeczności z naczelnymi zasadami kierującymi procesem cywilnym - ustności.
kontradyktoryjności. bezpośredniości i wysłuchania. /. orzecznictwa ETPC wynika równic/ związek
pomiędz) prawem do publicznego a ustnego procesu17. A. Łazarska podkreśla że, mimo że w art. 6
ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka „ustność nie została wprost wyrażona, to uznaje się,
iż z gwarancji publiczności można również wywieść zasadę ustności postępowania, gdyż jest ona
przesłanką konieczną publicznego procedowania. Postępowanie ustne umożliwia sądowi osobiste
zetknięcie się ze stronami i świadkami, co ma istotne znaczenie dla oceny ich wiarygodności".
Podnieść należy, że wskazanych wyżej wątpliwości nie rozwiewa regulacja zawarta w
projektowanym art. 3231 § 2 k.p.c. w myśl którego . wydanie wyroku na posiedzeniu niejawnym
jest niedopuszczalne, jeżeli strona w pierwszym piśmie procesowym złożyła wniosek o
przeprowadzenie rozprawy, chyba że pozwany uznał powództwo". Wobec faktu, że zgodnie z
postanowieniami Konstytucji, jak i Kodeksu postępowania cywilnego jawność postępowania jest
zasadą, a niejawność wyjątkiem, to państwo nie powinno przerzucać na jednostkę ciężaru
wnioskowania o przeprowadzenie rozprawy. W ocenie Fundacji, należy w tej sytuacji odwrócić
reguły zawarte w opiniowanym projekcie - to zgodny wniosek stron w pismach procesowych
mógłby skutkować rozpoznaniem sprawy i wydaniem wyroku na posiedzeniu niejawnym. Państwo
nie może oczekiwać, żeby strona postępowania korzystająca z podmiotowego prawa do jawnego
rozpatrzenia sprawy musiała wyraźnie zaznaczać w pierwszym piśmie procesowym, że domaga się
jawnego, ustnego i kontradyktoryjnego procesu.
108 Art. 3231
Niezrozumiała jest propozycja zmiany przepisów przez wprowadzenie art. 3231 k.p.c., przewidująca Uwaga
nie
może
być
Sąd Apelacyjny wydanie wyroku przez sąd I instancji na posiedzeniu niejawnym. Przedmiotowa zmiana pozostaje w uwzględniona,
gdyż
jest
w Krakowie
sprzeczności z kierunkiem poprzedniej nowelizacji. Zauważenia wymaga, że kodeks postępowania niezgodna z założeniami.
cywilnego podlega niezwykle częstym zmianom. W moim przekonaniu zasadne byłoby
doprowadzenie do stabilizacji istniejących uregulowań, tak by możliwe było wykształcenie
poprawnej praktyki stosowania poszczególnych instytucji procesowych. Zauważam, że w maju
zeszłego roku weszła w życie zmiana przepisów w sposób zasadniczy przebudowująca model
koncentracji materiału dowodowego, która jednocześnie odwołuje się do zasadny \istności. Biorąc to
59

pod uwagę niezrozumiała jest propozycja zmiany przepisów przez wprowadzenie art. 3231 k.p.c. W
moim przekonaniu niezasadne jest projektowanie zmian w zakresie przepisów regulujących
wyłączenie sędziego. Przepisy te mają charakter ustrojowy i gwarancyjny, w związku z tym
wszelkie zmiany w tym zakresie winny być dokonywane ostrożnie. W mojej ocenie problem
wniosków o wyłączenie sędziego nie stanowi zasadniczej przyczyny długotrwałości postępowania.
Sytuacje, w których złożenie takiego wniosku znacznie przedłuża postępowanie mają charakter
incydentalny, co nie uzasadnia naruszenia generalnej zasady, że sędzia, którego dotyczy wniosek nie
powinien podejmować w sprawie czynności, aż do jego rozpoznania. Ewentualne problemy z
terminowością rozpoznania wniosków związane są z wadliwą praktyką stosowania przepisów
procesowych. W takich jednak sytuacjach nacisk powinien być położony na zmianę praktyki, a nie
przepisów prawnych.
109 Art. 3231
Nie jest zrozumiała propozycja zmiany przepisów przez wprowadzenie art. 3231 k.p.c. i Uwaga
nie
może
być
KRS
umożliwienie wydania wyroku przez sąd I instancji na posiedzeniu niejawnym. Zmiana ta pozostaje uwzględniona,
gdyż
jest
w sprzeczności z kierunkiem poprzedniej nowelizacji. Z uzasadnienia projektu nie wynikają niezgodna z założeniami.
przyczyny, dla których projektodawca postanowił powrócić do tej instytucji, rozszerzając jej
stosowanie na cały proces. Krajowa Rada Sądownictwa zwraca uwagę, że powrót do możliwości
wydawania wyroków na posiedzeniu niejawnym powinien mieć miejsce po szczegółowej analizie w
zakresie sprawności postępowania i ewentualnie dotyczyć jedynie określonych rodzajów spraw.
Rada podkreśla, że w stosunkowo krótkim okresie czasu, przekraczającym niewiele ponad jeden
rok, projektodawca powraca do instytucji, którą wyeliminował. Powoduje to wątpliwości w zakresie
rozważenia skutków wprowadzanych poprzednio i aktualnie rozwiązań. Ewentualna zmiana
powinna być poprzedzona stosownymi badaniami i szczegółowo uzasadniona.
110 Art. 3231
Projektowany przepis art. 3231 k.p.c. został błędnie umiejscowiony oraz wadliwie sformułowany. Uwaga
częściowo
Sąd Apelacyjny Jego umieszczenie po art. 323 k.p.c. należy w ogóle uznać za całkowicie przypadkowe. Należy uwzględniona.
w Warszawie
jednak przede wszystkim zwrócić uwagę, że przepis ten wprowadza normę szczególną względem
ogólnej zasady wyrażonej w art. 148 § 1 k.p.c. To przecież z treści art. 148 § 1 k.p.c. („Jeżeli przepis Por. stanowisko do uwagi nr
szczególny nie stanowi inaczej, posiedzenia sądowe są jawne, a sąd orzekający rozpoznaje sprawy
na rozprawie") wynika, że wyrok może być wydany jedynie po rozpoznaniu sprawy na rozprawie. 93.
Projektowany przepis art. 3231 k.p.c. jest więc przepisem szczególnym względem art. 148 § 1 k.p.c.
Powinien zatem zostać oznaczony jako art. 1481 k.p.c. Dotyczy bowiem nie tyle wydania wyroku,
ale rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym. Wydanie wyroku na posiedzeniu niejawnym jest
przecież tylko efektem rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym. Przepis ten nie powinien
zatem posługiwać się sformułowaniem „sąd może wydać wyrok na posiedzeniu niejawnym" ale
powinien brzmieć „sąd może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym". Nie budzi wątpliwości,
że w pojęciu „rozpoznanie sprawy" mieści się także wydanie orzeczenia kończącego postępowanie.
Takim też poprawnym sformułowaniem posługują się przepisy art. 374 k.p.c. czy też art. 4971 k.p.c.
Nieco mniej precyzyjnym określeniem posługuje się art. 50510 § 2 k.p.c. wskazując, że sąd może
rozpoznać apelację na posiedzeniu niejawnym. Konsekwentnie również w projektowanym § 2 tego
60

przepisu należałoby się posłużyć sformułowaniem „Rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym
jest niedopuszczalne". Dodatkowym argumentem jest treść projektowanego § 3, który stanowi, że
„W przypadkach, o których mowa w § 1, postanowienia dowodowe sąd wydaje na posiedzeniu
niejawnym". Projektodawca dostrzega więc, że wydanie wyroku musi być poprzedzone
czynnościami procesowym pozwalającymi chociażby na ustalenie stanu faktycznego, będącego
podstawą faktyczną rozstrzygnięcia, a więc - rozpoznaniem sprawy. Przy przyjęciu, że zarówno w §
1 jak i § 2 użyte byłoby sformułowanie „rozpoznanie sprawy", przepis § 3 byłby zbędny. Oczywiste
byłoby w takim wypadku, że w ramach rozpoznawania sprawy na posiedzeniu niejawnym sąd byłby
uprawniony do wydania na tym posiedzeniu każdego postanowienia, a nie tylko postanowienia
dowodowego. Konsekwencją takiej zmiany powinno być użycie w § 4 sformułowania: „Wyrok
wydany na posiedzeniu niejawnym wiąże sąd. Można ewentualnie rozważyć umieszczenie
projektowanego art. 3231 k.p.c. po art. 316 k.p.c. Przepis art. 316 k.p.c. wskazuje bowiem na
moment wydania wyroku („po zamknięciu rozprawy"). W konsekwencji, zamieszczenie
projektowanego art. 3231 k.p.c. jako art. 3161 k.p.c. wskazywałoby na to, że jest to rozwiązanie
wyjątkowe względem art. 316 k.p.c. Czyli że jest możliwe wydanie wyroku bez zamknięcia
rozprawy.
111 Art. 3231 § 1 Korzystne jest umożliwienie wydawania wyroku na posiedzeniu niejawnym (art. 323 [1] par. 1 Uwaga pozytywna.
Sąd Apelacyjny k.p.c). W szerokim spektrum spraw uproszczenie postępowania dowodowego, czy też
przewidywalne niestawiennictwo stron prowadzi wprost do oczekiwania, iż zaistnieje po
w Szczecinie
dstawa
uproszczonego procedowania w sprawie, także w obrębie wydawania orzeczenia.
112 Art. 326 § 2 Sąd Przepis art. 326 § 2 projektu w końcowej jego treści jest zupełnie niejasny. Nakazuje on w razie Uwaga
nie
może
być
Apelacyjny w „wygłoszenia uzasadnienia na posiedzeniu" nie podawać zasadniczych powodów rozstrzygnięcia. uwzględniona, gdyż nie jest
Łodzi
Tymczasem uzasadnienie ze swej istoty zawiera zasadnicze powody rozstrzygnięcia.


zasadna.
Czym innym są „zasadnicze
powody rozstrzygnięcia”, a
czym
innym
„wygłoszone
uzasadnienie”.
113 Art. 326 § 3
Proponowane brzmienie art. 326 § 3 zd. 3 k.p.c. (art. 1 pkt 36 projektu) wydaje się być niefortunne, Uwaga nie
może
być
Sąd Apelacyjny bowiem zasadnicze powody rozstrzygnięcia stanowią część uzasadnienia.
uwzględniona, gdyż nie jest
w Warszawie
zasadna. Por. stanowisko do
uwagi nr 112.
114 Art. 326 i nast. Rada negatywnie ocenia regulację dotyczącą ustnego uzasadniania orzeczeń (art. 326 K.p.c. i Uwaga
nie
może
być
KRS
następne). Rada nie wyklucza wprowadzenia takiej możliwości w wybranych kategoriach spraw uwzględniona,
gdyż
jest
rozpoznawanych w I instancji. Rozwiązanie przyjęte w projekcie może doprowadzić jednak do niezgodna z założeniami.
sporów o istnienie uzasadnienia a w sprawach obszernych bądź skomplikowanych wywoła efekt
przeciwny do podawanego poprzednio przy zmianie przepisów, mającej na celu skrócenia czasu
trwania rozprawy. W tych sprawach dla wygłoszenia ustnego uzasadnienia koniecznym stanie się
61