Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw

Jeżeli do wskazanej wyżej liczby dodamy liczbę spraw dotyczących wykonania kary
ograniczenia wolności, warunkowego przedterminowego zwolnienia i warunkowego
umorzenia postępowania to łącznie możemy szacować, iż w Polsce na koniec 2012 r.
wykonywano około 880 000 (!) spraw szeroko rozumianej probacji. Tak ogromna rzesza
skazanych nie może być poddana skutecznym zabiegom resocjalizacyjnym przy
wykorzystaniu dostępnych zasobów kadrowych i instytucjonalnych.
Dodać również należy, że na skutek masowego charakteru warunkowego zawieszenia
wykonania kary pozbawienia wolności w sposób bardzo oszczędny korzysta z możliwości
łączenia okresu próby z obowiązkami probacyjnymi, które mógłby wprowadzać realną
dolegliwość tej kary i być czynnikiem naprawczym. Wystarczy wspomnieć, że w 2012 r. na
693 073 wykonywanych orzeczeń związanych z warunkowym zawieszeniem wykonania kary
pozbawienia wolności tylko w przypadku 191 105 orzeczeń nałożono na skazanych tego
rodzaju obowiązki. Znikomy jest zakres stosowania tzw. zakazów zbliżania się oraz
obowiązków poddania się oddziaływaniom terapeutycznym i uczestnictwa w programach
korekcyjno-edukacyjnych dla sprawców przemocy w rodzinie. Praktycznie w ogóle nie
występuje orzecznictwo szczególnych obowiązków probacyjnych dla przestępców
seksualnych i mających problemy z agresją.
Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, iż w polskich warunkach orzekanie odbywa się bez
przeprowadzenia profesjonalnej diagnostyki przedsądowej oskarżonego, co jest kolejnym
ewenementem w skali Europy. Przewidziany przez ustawodawcę w art. 214 k.p.k. wywiad
środowiskowy w praktyce nie dostarcza sędziemu informacji pozwalających na głęboką i do
końca trafną prognozę kryminologiczną. Ponadto zakres zlecania przez prokuraturę i sądy
tych dodatkowo płatnych wywiadów kuratorom jest bardzo niewielki (w 2012 r. kuratorzy
przeprowadzili tylko 17 724 takich wywiadów). O wiele częściej na zasadach bezpłatnych
wywiady te zlecane są Policji, przy czym ich jakość jest zbliżona.
Kara grzywny lub kara pozbawienia wolności paradoksalnie stała się karą bardziej dolegliwą
od kary pozbawienia wolności w zawieszeniu, która w praktyce nie wiąże się z żadnymi
negatywnymi konsekwencjami poza krótkotrwałym wpisem do rejestru karnego. Kara
grzywny lub kara ograniczenia wolności orzekana jako kara podstawowa i najczęściej
stosowana byłaby karą bardziej odstraszającą i proporcjonalną.
Mimo istnienia efektywnego narzędzia w postaci tych dwóch kar, skutki ich wykonywania
w ostatnim dziesięcioleciu nigdy nie miały istotnego negatywnego wpływu na populację
więzienną. W ostatnich latach w liczbie 80–90 tys. osadzonych jedynie 2–4 tys. skazanych
133
odbywało karę zastępczą pozbawienia wolności z powodu uchylania się od uiszczenia
grzywny lub niewykonania kary ograniczenia wolności.

Liczba niewykonywanych orzeczeń kary ograniczenia wolności w sądach
rejonowych i w sądach okręgowych w latach 2010–2013
Liczba orzeczeń
Wyszczególnienie
SĄDY REJONOWE SĄDY OKRĘGOWE
2010
Liczba orzeczeń o karze ograniczenia
wolności, które wpłynęły do wykonania
92 514
Χ
w okresie sprawozdawczym
w tym:
liczba niewykonywanych orzeczeń
28 890
Χ
2011
Liczba orzeczeń o karze ograniczenia
wolności, które wpłynęły do wykonania
91 262
Χ
w okresie sprawozdawczym
w tym:
liczba niewykonywanych orzeczeń
27 798
Χ
2012
Liczba orzeczeń o karze ograniczenia
wolności, które wpłynęły do wykonania
93 243
28
w okresie sprawozdawczym
w tym:
liczba niewykonywanych orzeczeń
28 870
9
2013
Liczba orzeczeń o karze ograniczenia
wolności, które wpłynęły do wykonania
94 828
40
w okresie sprawozdawczym
w tym:
liczba niewykonywanych orzeczeń
28 648
7


Wskazane liczby dowodzą, iż w dużej części nie dochodzi do wykonania zastępczych kar
pozbawienia wolności na skutek poddania się przez skazanych rygorom związanym z karą
podstawową (uiszczenie kwot grzywny i przystąpienie do nakazanej pracy w karze
ograniczenia wolności).
Liczbę wydanych zarządzeń w przedmiocie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności
za karę grzywny obrazuje poniższe zestawienie:

134

Liczba wydanych postanowień w przedmiocie zarządzenia wykonania kary zastępczej
pozbawienia wolności za karę grzywny w sądach rejonowych i w sądach okręgowych w latach
2010–2013







Lata
Wyszczególnienie
2010
2011
2012
2013
sądy rejonowe
obok pozbawienia
wolności
32 092
34 784
37 979
32 871
Liczba orzeczeń w zamian za grzywnę:
samoistną
31 766
36 964
46 172
61 927
sądy okręgowe
obok pozbawienia
Liczba orzeczeń w zamian za grzywnę:
wolności
800
867
967
1 139

samoistną
7
8
11
21


Stosowanie przez sądy systematycznie, ale nadal w niezadowalającym stopniu wzrasta
w ostatnich 4 latach, co obrazuje poniższe zestawienie:
Orzeczenia o karze ograniczenia wolności za przestępstwa
w sądach rejonowych w latach 2004-2012
80 000
72 243 69 514
70 000
60 105
60 000
49 700
48723
50 074
51097
50 000
44014
40 774
40 000
30 000
20 000
10 000
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012

135
Wyraźne poprawienie parametrów związanych z wykonaniem tej kary dostrzegalne jest
również w przedstawionych poniżej statystykach kuratorskich:


Wzrost orzekalności i usprawnienie postępowań wykonawczych w zakresie tej kary stanowi
efekt nowelizacji kodeksu karnego wykonawczego przeprowadzonej w 2010 r., która
wprowadziła szereg ułatwień i uproszczeń związanych z organizowaniem i kontrolowaniem
wykonywania pracy społecznie użytecznej.

Liczba orzeczeń o zamianie grzywny na pracę społecznie
użyteczną, które wpłynęły do wykonania w okresie
sprawozdawczym w sądach rejonowych w latach 2010–2013
Lata
Liczba orzeczeń
2010
92 514
2011
25 496
2012
45 541
2013
83 475

136
Należy przy tym zauważyć, że główną przyczyną przewlekłości jej wykonywania nie jest
brak miejsc pracy – co w statystykach sądowych dotyczy znacznie poniżej 1% spraw
(w 2012 r. ok. 75 przypadków na ponad 17 109 niewykonywanych orzeczeń) lecz uchylanie
się skazanych od pracy. Znowelizowany kodeks karny wykonawczy, poprzez
wyeliminowanie możliwości orzeczenia zastępczej kary grzywny, stwarza możliwość
znacznie bardziej niż dotychczas stanowczej reakcji na takie przypadki ze strony organów
postępowania wykonawczego – kuratorów sądowych i sądów orzekających w sprawach
wykonawczych.
Dodać również należy, że w danych statystycznych zauważalna jest prawidłowość, w myśl
której w tych okręgach sądowych, w których kara ta jest najczęściej orzekana, jest ona
również najlepiej wykonywana (np. okręgi: słupski, elbląski i poznański).
Nie wydaje się, aby przepisy regulujące orzekanie i wykonywanie kary ograniczenia wolności
wymagały dalszych istotnych zmian, konieczne jest natomiast uświadomienie prokuratorom
i sędziom, że na podstawie obecnie obowiązujących przepisów kara ta może być skutecznie
i sprawnie wykonana.
Liczba niewykonywanych kar ograniczenia wolności w sądach rejonowych kształtowała się
na poziomie: rok 2010 – 17 764; rok 2011 – 17 163; rok 2012 – 17 109; rok 2013 – 16 269.
Stosunek procentowy niewykonywanych kar ograniczenia wolności do liczby orzeczonych
w ciągu roku kar ograniczenia wolności wyniósł odpowiednio: rok 2010 – 36,5%; rok 2011 –
34,3%; rok 2012 – 33,5%; rok 2013 – 34,6%. Zauważyć jednocześnie należy, iż w części
danych dotyczących niewykonywanych kar ograniczenia wolności w sądach okręgowych
odpowiednio liczby te miały charakter marginalny i wynosiły przykładowo: w roku 2012 – 9,
zaś w roku 2013 – 7.
Gruntownego przemyślenia wymagają natomiast rozwiązania ustawowe dotyczące kary
samoistnej grzywny, która powinna stać się zasadniczą alternatywą dla pozbawienia wolności
w zakresie drobnej i średniej przestępczości. Jej udział w strukturze kar od wielu lat oscyluje
w granicach 20%, co stanowi jedną z najniższych wartości w Europie.
Analiza danych dotyczących jej stosowania pozwala na stwierdzenie, że wbrew
oczekiwaniom ustawodawcy grzywna samoistna w praktyce nie stała się znaczącym
instrumentem polityki karnej, a jej rola paradoksalnie zmalała w stosunku do tej, jaką pełniła
w ostatnim okresie obowiązywania kodyfikacji z 1969 r. W istocie kara ta stała się
alternatywą dla innych środków wolnościowych, a nie dla bezwzględnego pozbawienia
wolności.
137