Poselski projekt ustawy o związkach partnerskich

Nie ma żadnego uzasadnienia, aby ustawodawca odmawiał przyznania uprawnień i
obowiązków w tym zakresie trwałym, stabilnym związkom osób tej samej płci.

10.
Społeczne skutki wprowadzenia związków partnerskich

Nie sposób pominąć społecznych skutków wprowadzenia projektowanej regulacji. Jak
wskazuje socjologia, zmiany społeczne szczególnie silnie dotykają więzi rodzinne. Modele
więzi rodzinnych, dzięki zaistnieniu instytucji związku partnerskiego, znajdą swoje miejsce w
systemie prawa, co doprowadzi do umocnienia więzi rodzinnych. Nowe modele rodziny –
mimo formy nieco odmiennej od dotychczasowej – pełnią funkcje socjalizacyjną, integrującą,
dzielącą i przekazującą nagromadzone środki i zasoby materialne, budują kapitał społeczny i
są wartością kulturową. Cechy te – przynależne do tej pory wyłącznie tzw. „tradycyjnej
rodzinie”, jak pisze prof. Slany, są „transferowane na inne formy” rodziny28. Uznać należy, że
związki pozamałżeńskie, w tym związki osób tej samej płci, opierając się na wymienionych
wartościach, powinny znaleźć swoje miejsce w systemie prawa. Wskazać przy tym należy na
istotną rolę polityki równości transformatywnej, zakładającą nadawanie istniejącym już
instytucjom społecznych ram prawnych.
Osoby żyjące w związkach jednopłciowych spotykają się z dyskryminacją przede
wszystkim ze względu na orientację seksualną. Umożliwienie przez ustawodawcę
formalizacji związków osób tej samej płci wpłynie na postawy społeczne i będzie istotnym
elementem przeciwdziałania dyskryminacji na - innych niż prawne – polach. Związki osób tej
samej płci – także ze względu na brak ich uznania przez prawo – częściej traktowane są jako
efemeryczne, skazane na niepowodzenie, wynikające z bliżej nieokreślonych pobudek,
kaprysów natury estetycznej czy erotycznej. Stygmatyzację osób nieheteroseksualnych
wiernie oddaje nieprzyjazny, często otwarcie wrogi i pogardliwy język, w którym – obok
wulgarnych – funkcjonują pozornie niewinne określenia i sformułowania (np. „kochający
inaczej”). Osobom nieheteroseksualnym nie tylko odmawia się równouprawnienia: bardzo
często są one traktowane jak grupa społeczna kierująca się inną etyką i moralnością (lub ich
całkowicie pozbawiona), obca i traktowana z dystansem i strachem. Kwestionuje się
autentyczność uczuć, emocji oraz związków osób nieheteroseksualnych en bloc, przypisuje
im – zwłaszcza w stosunku do dzieci i młodzieży – wręcz przestępcze cele i zamiary. W
takim klimacie – gdzie miłość i związek dwóch osób tej samej płci budzą niedowierzanie i

28 K. Slany, Dywersyfikacja form życia rodzinnego we współczesnych świecie [w:] Homoseksualizm.
Perspektywa interdyscyplinarna, red. Slany, Kowalska, Śmietana, Kraków 2005.
21

niechęć – trudno o wspólne życie i wspólne funkcjonowanie. Tymczasem z
przeprowadzonych badań ankietowych wynika, że w szczególności osoby homoseksualne
chcące zawrzeć związek partnerski domagają się zabezpieczeń w prawie dotyczących takich
kwestii jak obowiązek wierności wobec drugiej osoby. Państwo ma obowiązek zapewnienia
osobom nieheteroseksualnym możliwości rozwoju ich pragnień i starań w tym zakresie, a
sformalizowanie związków osób tej samej płci wpłynie na zmniejszenie społecznej
stygmatyzacji takich związków.
Uregulowanie wielu kwestii poruszanych w projekcie przeciwdziałać będzie
występującym komplikacjom, których osoby nieheteroseksualne doświadczają w związku z
tym, że prawo nie tyle nie uznaje ale wprost nie dostrzega ich związków. Ponadto brak
regulacji dotyczących funkcjonowania związków partnerskich uniemożliwia części
społeczeństwa „pełną identyfikację z interesami państwa i sprawia, że autentyczny szacunek i
przywiązanie do niego są niemożliwe29”.
Z kolei pary różnopłciowe spotykają się z ostrą krytyką społeczną z powodu rzekomej
nieodpowiedzialności czy wręcz rozwiązłości („życie w grzechu”, „życie bez ślubu”, „życie
na kocią łapę”). Tymczasem wiele osób – z różnych względów – nie decyduje się na
małżeństwo, m.in. dlatego, że nie jest na nie gotowych. Małżeństwo – właśnie ze względu na
swój wysoki status i silną pozycję ustrojową – uznawane jest za instytucję wymagającą
maksymalnej pewności co do drugiej osoby i całkowitego zaangażowania w związek.
Współcześnie obserwuje się osłabienie zainteresowania małżeństwem, i to pomimo licznych
korzyści wynikających z jego zawarcia. Równocześnie gwałtownie wzrosła liczba rozwodów
(patrz Tabela 130). Wniosek jest jeden: dla coraz większej części potencjalnych małżonków
oraz dla coraz większej części osób pozostających w związkach małżeńskich koszty i ryzyka
tych związków przeważają nad korzyściami.
Liczba małżeństw
Liczba małżeństw
Liczba zawartych
Rok
rozwiązanych przez
rozwiązanych przez
małżeństw
śmierć małżonka
rozwód
1980
307 373
170 023
39 833
1990
255 369
183 927
42 436
2000
211 150
167 004
42 770
2005
206 916
161 345
67 578
2009
250 794
163 630
65 345

29 J. M. Krawczyk, Rejestrowane związki partnerskie w Norwegii, Grodzisk Mazowiecki 2001.
30 Wszystkie dane dotyczące liczby małżeństw zaprezentowane w tej części uzasadnienia projektu
pochodzą z Rocznika Demograficznego 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 165 i
nast.;
www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_rs_rocznik_demograficzny_2011.pdf
[dostęp:
1.01.2012].
22

2010
228 337
159 427
61 300
Tabela 1. Zestawienie liczby małżeństw zawartych i rozwiązanych w Polsce w wybranych
latach.

Powyższy problem dotyczy przede wszystkim miast, w których – począwszy od 1990 roku –
co roku notuje się więcej małżeństw rozwiązanych aniżeli zawartych. O ile początkowo
różnica ta była nieznaczna (w 1990 roku zawarto w miastach 926 małżeństw mniej, aniżeli
ich tam zawarto), to tyle w ostatnich latach problem ten przybiera na sile (w 2010 roku
zawarto w miastach 21 285 małżeństw mniej, aniżeli ich tam zawarto).
Nastąpiły też wyraźne zmiany w strukturze wiekowej osób zawierających związek małżeński.
O ile dawniej dominowały najmłodsze osoby uprawnione (z grup poniżej 20. roku życia oraz
od 20 do 24 lat), o tyle współcześnie proporcje uległy odwróceniu i najliczniejszą grupą
zawierającą małżeństwa są osoby w wieku 25-34 lat (patrz Tabela 2 i Tabela 3).
Grupy wiekowe mężczyzn zawierających związek małżeński i ich liczebność
Rok
19 i
60 i
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
mniej
więcej
1980
16456
8548
89091
19925
6320
4700
3738
2956
2296
5236
3
1990
12461
12400
69619
22541
9552
5091
2553
2423
2244
4327
9
2000
5437
85991
74318
19262
8061
5142
3732
2801
1544
4862
2009
11265
1890
53239
46227
15167
6567
4243
3753
2696
4356
6
2010
10341
1320
44683
44104
14772
6162
4005
3357
2458
4059
7
Tabela 2. Grupy wiekowe mężczyzn zawierających związek małżeński i ich liczebność w
wybranych latach.

Grupy wiekowe kobiet zawierających związek małżeński i ich liczebność
Rok
19 i
60 i
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
mniej
więcej
1980
17535
54116
45851
12843
4326
3450
3126
2554
1987
3766
4
1990
13071
56195
34148
13792
7530
4475
2396
2140
1682
2293
8
2000
11127
25668
45851
9904
4582
3806
3448
2583
1344
2689
5
2009 11494 91026
95939
28170
9096
4237
3240
3052
2097
2443
2010
9007 79746
89646
26972
9150
3927
2964
2711
1978
2236
Tabela 3. Grupy wiekowe kobiet zawierających związek małżeński i ich liczebność w
wybranych latach.
23


Pokazuje to, że coraz więcej młodych par różnopłciowych nie znajduje dla siebie
odpowiedniej oferty prawnej, którą niegdyś stanowiło małżeństwo. Wspólne pożycie oferuje
bardzo ograniczone uprawnienia, natomiast małżeństwo wiąże się m.in. z ryzykiem
nietrafionego związku – stąd odsuwanie w czasie momentu jego zawarcia.

Państwo winno wyjść naprzeciw zarysowanym wyżej zjawiskom, proponując parom
różnopłciowym formę organizacji związku plasującą się pomiędzy wspólnym pożyciem a
małżeństwem. Pozwoli to na rozciągnięcie choćby częściowej opieki nad – obecnie
nieformalnymi i tej opieki w większości pozbawionymi – związkami różnopłciowymi oraz
umożliwi partnerom różnopłciowym sprawdzenie trwałości i stabilności ich związku – tak,
aby mógł on następnie przejść w najpełniejszą i najdojrzalszą formę, jaką jest małżeństwo.
Dodatkowo, związki partnerskie zdejmą odium braku odpowiedzialności z par
różnopłciowych żyjących w związkach pozamałżeńskich i zmniejszą presję społeczną na
osoby pozostające w takich związkach.
W przypadku par różnopłciowych związek partnerski nie będzie „konkurencją” ani
alternatywą dla małżeństwa – będzie jego słabszą, niepełną wersją. Dla par jednopłciowych
będzie to miało ten dodatkowy walor, że – dzięki dostępności dla wszystkich osób –
pozostawanie w takim związku nie będzie ujawniało orientacji seksualnej.

11.
Analiza potrzeb społecznych – badania ankietowe

W toku przygotowań przedmiotowego projektu przeprowadzono analizę potrzeb
zgłaszanych dotyczących związków partnerskich przede – choć nie tylko – przez osoby
nieheteroseksualne. Celem tej analizy było zebranie jak największej liczby opinii i
wypowiedzi dotyczących treści projektu. Ujmując to w dużym skrócie: osoby przygotowujące
projekt nie chciały go napisać jedynie według swoich wyobrażeń i oczekiwań, ale – przede
wszystkim – według oczekiwań i pragnień jak największej liczby osób zainteresowanych
ustawą. Uznano, że prowadzenie konsultacji projektu już przygotowanego mija się z celem;
skoro ustawa ma kształtować prawa określonej grupy społecznej, to prace nad ustawą należy
rozpocząć od poznania opinii tej grupy społecznej.
Z uwagi na oczywiste trudności w przeprowadzeniu badania tylko na lesbijkach,
gejach i osobach biseksualnych metodami tradycyjnymi, wykorzystano ankietę internetową
oraz pośrednictwo forów i portali, z których korzysta część społeczności osób
nieheteroseksualnych. O ile w pierwszym z badań wzięła udział wyraźnie mniejszy liczba
24

osób heteroseksualnych, o tyle w drugim badaniu ich reprezentacja dorównywała liczbie osób
homoseksualnych (mniej liczna była grupa osób biseksualnych a najmniejsza – osób, które
nie wskazały orientacji seksualnej spośród trzech wymienionych).
Pierwszą ankietę przeprowadzono od 09 kwietnia do 23 kwietnia 2010 roku. Na jej
pytania odpowiedziało 4538 osób, z czego 88% określiło się jako nieheteroseksualne.
Pomimo małego udziału osób heteroseksualnych w badaniu, aż 75% osób ankietowanych
uznało, że związki partnerskie powinny być dostępne zarówno dla par jednopłciowych jak i
dla par różnopłciowych.
Odnośnie wzajemnych obowiązków wynikających z zawarcia związku partnerskiego (pytania
tej ankiety dotyczyły obowiązków ujętych tak, jak to zrobił ustawodawca w odniesieniu do
małżeństw w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym) uzyskano następujące odpowiedzi:
 wzajemna pomoc – za 88,1%, przeciw – 5,35%,
 współdziałanie dla dobra rodziny – za 82,44%, przeciw – 7,37%,
 wspólne pożycie – za 78,03%, przeciw – 10,06%,
 wierność – za 77,48%, przeciw – 11,05%,
 opieka nad dzieckiem zmarłego partnera – za 70,80%, przeciw – 13,50%,
 alimentacja byłego partnera – za 56,80%, przeciw – 23,95%.
Odnośnie uprawnień wynikających z zawarcia związku partnerskiego uzyskano następujące
odpowiedzi (pokazano jedynie poparcie dla wpisania danego uprawnienia do ustawy):
 otrzymanie informacji o stanie zdrowa nieprzytomnego partnera – 98,67%,
 podejmowanie decyzji związanych z leczeniem partnera – 96,74%,
 ustawowe dziedziczenie w przypadku śmierci partnera – 96,45%,
 otrzymanie zwłok partnera – 96,34%,
 możliwość utworzenia wspólnoty majątkowej – 96,16%,
 wstąpienia w stosunek najmu po śmierci partnera – 96,16%,
 bycie pełnomocnikiem procesowym – 91,45%,
 odprawa pośmiertna po śmierci partnera/partnerki – 91,40%,
 renta rodzinna po śmierci partnera/partnerki – 90,30%,
 odmowa składania zeznań obciążających partnera/partnerkę – 89,47%,
 zaliczenie do I grupy w podatku od spadków i darowizn – 89,33%,
 wspólne rozliczanie podatku dochodowego od osób fizycznych – 88,94%,
 przysposobienie dziecka partnera – 76,30%,
 wspólne przysposobienie dziecka przez partnerów – 56,80%.
25