Poselski projekt ustawy o związkach partnerskich

3.
Dotychczasowe projekty

Przedmiotowy projekt nie jest pierwszą w Polsce próbą ujęcia w ramy prawne
funkcjonowania związków pozamałżeńskich.
Pierwszą propozycję, mającą na celu uregulowanie sytuacji osób żyjących w
związkach nieformalnych, przygotowano już w 2003 roku, kiedy grupa senatorów i senatorek
wniosła pod obrady Senatu V kadencji projekt ustawy o rejestrowanych związkach między
osobami tej samej płci. Przewidywał on m.in. ustawowe dziedziczenie po zmarłym partnerze
oraz prawo ustanowienia wspólności majątkowej w drodze aktu notarialnego. Związek miał
być zawierany w Urzędzie Stanu Cywilnego. Jak wskazywał sam tytuł projektowanej ustawy,
zawarte w niej rozwiązania przewidziane były jednak tylko dla par jednopłciowych. 03
grudnia 2004 roku Senat podjął uchwałę o wniesieniu projektu do Sejmu7, gdzie jednak nie
doczekał się rozpatrzenia przed upływem kadencji. Po wyborach w 2005 roku projektu nie
złożono ponownie.
Kolejną próbą uregulowania związków nieformalnych był poselski projekt ustawy o
umowie związku partnerskiego8. Rozwiązania projektu były adresowane – podobnie jak w
uzasadnianym projekcie – zarówno do par jednopłciowych jak i do par różnopłciowych.
Przewidziano w nim zawarcie związku partnerskiego w drodze umowy cywilnoprawnej (z
podpisami notarialnie poświadczonymi), której strony – samodzielnie i swobodnie, bez
ingerencji ustawodawcy – miały określić „wzajemne zobowiązania o charakterze
majątkowym lub osobistym w celu organizacji wspólnego życia”. Zawarcie umowy związku
partnerskiego nie powodowało zmiany stanu cywilnego i wywierało skutki erga omnes
dopiero po upływie jednego roku od zawiadomienia kierownika Urzędu Stanu Cywilnego o
jej zawarciu. Projekt stał się przedmiotem prac połączonych sejmowych Komisji Polityki
Społecznej i Rodziny oraz Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka a także Podkomisji
Nadzwyczajnej powołanej do prac nad projektem ustawy. Opinię o projekcie przygotowały
Sąd Najwyższy9 oraz Biuro Analiz Sejmowych10; stanowisko rządu nie powstało. Prace
legislacyjne nad w/w projektem uległy przerwaniu wraz z upływem VI kadencji Sejmu RP.

7 Senacki projekt ustawy o rejestrowanych związkach partnerskich (przedstawicielką wnioskujących
była senatorka Krystyna Sienkiewicz); druk sejmowy nr 3664 z 22 grudnia 2004 roku.
8 Poselski projekt ustawy o umowie związku partnerskiego; druk sejmowy nr 4418, wpłynął 23 maja
2011 roku.
9 Pismo BSA I – 021 – 135/11 z 04 sierpnia 2011 roku.
6


4.
Przegląd podobnych rozwiązań zagranicznych

Projektowana regulacja wpisuje się w ogólnoświatowy trend ujmowania w ramy
prawne funkcjonowania związków pozamałżeńskich, w tym zwłaszcza jednopłciowych. W
tym ostatnim kontekście należy podkreślić, że od 1989 roku wiele państw wprowadziło do
swoich porządków prawnych możliwości formalizacji związków tworzonych przez pary
jednopłciowe. Państwa, które zdecydowały się na wprowadzenie nowych rozwiązań
prawnych albo w drodze krajowego orzecznictwa sądowego usankcjonowały prawnie
istnienie takich związków to: Andora, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia
Chorwacja, Czechy, Dania, Ekwador, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia,
Islandia, Kanada, Kolumbia, Liechtenstein, Luksemburg, Niemcy, Nowa Zelandia, Norwegia,
Portugalia, Republika Południowej Afryki, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Urugwaj, Węgry,
Wielka Brytania. Do listy tej dodać należy także niektóre stany USA (ostatnio stan
Waszyngton) oraz Meksyku. Pierwszym krajem, który zdecydował się na wprowadzenie
związków partnerskich była – w 1989 roku – Dania. Prace parlamentarne nad uregulowaniem
prawnym funkcjonowania związków osób tej samej płci toczą się obecnie m.in. na Malcie, w
Chile, Kostaryce i Nepalu. Należy podkreślić, że w chwili obecnej w większości państw
członkowskich Unii Europejskiej (w tym także w niektórych państwach, które przystąpiły do
UE wraz z Polską w 2004 roku) wprowadzono regulacje pozwalające na formalizację
wspólnego pożycia par osób tej samej płci. Rzeczpospolita Polska, respektując wolny wybór
jednostek w przedmiocie osoby, z którą tworzą związek, nie może dzielić obywateli. Związki
osób tej samej płci są tworzone na postawie takich samych wartości, jakie przyświecają
osobom wchodzącym w związek różnopłciowy. Wprowadzenie projektowanej ustawy sprawi,
że usankcjonowane prawnie związki tworzone przez osoby tej samej płci zyskają ochronę
prawną przed dyskryminującymi praktykami, z którymi obecnie się spotykają. Z kolei dla
setek tysięcy par różnopłciowych, które nie są jeszcze gotowe na małżeństwo, związek
partnerski – z założenia mniej stabilny niż małżeństwo, ale wprowadzający konkretne
obowiązki i uprawnienia – byłby polem do przetestowania trwałości wzajemnej relacji oraz
zapewnienia im pewnych ram i zabezpieczeń prawnych.

10 Opinia prawna na temat potencjalnych skutków karnoprawnych przyjęcia projektu ustawy o
umowie związku partnerskiego z 26 sierpnia 2011 roku.
7

Instytucjonalizacja związków jednopłciowych w wymienionych powyżej państwach
przybiera różne formy, zależne od woli ustawodawców krajowych. Należy wyróżnić cztery
podstawowe formy regulowania funkcjonowania takich par:
1) małżeństwo,
2) związek partnerski,
3) konkubinat rejestrowany,
4) konkubinat nierejestrowany.
Małżeństwo – w zakresie, w jakim jest dostępne dla par różnopłciowych – zostało
udostępnione (otwarte) jako instytucja prawna dla par jednopłciowych w dziesięciu
państwach: Argentynie, Belgii, Hiszpanii, Holandii, Islandii, Kanadzie, Norwegii, Portugalii,
Republice Południowej Afryki oraz w Szwecji. Wprowadzenie możliwości zawierania
małżeństw przez pary jednopłciowe odbyło się, w zależności od państwa, albo na zasadzie
rozszerzenia w odpowiednich ustawach (np. kodeksy cywilne, kodeksy rodzinne itd.) zakresu
podmiotów uprawnionych do takiej formy instytucjonalizacji związku, albo poprzez przyjęcie
specjalnych, odrębnych aktów prawnych regulujących funkcjonowanie takich małżeństw.
Warto podkreślić, że – niezależnie od przyjętej ścieżki wprowadzenia opisanej instytucji w
wymienionych państwach – nie powstała w nich odrębna instytucja „małżeństw
jednopłciowych” ani, tym bardziej „małżeństw homoseksualnych”. Takimi określeniami,
spotykanymi w publicystyce, zaciemnia się prosty fakt: instytucja małżeństwa pozostała w
wymienionych państwach niezmieniona, zakres związanych z nią uprawnień nie został
uszczuplony, a szacunek dla niej ani jej pozycja ustrojowa nie zmalały; jest to nadal instytucja
małżeństwa. Zmienił się jedynie krąg podmiotów uprawnionych do korzystania z niego.
Kolejną formą instytucjonalizacji związków par jednopłciowych, która została
zastosowana przez wielu ustawodawców zagranicznych, jest związek partnerski, zwany też
rejestrowanym partnerstwem. Rozwiązanie to funkcjonuje między innymi w Czechach,
Irlandii, Niemczech, na Węgrzech i w Wielkiej Brytanii. Rejestrowane partnerstwo powstaje
poprzez oficjalny akt rejestracji i przewiduje określony pakiet praw i obowiązków,
określonych przez ustawodawcę, zazwyczaj z wyłączeniem praw rodzicielskich. Rozwiązanie
takie wydaje się być kompromisem pomiędzy poszanowaniem praw osób żyjących w
związkach jednopłciowych, a takimi względami, jak np. konstytucyjna definicja małżeństwa
wykluczająca małżeństwo tej samej płci.11 W niektórych państwach wprowadzenie związków

11 P. Pogodzińska, „Instytucjonalne rozwiązania prawne w zakresie regulacji związków
jednopłciowych w Europie” w „Tęczowe rodziny w Polsce. Prawo a rodziny gejowsko-lesbijskie”, red.
Zima, Warszawa 2010.
8

partnerskich było krokiem pośrednim na drodze do równouprawnienia par jednopłciowych
poprzez umożliwienie im zawierania małżeństw. Instytucja związku partnerskiego najczęściej
reguluje podstawowe kwestie organizacyjne, takie jak rozliczenia podatkowe, sprawy
emerytalne, ubezpieczeniowe, rentowe i spadkowe, problematykę najmu, pobytu w danym
państwie oraz możliwość ustanowienia wspólnoty majątkowej. Rozwiązanie to ma też
mniejszy walor godnościowy i edukacyjny aniżeli otwarcie instytucji małżeństwa dla par
jednopłciowych. Jest jednocześnie – wśród państw, które zdecydowały się regulację
związków jednopłciowych – dużo popularniejsze niż małżeństwa.
Obok związków partnerskich pojawiła się instytucja rejestrowanego konkubinatu,
przewidująca węższy zakres uprawnień i obowiązków niż w/w formy instytucjonalizacji.
Cechą charakterystyczną tej formy związku jest brak zmiany stanu cywilnego tworzących go
osób. Pomimo tego ten rodzaj konkubinatu nie tylko niesie ze sobą pewne uprawnienia i
obowiązki, często uregulowane w jednym akcie prawnym, ale także – dla zaistnienia –
wymaga ujawnienia i rejestracji przez państwo.
Szczególnym przypadkiem – na pograniczu rejestrowanego partnerstwa i
rejestrowanego konkubinatu – jest francuskie rozwiązanie Pacte civil de solidarité (PACS)12,
które stanowiło pierwowzór dla wyżej przywołanego poselskiego projektu ustawy o umowie
związku partnerskiego z 2011 roku. PACS jest cywilnoprawną umową, której zawarcie jest
otwarte zarówno dla par jednopłciowych jak i par różnopłciowych; większość uprawnień
wynikających z PACS ma charakter majątkowy oraz socjalny. Co charakterystyczne, inaczej
niż w przypadku małżeństwa oraz związku partnerskiego, w przypadku PACS wzajemne
obowiązki i prawa partnerów są określane przez nich samych, a nie przez ustawodawcę, który
ustalił jedynie katalog praw i obowiązków służących wobec osób trzecich. Od innych
rejestrowanych konkubinatów PACS odróżnia przede wszystkim to, że wzajemne prawa i
obowiązki partnerów zostają spisane, są zatem dookreślone, a nie płynne i niejasne. Ustawa o
PACS składa się z 15 artykułów i – w odróżnieniu od ustaw wprowadzających związki
partnerskie, kompleksowo regulujących tę instytucję w jednym akcie prawnym – stanowi
nowelizację kilku innych aktów prawnych, w tym francuskiego kodeksu cywilnego, kodeksu
podatkowego, kodeksu zabezpieczenia społecznego, przepisów dotyczących działalności

12 Loi n°99-944 du 15 novembre 1999 relative au pacte civil de solidarité. NOR: JUSX9803236L.
9

urzędów publicznych rządowych i samorządowych, najmu lokali mieszkalnych, przepisów
prawa pracy oraz regulacji dotyczących pobytu na terenie Francji13.
Konkubinat nierejestrowany to najprostsza forma prawnego ujęcia związku dwóch
osób. Jest to określony przez ustawodawcę lub orzecznictwo i piśmiennictwo stan faktyczny,
z którym przepisy prawa, zwykle rozproszone w wielu aktach prawnych, wiążą pewne
konsekwencje prawne – obowiązki, uprawnienia ale często też ograniczenia. Dla par
jednopłciowych rozwiązanie takie ma zastosowanie albo z woli ustawodawcy (tak jest m.in.
w przypadku Węgier oraz Chorwacji14) albo w przypadku konsekwentnej i spójnej wykładni
przepisów. Jak zasygnalizowano wyżej, w Polsce konkubinat, występujący pod nazwą
wspólnego pożycia (w niektórych ustawach – „faktycznego wspólnego pożycia”), obejmuje
tylko i wyłącznie pary różnopłciowe. Kwestia ta zostanie omówiona bardziej szczegółowo w
dalszej części uzasadnienia.
Interesującą pozycję wypracował w powyższym względzie Izrael. Nie wprowadzono
tam związków partnerskich a małżeństwo zawrzeć mogą tylko osoby różnych płci – jest to
spowodowane swoistym monopolem duchownych w tym zakresie. Jednocześnie – od decyzji
tamtejszego sądu najwyższego w 2006 roku – Izrael honoruje związki małżeńskie osób tej
samej płci zawarte w innych krajach, przyznając im niemal takie same uprawnienia, jakimi
cieszą się małżeństwa zawierane w Izraelu. Dla par jednopłciowych pochodzących z Izraela
stało się to powodem wyjazdów do państw, w których małżeństwo można zawrzeć nie tylko
nie posiadając obywatelstwa, ale nawet zamieszkania (takim państwem jest m.in. Kanada); po
powrocie do Izraela pary takie zachowują małżeński status. Jednocześnie Izrael uznaje
niezarejestrowane konkubinaty niezależnie od płci osób tworzących związek.
Podsumowując powyższy – bardzo pobieżny – przegląd rozwiązań występujących w
innych krajach warto wskazać, że małżeństwo i związki partnerskie dla par jednopłciowych
wprowadziły państwa o bardzo różnej historii i kulturze. W zasadzie wszystkie one należą do
zachodniego kręgu kulturowego lub się z niego wywodzą. Niemal wszystkie są państwami, w
których dominuje chrześcijaństwo. Kryterium religijne – często pojawiające się w debacie
nad związkami partnerskimi w Polsce – wydaje się zatem nie mieć decydującego znaczenia.
Roli nie odgrywa też położenie geograficzne ani historia danego państwa: związki partnerskie
wprowadziły zarówno kraje zachodnioeuropejskie (często uznawane za znajdujące się na

13 P. Pilch, „Modele regulacji prawnych dotyczących związków partnerskich obowiązujące w krajach
europejskich – rys historyczny” [w:] „Orientacja seksualna i tożsamość płciowa. Aspekty prawne i
społeczne”, red. Wieruszewski, Wyrzykowski, Warszawa 2009.
14 Ustawa z 14 sierpnia 2003 roku Zakon o istospolnim zajednicama; art. 21 tej ustawy zawiera
ponadto zakaz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną.
10