Poselski projekt ustawy o związkach partnerskich

UZASADNIENIE

1.
Społeczne tło projektowanej ustawy

Statystyki wskazują, że coraz więcej par prowadzi wspólne życie w związkach
nieformalnych, tj. bez zawarcia małżeństwa. O zwiększającej się liczbie takich związków
nieformalnych (w orzecznictwie czasem zwanych związkami faktycznymi), może świadczyć
rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej. Zgodnie z danymi Głównego Urzędu
Statystycznego (GUS):
 na początku lat 90-tych XX wieku ze związków pozamałżeńskich rodziło się 6-7%
dzieci,
 w ostatnich latach ze związków pozamałżeńskich rodziło się blisko 20% dzieci1.
Dane GUS przedstawiają również liczbę osób żyjących w związkach pozamałżeńskich.
Dane te pochodzą z przeprowadzonego w 2002 roku Narodowego Spisu Powszechnego
Ludności i Mieszkań, w którym po raz pierwszy wyodrębniono partnerów jako osobny typ
rodziny. Wówczas, w 2002 roku, w Polsce prawie 400 tys. osób żyło w związkach
pozamałżeńskich, tworząc prawie 200 tys. rodzin, z czego połowa wychowywała dzieci2. Z
danych GUS nie wynika, jak te liczby dzielą się pomiędzy związki (pary) osób różnej płci a
związki (pary) jednopłciowe, tj. związki tworzone przez osoby homoseksualne (lesbijki i
gejów) oraz przez osoby biseksualne (całkowicie pomijane w dotychczasowych rozważaniach
nad regulowaną materią). Z pewnością jednak dane te obejmują obydwie grupy związków –
zarówno osób różnej płci, które z określonych względów zdecydowały się nie zawierać
związku małżeńskiego, jak i związków osób nieheteroseksualnych, które na gruncie polskich
przepisów prawnych nie mają możliwości sformalizowania swojej relacji poprzez zawarcie
związku małżeńskiego. W Polsce możliwość zawarcia małżeństwa ograniczona jest bowiem
dla par osób różnej płci (art. 18 Konstytucji RP).

2.
Cel wprowadzenia ustawy

Projektowana ustawa reguluje podstawowe kwestie majątkowe i osobiste dotyczące
związków tworzonych zarówno przez pary różnopłciowe jak i przez pary jednopłciowe –

1 S. Spurek Prawo w moim życiu. Wszystko, co musisz wiedzieć o obowiązującym prawie, by
zabezpieczyć swoją przyszłość, Warszawa 2010.
2 Główny Urząd Statystyczny. Rocznik Demograficzny, Warszawa 2010, str. 159 i nast.,
www.stat.gov.pl.
1

poprzez wprowadzenie do polskiego ustawodawstwa instytucji związku partnerskiego.
Projekt ma – z jednej strony – umożliwić parom różnopłciowym formalizację ich związku na
zasadach odmiennych niż w małżeństwie oraz – z drugiej strony – wypełnić legislacyjną
próżnię, w jakiej znajdują się związki jednopłciowe. Celem projektu jest poszerzenie sfery
stabilnych, trwałych, uznawanych przez prawo, podstawowych związków międzyludzkich;
sfera ta jest dziś ograniczona wyłącznie do małżeństw, których pary jednopłciowe zawrzeć
nie mogą, a pary różnopłciowe – nie zawsze chcą.
Projekt ustawy jest odpowiedzią na formułowane od lat postulaty osób
nieheteroseksualnych, organizacji pozarządowych zajmujących się prawami człowieka i
przeciwdziałaniem dyskryminacji, środowisk naukowych a także osób heteroseksualnych
opowiadających się za uregulowaniem związków tworzonych przez pary osób tej samej płci.
Projekt jest też odpowiedzią na zapotrzebowanie ze strony osób heteroseksualnych, które nie
chcą zawrzeć związku małżeńskiego, ale nie chcą też pozostawać w relacji, która zapewnia
im bardzo niewielką ochronę i jedynie szczątkowe zobowiązania (taką relacją jest tzw.
pozostawanie we wspólnym pożyciu, zwane potocznie konkubinatem – patrz dalej).
Przedstawiony projekt jest także efektem toczącej się w Polsce już od długiego czasu debaty
publicznej na temat konieczności umożliwienia parom jednopłciowym formalizacji ich
pożycia i objęcia tegoż regulacjami prawnymi. Projekt uwzględnia także poglądy, opinie i
oczekiwania, które były formułowane w polskim dyskursie publicznym oraz w toku
poprzednich prac legislacyjnych odnoszących się do regulowanej problematyki, jak również
standard ochrony praw podstawowych, wynikający z orzecznictwa sądów międzynarodowych
(Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej).
Proponowana regulacja jest dostępna dla wszystkich par także dlatego, że udostępnienie
instytucji związku partnerskiego jedynie parom jednopłciowym byłoby przejawem
nierównego traktowania par różnopłciowych, na co nie zezwala szereg regulacji
międzynarodowych z zakresu praw człowieka. W Europejskim Trybunale Praw Człowieka
oczekuje na rozpoznanie sprawa ze skargi złożonej w dn. 2 lutego 2011 r. przez Sharon
Ferguson i innych przeciwko Zjednoczonemu Królestwu. Treścią tej skargi jest zarzut
naruszenia art. 14 w zw. z art. 12 i art. 8 Konwencji poprzez m.in. uniemożliwienie parom
osób różnej płci zawarcia związku partnerskiego, dostępnego dla par tej samej płci. Należy
też zauważyć, że zamknięcie dostępu do związków partnerskich dla osób płci przeciwnej było
podstawą (pośredniego) stwierdzenia niezgodności przepisów niemieckich z prawem Unii w
2

sprawie Römer3, w której Trybunał Sprawiedliwości uznał, że Przepisy art. 1 w związku z art.
2 i art. 3 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2000/78 stoją na przeszkodzie przepisowi takiemu jak przepis
ustawy kraju związkowego Hamburga, zgodnie z którym świadczeniobiorca pozostający w
związku partnerskim otrzymuje uzupełniające świadczenia emerytalne w niższej wysokości
niż świadczeniobiorca pozostający w związku małżeńskim i niebędący w trwałej separacji,
jeśli w danym państwie członkowskim małżeństwo jest zastrzeżone dla osób odmiennej płci i
współistnieje z zarejestrowanym związkiem partnerskim, takim jak przewidziany w
niemieckiej Gesetz über die Eingetragene Lebenspartnerschaft (ustawie o zarejestrowanych
związkach partnerskich) z dnia 16 lutego 2001 r., który jest zastrzeżony dla osób tej samej
płci oraz istnieje bezpośrednia dyskryminacja ze względu na orientację seksualną, ponieważ
w prawie krajowym zarejestrowany partner znajduje się w sytuacji prawnej i faktycznej
porównywalnej z sytuacją osoby pozostającej w związku małżeńskim w odniesieniu do tego
świadczenia. Ocena porównywalnego charakteru mieści się w kompetencjach sądu krajowego
i powinna koncentrować się na odpowiednich prawach i obowiązkach małżonków oraz osób
pozostających w zarejestrowanym związku partnerskim, uregulowanych w ramach
odpowiadających im instytucji, mających znaczenie w świetle celu i warunków przyznawania
rozpatrywanego świadczenia. Biorąc pod uwagę powyższy kontekst prawny należy uznać, że
bezpieczniejszym prawnie (bo eliminującym ryzyko podważenia polskich przepisów z uwagi
na niezgodność z prawem europejskim) jest rozwiązanie zakładające możliwość zawarcia
związku partnerskiego przez osoby zarówno tej samej, jak i przeciwnej płci.
Podstawowym założeniem projektu jest teza, że Rzeczpospolita Polska, stojąc na
gruncie poszanowania równych praw i zasady niedyskryminacji z jakichkolwiek przyczyn,
uznaje konieczność uregulowania materii o istotnym znaczeniu dla osób żyjących w
związkach pozamałżeńskich. Regulacja ta ma kształt odpowiadający istniejącym realiom
społecznym. Dostrzec należy, że dotychczasowy brak projektowanych regulacji powoduje
istotne uciążliwości, na które – z różnym natężeniem – napotykają zarówno osoby w
związkach jednopłciowych jak i osoby w związkach różnopłciowych. Uciążliwości te nie dają
się wyjaśnić ani usprawiedliwić nadrzędnym interesem publicznym ani ochroną praw innych
osób; nie jest tak, że wprowadzenie projektowanej regulacji uszczupli, zawęzi czy osłabi
uprawnienia posiadane przez małżeństwa. Ponadto usunięcie wielu z tych uciążliwości w
drodze proponowanej ustawy nastąpi z korzyścią dla całego społeczeństwa, wzmacniając

3 Wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dn. 10 maja 2011 r. w sprawie C-147/08 Jürgen Römer przeciwko Freie
ind Hansestadt Hamburg, dotychczas niepublikowany. Analogiczne stanowisko zajął Trybunał wcześniej w
sprawie C-267/06 Tadao Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen.
3

więzi międzyludzkie i zapewniając im ochronę. Państwo już dziś dostrzega bowiem przewagę
rozwiązania polegającego na sformalizowanym, trwałym i stabilnym związku dwóch osób,
wspierających się i dzielących obowiązkami, nad związkiem luźnym, tymczasowym lub
brakiem takiego związku. Dano temu wyraz zapewniając szczególną ustrojową pozycję
małżeństwu i zachęcając do jego zawierania szeregiem przywilejów i uprawnień.
Wprowadzenie związków partnerskich powiększy krąg osób żyjących w trwałych i stabilnych
związkach, będzie zatem w pełni zgodne z tendencją już określoną przez ustawodawcę
konstytucyjnego. Będzie to także krok w stronę pełnego równouprawnienia osób
nieheteroseksualnych, zmniejszający wykluczenie społeczne tych osób, udowadniający, że
państwo nie traktuje ich wrogo ani obojętnie. Redukcja wykluczenia społecznego w tym
zakresie, z powodów kulturowych niemal całkowicie nietkniętym, pozwoli na uwolnienie
dodatkowego społecznego i obywatelskiego potencjału, dziś niedostrzeganego lub
bagatelizowanego. Zważywszy na potencjalne korzyści dla państwa i społeczeństwa, koszty
wprowadzenia proponowanej ustawy są niewielkie. Wyzwaniem dla ustawodawcy są
natomiast obyczajowe, kulturowo zakorzenione opory przed taką legislacją – ich pokonanie
jest jednak konieczne, jeśli Polska ma być nowoczesnym państwem, korzystającym z
bogactwa różnorodności społecznej, otwartym, stawiającym na integrację społeczną, a także
realizującym swoje międzynarodowe zobowiązania.
Uchwalenie projektowanej ustawy zapewni warunki dla stabilnego i długotrwałego
funkcjonowania sformalizowanych związków tworzonych przez osoby zwane w projekcie
partnerami4. Projekt ustawy gwarantuje instytucjonalne wsparcie partnerów w trakcie trwania
związku oraz w przypadku jego ustania, w tym poprzez śmierć jednego z partnerów.
Podstawowym założeniem projektowanej regulacji jest to, że zarówno pary różnopłciowe jak
i pary jednopłciowe są zdolne do tworzenia niezależnych ekonomicznie, trwałych związków,
opartych na wzajemnych miłości, szacunku, lojalności i pomocy. Tymczasem obecnie brak
jest jakichkolwiek rozwiązań ustawowych dla par jednopłciowych, które stanowią związki

4 W polskim ustawodawstwie przyjęte jest używanie niemal wyłącznie form w rodzaju męskim
(małżonek, wspólnik, spadkobierca, podejrzany, najemca, sędzia, ubezpieczyciel, członek zarządu,
zleceniodawca, zstępny, adwokat, właściciel, dowódca jednostki, dłużnik, sprawca, lekarz, konsul,
funkcjonariusz, inspektor nadzoru, podatnik, pełnomocnik, kierownik zamawiającego, opiekun,
przedstawiciel ustawowy, senator, prezydent miasta etc.), mimo, że niemal zawsze dotyczą one
wszystkich osób, a nie tylko osób płci męskiej. Formy żeńskie używane są tylko wówczas, gdy użycie
formy męskiej jest niemożliwe (matka, żona). Projektowana ustawa i niniejsze uzasadnienie zostały
przygotowane przez osoby, którym opisane podejście ustawodawcy – utrwalające patriarchalizm w
języku aktów prawnych – jest całkowicie obce. Pomimo tego projekt i uzasadnienie posługują się
pojęciem „partnera” dla określenia wszystkich osób, którym projektowana ustawa przyzna prawo
zawarcia związku partnerskiego – niezależnie od płci tych osób.
4

nieformalne i „prawnie indyferentne5”. W nieco lepszej sytuacji są pary różnopłciowe, które
mogą obecnie wybierać między dwiema możliwościami: małżeństwem oraz wspólnym
pożyciem.
Takie zróżnicowanie sytuacji prawnej stoi w sprzeczności z art. 32 ust. 2 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, który zakazuje dyskryminacji m.in. w życiu społecznym z
jakiejkolwiek przyczyny, a więc także ze względu na płeć i orientację seksualną osób
tworzących wyżej opisany związek. Rozważania na ten temat należy przeprowadzić właśnie
na tle zasady równości, jednej z trzech przewodnich zasad statusu prawnego jednostki,
będącej jednocześnie zasadą ustrojową. Podstawową konsekwencją zasady równości jest
zakaz dyskryminacji, czyli wprowadzania zróżnicowań o nieuzasadnionym charakterze. Nie
ma jakiegokolwiek uzasadnienia dla zasygnalizowanych wyżej, fundamentalnych różnic
pomiędzy parami jednopłciowymi (tworzonymi przez lesbijki, gejów i osoby biseksualne) a
parami różnopłciowymi (tworzonymi w przytłaczającej większości przez osoby
heteroseksualne).
Innym zagadnieniem, także wymagającym unormowania, jest ochrona interesów osób
trzecich wchodzących w stosunki prawne z osobami żyjącymi w związkach nieformalnych,
które zaciągają zobowiązania w celu zaspokojenia potrzeb prowadzonego wspólnie
gospodarstwa domowego. Obecnie brak jest wyraźnych i jednoznacznych podstaw, aby osoba
trzecia mogła kierować roszczenia wobec osoby pozostającej w nieformalnym związku z
osobą, która zaciągnęła zobowiązanie. Biorąc pod uwagę uderzające podobieństwa w
organizacji życia, zwłaszcza w sferze majątkowej (wspólne zamieszkanie, wspólne
ponoszenie kosztów utrzymania etc.), pomiędzy związkami nieformalnymi oraz związkami
małżeńskimi – nie widać przyczyn dla wyżej opisanego braku regulacji dotyczących
zobowiązań i wierzytelności.
Dodać należy, że brak instytucjonalizacji związków osób tej samej płci stanowi
przejaw dyskryminacji dużej części społeczeństwa przez ustawodawcę i narusza społecznie
przyjętą zasadą tolerancji. Uznaje się bowiem, że „tolerancja powinna oznaczać zarówno
akceptację, jak i docenienie wartości i korzyści płynących z różnorodności i pluralizmu”6.
Wiele par tworzonych przez osoby tej samej płci chce tworzyć trwałe i usankcjonowane
związki, dostrzegane, uznawane i chronione przez prawo. Ustawodawca nie może unikać
podjęcia tej kwestii. Instytucjonalizacja związków partnerskich jest rozwiązaniem tego
problemu.

5 Wyrok Sądu Najwyższego z 06 grudnia 2007 roku w sprawie IV CSK 301/07.
6 F. Hartwich, Związki partnerskie. Aspekty prawne, Warszawa 2011.
5