Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw

13


Zmiana zasad wykonywania nadzoru nad działalnością administracyjną sądów wymogła
opracowanie odrębnej ustawowej regulacji w zakresie trybu rozpoznawania skarg i wniosków
dotyczących działalności sądów.
Projektowane przepisy przewidują, że skargi i wnioski zawierające wnioski o pociągnięcie
sędziów do odpowiedzialności dyscyplinarnej, podlegają niezwłocznemu przekazaniu właściwemu
rzecznikowi dyscyplinarnemu (zastępcy rzecznika dyscyplinarnego), co sprzyja realizacji zasady
transparentności działania sadów. Regulacja ta nie będzie prowadzić do nieuzasadnionego wzrostu liczby
postępowań dyscyplinarnych, gdyż rzecznik nie musi podejmować dalszych czynności, jeżeli nie
stwierdzi wystarczających do tego podstaw, nie ma też wymogu wydawania sformalizowanej decyzji
(postanowienia), jeżeli czynności takich nie podejmie. Rzecznik, jeżeli po wstępnym wyjaśnieniu
okoliczności podniesionych w skardze uzna ją za zasadną, podejmuje czynności dyscyplinarne z własnej
inicjatywy; skarżącego ani też prezesa sądu, który skargę przekazał, nie traktuje się w tym przypadku jako
podmiotu uprawnionego do żądania wszczęcia przez rzecznika czynności dyscyplinarnych w rozumieniu
art. 114 § 1 i 5 u.s.p. Tym samym, wyłącza się sformalizowany, określony w art. 114 § 5 – 7 u.s.p., tryb
postępowania, w szczególności postępowanie zażaleniowe. Rzecznik dyscyplinarny będzie miał natomiast
obowiązek poinformowania skarżącego oraz prezesa sądu o sposobie załatwienia sprawy.

Niewątpliwie podniesienie jakości działalności sądów nie będzie możliwe bez zaangażowania
w taki proces samych sędziów oraz organów samorządu sędziowskiego.
Przyjęte w projekcie rozwiązania mają, w założeniu projektu, podkreślić wagę doskonalenia
zawodowego jako jednego z obowiązków sędziego, nie mniej istotnego niż praca orzecznicza. Zgodnie
z zapisami projektu prezes sądu apelacyjnego każdego roku przekazywać ma dyrektorowi Krajowej
Szkoły informację o potrzebach szkoleniowych sędziów sądów działających na obszarze danej apelacji.
Należy oczekiwać, że właściwie ukierunkowane szkolenia organizowane przez Krajową Szkołę, której
ustawowym zadaniem jest doskonalenie zawodowe (kształcenie ustawiczne) sędziów, przyczynią się do
większej sprawności postępowań sądowych oraz podniesienia jakości orzecznictwa.

Dotychczasowa organizacja samorządu sędziowskiego prowadziła do podziału środowiska
sędziowskiego na sędziów sądów apelacyjnych, tworzących niejako odrębny samorząd sędziowski, oraz
sędziów sądów okręgowych i rejonowych, zgromadzonych w jednym przedstawicielskim organie, przy
stosunkowo niewielkiej reprezentacji sędziów sądów rejonowych. Modyfikując dotychczasowe
rozwiązania, projekt wprowadza dwa nowe organy samorządu sędziowskiego: zgromadzenie ogólne

14

sędziów apelacji oraz zebrania sędziów danego sądu, a także zwiększa udział sędziów sądów rejonowych
w zgromadzeniach ogólnych sędziów okręgu – do połowy liczby jego członków.
Zaproponowana nowa organizacja samorządu sędziowskiego zakłada przede wszystkim
stworzenie jednego przedstawicielskiego organu, zgromadzenia ogólnego sędziów apelacji, łączącego całe
środowisko sędziowskie danej apelacji poprzez udział w nim przedstawicieli sędziów sądów wszystkich
szczebli: rejonowych, okręgowych i apelacyjnego. Wydaje się, że taki organ w większym stopniu będzie
realizował idee samorządności, wypowiadając się w najważniejszych sprawach sędziów i sądów danej
apelacji. Zakłada się przy tym, że – poza określonymi w ustawie zadaniami – organ ten stanowić będzie
forum dla pokoleniowej wymiany myśli, doświadczeń, idei, a także przekazywania w ramach środowiska
sędziowskiego wiedzy, wartości, wzorców postaw i kultury urzędowania – z jednej generacji sędziów do
drugiej. Realizacji tego założenia służyć ma dodatkowo proponowana równa liczba przedstawicieli
sędziów sądów poszczególnych szczebli. Konieczność zapewnienia sprawności obradowania tak
pomyślanego zgromadzenia wiąże się jednak z potrzebą wprowadzenia ograniczenia jego liczebności.
Przyjęto, że zgromadzenia nie mogą liczyć więcej niż 126 członków.
Poza wprowadzeniem nowego wspólnego organu przedstawicielskiego na poziomie apelacji
i

pozostawieniem dotychczasowego organu samorządu sędziowskiego na poziomie okręgu
(zgromadzenia ogólne sędziów okręgu), projekt przyjmuje, że wszyscy sędziowie będą członkami organu
samorządowego na poziomie danego sądu – zebrania sędziów danego sądu. Będzie to organ
wypowiadający się we wszystkich sprawach istotnych dla danego sądu, w tym w szczególności
wyłaniający kandydatów do pełnienia funkcji prezesa sądu.


Jak wskazano na wstępie, jakość orzecznictwa powinna zostać zharmonizowana z optymalnie
zorganizowaną strukturą sądów, tak by sędziowie mogli wypełniać swoje funkcje sprawnie i bez zbędnej
zwłoki.

Projektowane zmiany w zakresie struktury organizacyjnej sądów zakładają przede wszystkim jej
racjonalizację.

W tym celu projekt zakłada, że podstawowa struktura każdego sądu rejonowego opierać się będzie
na dwóch wydziałach: cywilnym, który mógłby rozpoznawać także sprawy rodzinne i nieletnich,
i karnym, do którego właściwości należałyby, szeroko rozumiane, sprawy z zakresu prawa karnego.
Projektowana regulacja przewiduje jednocześnie możliwość utworzenia odrębnego wydziału do
rozpoznawania danego rodzaju spraw, np. wydziału rodzinnego, wydziału pracy lub ubezpieczeń
społecznych, wydziału ksiąg wieczystych, czy wydziału gospodarczego (w tym do spraw rejestrowych,


15


upadłościowych i naprawczych) – jeżeli będzie to uzasadnione wpływem takich spraw w danym sądzie.
Jeżeli wpływ spraw nie będzie uzasadniał utworzenia odrębnego wydziału, w pierwszej kolejności
rozważana będzie możliwość utworzenia odrębnego wydziału np. rodzinnego w jednym z sądów –
z powierzeniem mu, na podstawie art. 20 u.s.p., rozpoznawania spraw danego rodzaju z właściwości
innych sądów.

Niemniej jednak, wzgląd na faktyczną dostępność sądu dla obywateli przemawia za koniecznością
stworzenia możliwości rozpoznawania spraw rodzinnych i nieletnich w ramach wydziałów cywilnych –
przez sędziów wyspecjalizowanych w rozpoznawaniu tych spraw. W tym zakresie założeniem projektu
jest idea specjalizacji sędziów, a nie specjalizacji wydziałów. Ponadto, stworzenie możliwości
rozpoznawania spraw rodzinnych i nieletnich w ramach wydziałów cywilnych, związane jest z faktem, że
w sprawach tego rodzaju, w szczególności w sprawach opiekuńczych i nieletnich, sąd powinien
funkcjonować jak najbliżej lokalnej społeczności. Nie w każdym jednak wypadku niezbędne jest
tworzenie w tym celu odrębnej jednostki organizacyjnej – w niewielkim sądzie wystarczające będzie
powierzenie rozpoznawania powyższych spraw w ramach wydziałów cywilnych. Podobne względy
przemawiają za możliwością rozpoznawania w ramach wydziałów cywilnych spraw z zakresu prawa
pracy.
W
każdym sądzie okręgowym, podobnie jak w sądach rejonowych, tworzone będą (obligatoryjnie)
dwa wydziały: cywilny i karny. Sprawy należące obecnie do wydziałów gospodarczych sądów
okręgowych oraz wydziałów pracy będą mogły być rozpoznawane w ramach wydziałów cywilnych tych
sądów. Podobnie jak w sądach rejonowych, również w sądach okręgowych przewiduje się możliwość
tworzenia odrębnych wydziałów do rozpoznawania spraw danego rodzaju.
Jak już zaznaczono, projekt nie rezygnuje ze specjalizacji sędziów – przeciwnie: w projektowanym
art. 22a zawarto zapis, że prezesi sądów ustalając, w ramach podziału czynności, zasady przydziału spraw
poszczególnym sędziom, obowiązani są brać pod uwagę ich specjalizację w
rozpoznawaniu
poszczególnych rodzajów spraw. Tym samym, proponowane zmiany w organizacji sądów nie prowadzą
do przełamania zasady specjalizacji sędziów w poszczególnych dziedzinach prawa lub rozpoznawaniu
poszczególnych rodzajów spraw, wykształconej w istocie wyłącznie w praktyce dużych sądów.
Dotychczasowa praktyka małych sądów wskazuje bowiem, że ten sam sędzia orzeka równocześnie
w dwóch lub większej liczbie utworzonych w tym sądzie wydziałów, rozpoznając niekiedy nawet
wszystkie rodzaje spraw. Obecnie w systemie sądownictwa licznie występują więc sądy, w których –
z uwagi na wymóg ustawowy – tworzone są odrębne wydziały do rozpoznawania poszczególnych
rodzajów spraw, pomimo że nie jest to uzasadnione liczbą takich spraw wpływających do tych jednostek

16

i w rezultacie istnieją wydziały, w których limit etatów sędziowskich jest mniejszy od jedności. Samo
tylko istnienie w tych sądach wielu wydziałów nie realizuje więc faktycznie zasady specjalizacji
i odrębności w zakresie sądownictwa rodzinnego lub pracy. Natomiast istnienie odrębnego wydziału
pociąga za sobą także konieczność obsadzenia funkcji przewodniczącego wydziału, zapewnienia obsługi
administracyjnej i odpowiedniej infrastruktury, będąc tym samym, w bardzo małych sądach, sprzeczne
z zasadą efektywnego zarządzania i gospodarowania mieniem.

Projektowana regulacja zakłada – analogicznie jak obecnie obowiązujący art. 19 § 2 u.s.p. – że
tworzenie wydziałów następuje w drodze zarządzenia Ministra Sprawiedliwości, przy czym wydziały,
których funkcjonowanie nie jest obligatoryjne, będą wyodrębniane w zależności od potrzeb, według
ustawowo określonych kryteriów. Ustalenie liczby i wielkości wydziałów w poszczególnych sądach
następować ma na poziomie zapewniającym jak najlepszą organizację tych jednostek, gwarantującą
z jednej strony prawo obywateli do rozpoznawania spraw w rozsądnym terminie, zaś z drugiej –
efektywne wykorzystanie nakładów na sądownictwo i prawidłowe wykonywanie czynności nadzorczych.
Równocześnie zakłada się rozszerzenie uprawnienia Ministra Sprawiedliwości do powierzania
jednemu sądowi – odpowiednio, rejonowemu albo okręgowemu – rozpoznawania spraw należących do
właściwości (lub części obszaru właściwości) miejscowej innego sądu (bądź sądów). Dotyczy to spraw
objętych właściwością wydziałów fakultatywnych. Tym samym, projekt zakłada, że tylko niektóre sądy
będą posiadać w swej strukturze organizacyjnej odrębne wydziały do rozpoznawania poszczególnych
rodzajów spraw.
Projektowane
rozwiązania wprowadzają zatem mechanizmy pozwalające na możliwie najbardziej
elastyczne i dostosowane do potrzeb, ukształtowanie struktury organizacyjnej sądownictwa.

Nowelizacja art. 20 u.s.p. obejmuje także usystematyzowanie występujących w nim pojęć.
W szczególności, zrezygnowano z odrębnej regulacji dotyczącej spraw rejestrowych oraz
upadłościowych i układowych (naprawczych), skoro mieszczą się one w kategorii spraw należących do
właściwości wydziałów gospodarczych.
Uprawnienie to Minister Sprawiedliwości będzie, jak dotychczas, realizował w drodze
rozporządzenia, z uwagi na fakt, że w przeciwieństwie do struktury wewnętrznej poszczególnych
jednostek (która będzie regulowana w drodze zarządzenia), jest to materia związana z właściwością
miejscową sądów, istotna z punktu widzenia dostępu obywateli do sądu.
Należy podkreślić, że projekt nie przewiduje automatycznej likwidacji tych wydziałów, które
uznano w projekcie za fakultatywne. Zgodnie z regulacją przejściową, przekształcanie struktury


17


organizacyjnej będzie następować w drodze rozporządzeń i zarządzeń, wydawanych po wejściu w życie
ustawy. Nie zakłada się przy tym zmian struktury wydziałowej w sądach, w których jest ona
ukształtowana prawidłowo.
Zakłada się natomiast całkowitą rezygnację z tworzenia wydziałów grodzkich. Wydziały te
powołane zostały do rozpatrywania drobniejszych spraw cywilnych i karnych w uproszczonych
procedurach, co miało zapewnić usprawnienie i przyspieszenie postępowania. Istnienie tych wydziałów
nadmiernie komplikuje jednak strukturę organizacyjną sądownictwa pierwszoinstancyjnego, zwłaszcza że
zakres ich właściwości funkcjonalnej, tak na skutek decyzji organizacyjnych, jak i odmiennej interpretacji
art. 13 ustawy – Prawo o ustroju sadów powszechnych, jest różny w poszczególnych sądach. Co więcej,
tworzenie wydziałów grodzkich często prowadziło do organizacyjnego wyodrębniania niewielkiej liczby
spraw i ułamkowych obsad sędziowskich. Tym samym, likwidacja tych wydziałów przyczyni się do
bardziej efektywnego wykorzystania kadry zarówno orzeczniczej (sędziów i referendarzy), jak
i administracyjnej, która zostanie włączona do wydziałów podstawowych – cywilnych i karnych,
a ponadto spowoduje zmniejszenie liczby stanowisk funkcyjnych. Równocześnie, sprawność i szybkość
postępowania w sprawach powierzonych dotychczasowym wydziałom grodzkim zostanie zachowana,
skoro nie ulegają zmianie uproszczone procedury, według których je rozpoznawano.
Projekt rezygnuje z występującego obecnie w przepisach u.s.p. pojęcia sądów rodzinnych, sądów
gospodarczych oraz sądów pracy i ubezpieczeń społecznych. Pojęcie to nie przystaje do struktury
organizacyjnej sądownictwa: ww. „sądy” stanowiły, i nadal stanowią, wyłącznie wydziały sądów, nie
wykazując żadnych różnic organizacyjnych w stosunku do pozostałych wydziałów, np. cywilnych czy
karnych. Tym samym, posługiwanie się w stosunku do nich, w przepisach ustawy ustrojowej, pojęciem
sądu jest mylące. Z uwagi na fakt, że pojęcie sądów rodzinnych, sądów gospodarczych oraz sądów pracy
i ubezpieczeń społecznych występuje w przepisach odrębnych, w przepisach przejściowych projektu
wprowadzono przepis dostosowujący.

Rozwiązaniem zmierzającym do racjonalizacji organizacji sądów jest również proponowana
instytucja tzw. sądów funkcjonalnych, związana z zagadnieniem powoływania w sądach dyrektora sądu.
Zgodnie z projektem w strukturze tzw. sądów funkcjonalnych (tj. sądów rejonowych, w których nie
powołano dyrektora sądu) nie będą tworzone oddziały administracyjne, kadr, finansowe ani gospodarcze.
Funkcje wymienionych oddziałów przejmą odpowiednie struktury w przełożonych sądach okręgowych.
Przewiduje się jedynie tworzenie w tzw. sądach funkcjonalnych biur podawczych i punktów kasowych.