Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego

-2-
ustanowienia adwokata lub radcy prawnego w kontekście danej sprawy. Sąd nie zajmuje się
natomiast w ogóle kwestią zdolności strony do pokrycia honorarium adwokackiego, tudzież
wynagrodzenia radcy prawnego, podczas gdy w wypadku analogicznego wniosku o udzielenie
pomocy prawnej z urzędu, zgłoszonego przez stronę korzystającą z ustawowego zwolnienia od
kosztów sądowych, ta właśnie okoliczność jest w pierwszej kolejności brana pod rozwagę (art.
117 § 6 k.p.c.).
Na gruncie art. 117 § 1 k.p.c. odmowa przyznania pomocy prawnej z urzędu może
więc mieć wymiar zaledwie formalny (w razie stwierdzenia, że o tego typu pomoc ubiega się
strona, której nie przysługuje zwolnienie od kosztów sądowych), zaś potrzeba korzystania z
profesjonalnej porady i reprezentacji, jak też faktyczna niemożność pokrycia kosztów takich
usług (aspekt materialny) nie będą w takim układzie rozważane. Co więcej: skoro między
ustanowieniem adwokata albo radcy prawnego a uprzednim zwolnieniem od kosztów sądowych
istnieje tak silna więź, to cofnięcie zwolnienia przyznanego stronie w oparciu o przepisy
ustawy o kosztach skutkuje automatycznie odpadnięcie podstawowej przesłanki, która to
pozwalała na ustanowienie dla owej strony profesjonalnego pełnomocnika procesowego. Tym
samym – stosownie do art. 120 § 1 k.p.c. – sąd zobligowany jest cofnąć ustanowienie adwokata
lub radcy prawnego.
Jednocześnie na uwagę zasługuje również fakt, że zwolnienie od kosztów sądowych,
mające w świetle art. 117 § 1 k.p.c. charakter warunku sine qua non dla udzielenia stronie
pomocy prawnej z urzędu, limitowane jest nade wszystko koniecznością wykazania obowiązku
uiszczenia konkretnych kosztów. Formuła „nie jest w stanie ich ponieść”, jaką posłużył się
ustawodawca w art. 102 ust. 1 ustawy o kosztach, zakłada bowiem, iż w stosunku do strony
zaktualizowała się właśnie powinność pokrycia kosztów sądowych w prawem przewidzianej
wysokości. Jednakże nie wszystkie czynności procesowe wiążą się z obowiązkiem wniesienia
odpowiedniej opłaty lub uiszczenia zaliczki na poczet wydatków. Zatem, w przypadkach tego
typu zwolnienie strony od kosztów sądowych musi być uznane za bezprzedmiotowe i w
konsekwencji traci ona także możność ubiegania się o ustanowienia adwokata bądź radcy
prawnego, chociażby nawet przedsiębrania przez nią czynność procesowa nie była prosta i
wymagała wiedzy oraz doświadczenia, jakimi legitymują się fachowi pełnomocnicy. Nadto
możliwe są również takie sytuacje, w których strona będzie zobowiązana do uiszczenia
określonej opłaty, ale należność ta będzie stosunkowo niewielka i dlatego jej poniesienie nie
pociągnie za sobą uszczerbku utrzymania koniecznego dla tej strony oraz jej bliskich. Tyle że
zupełnie inaczej może już przedstawiać się jej zdolność do pokrycia kosztów niezbędnej porady
prawnej lub opłacenia zastępstwa procesowego.
-3-
2.3. Mając to wszystko na względzie Trybunał ostatecznie stanął na stanowisku, iż
instytucja ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, w kształcie wynikającym z dyspozycji
art. 117 § 1 k.p.c., rodzi poważne zastrzeżenia i to zarówno z punktu widzenia gwarancji
wyrażonych w art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji (statuujących prawo do sądu w ujęciu
pozytywnym oraz negatywnym), jak i z uwagi na zasadę równości, wynikającą z art. 32 ust. 1
Konstytucji. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, na prawo do sądu składa się m.in. prawo do
rzetelnej procedury sądowej. Fundamentalną natomiast gwarancją rzeczywistego prawa do sądu
jest prawo do uzyskania nieodpłatnej lub ewentualnie częściowo odpłatnej pomocy prawnej.
Zapewnienie osobom ubogim profesjonalnej pomocy prawnej przesądzać może nie tylko o
realnej dostępności dla takich osób drogi sądowej (art. 77 ust. 2 Konstytucji), lecz przede
wszystkim wyraźnie rzutuje w ich wypadku na realizację prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia
sprawy przez sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Jak dodatkowo podkreślone zostało w
uzasadnieniu wyroku z dnia 16 czerwca 2008 r., możliwości uzyskania pomocy prawnej z
urzędu nie należy traktować jako przywileju, ponieważ jest to w istocie prawo podmiotowe. W
tej sytuacji trudno zaakceptować występujące w art. 117 § 1 k.p.c. powiązanie instytucji
ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z decyzją o zwolnieniu od kosztów sądowych.
Konstrukcja ta w praktyce prowadzi do ograniczenia prawa do sądu w sposób nie znajdujący
żadnego usprawiedliwienia w pozostałych wartościach konstytucyjnych, a więc nie mieści się w
granicach wyznaczonych przez art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Trybunał odwołał się ponadto do licznych wypowiedzi Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka, a także do zaleceń Komitetu Ministrów Rady Europy nr R(93) z dnia 8 stycznia 1993
r., według których fachowa pomoc prawna udzielana przez państwo osobom gorzej
sytuowanym może ważyć na ich skutecznym (efektywnym) dostępie do wymiaru
sprawiedliwości i w efekcie sprzyjać temu, by prawo ujęte w art. 6 Konwencji o ochronie praw
człowieka i podstawowych wolności (czyli prawo do sądu) nie było jedynie czysto teoretyczną
czy iluzoryczną gwarancją. Stąd też odmowa udzielenia pomocy prawnej z urzędu może mieć
miejsce wyłącznie w tych przypadkach, w których zachodzi „[...] niedopuszczalność lub
oczywisty brak widoków na pozytywne rozstrzygniecie sprawy bądź przyznanie pomocy
prawnej nie jest niezbędne ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości.”
2.4. W opinii Trybunału Konstytucyjnego regulacja z art. 117 § 1 k.p.c. prowadzi
również do zróżnicowania adresatów normy w zakresie możliwości starania się o pomoc prawną
z urzędu. Po pierwsze, zakwestionowane unormowanie pozwala na różne traktowanie osób
niezamożnych w zależności od zajmowanej pozycji procesowej, rodzaju składanych środków i
podejmowanych czynności procesowych. Po drugie, przepis ten ma charakter dyskryminujący i
z tego powodu, że wyznacza inną przesłankę ustanowienia profesjonalnego pełnomocnika
-4-
procesowego aniżeli art. 117 § 6 k.p.c., który to dotyczy osób zwolnionych od kosztów
sadowych ex lege. Nie bez znaczenia jest przy tym także to, że strona, która ma obowiązek
uzyskać najpierw sądowe zwolnienie od kosztów, aby następnie móc starać się o przyznanie
pomocy prawnej z urzędu, musi też pozytywie przejść weryfikację pod kątem zasadności
swego powództwa czy obrony, bo stosownie do art. 109 ust. 2 ustawy o kosztach ewentualna
oczywista bezzasadność podnoszonych przez nią argumentów spowoduje oddalenie wniosku o
zwolnienie od kosztów sądowych.
Tego rodzaju zróżnicowanie stron pozostaje – w ocenie Trybunału – w ewidentnej
sprzeczności „[...] z celem i ratio legis instytucji prawa ubogich, która zgodnie z tradycją w
swej istocie miała służyć osobom ubogim w dochodzeniu i obronie ich praw.” Innymi słowy,
Trybunał Konstytucyjny uznał, iż przyjęte przez ustawodawcę kryterium różnicowania nie
pozostaje w racjonalnym związku z celem i treścią badanej regulacji, a do tego brak jest
interesu, który mógłby uzasadniać omawiane różnicowanie. Z tej zatem przyczyny art. 117 § 1
k.p.c. nie odpowiada również standardowi wywodzonemu z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
2.5. Wyrok wywołuje skutki prawne z dniem publikacji (26 czerwca 2008 r.).
Technika orzecznicza zastosowana w tym wypadku polega na wyeliminowaniu tego
fragmentu przepisu, który wprowadzał niekonstytucyjną przesłankę warunkującą możliwość
skorzystania z pomocy prawnej z urzędu. Niemniej, co warto zaakcentować, nie podważa to
„[...] potrzeby uwzględnienia – w toku rozpatrywania wniosku o udzielenie pomocy prawnej
osoby »niezwolnionej« od kosztów sądowych przez sąd – odpowiednich przesłanek, o których
mowa w art. 117 § 6 k.p.c. Pominięcie tych przesłanek różnicowałoby bowiem sytuację osób
ubiegających się o pomoc prawną, którym odmówiono zwolnienia od kosztów sądowych, oraz
osób, które korzystają z ustawowego zwolnienia od kosztów. [...] poprzez interpretację
przepisów k.p.c. prowadzoną wedle zasady wykładni zgodnej z Konstytucją, istnieje możliwość
jednakowego traktowania przez sądy wszystkich osób potrzebujących ustanowienia adwokata
(radcy prawnego) bez różnicowania ich sytuacji w zależności od tego, czy są one z urzędu
zwolnione od kosztów sądowych, czy nie. Wykładnia ta pozwala na identyczne traktowanie
obu kategorii osób ubiegających się o pomoc prawną z punktu widzenia celowości wyznaczenia
profesjonalnego pomocnika procesowego oraz ich sytuacji majątkowej (trafna zasada, że osoba,
która sama może ponieść koszty pomocy prawnej, nie może oczekiwać wzięcia ich na siebie
przez Skarb Państwa).”
Aczkolwiek nowelizacja przepisów normujących instytucję ustanowienia adwokata
lub radcy prawnego (a zwłaszcza wyrażenie expressis verbis myśli, że w przypadku osób,
którym ustawa nie gwarantuje zwolnienia od kosztów sądowych, przyznanie pomocy prawnej z
urzędu – podobnie jak i na gruncie art. 117 § 6 k.p.c. – uwarunkowane jest wykazaniem braku
-5-
stosownych środków na pokrycie honorarium adwokackiego lub wynagrodzenia radcy
prawnego) będzie czytelną wskazówką tak dla adresatów norm prawnych, jak i dla organów
stosujących prawo, co do kierunku, w jakim winno iść orzecznictwo. Dla osiągnięcia więc
jasności i jednoznaczności prawa pożądane jest wystąpienie z inicjatywą ustawodawczą.
3. Cele i zakres projektowanej ustawy
Mając na uwadze konieczność wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
4 września 2007 r., kierując się brzmieniem sentencji wyroku oraz motywami jego
uzasadnienia, proponuje się, aby zmiana ustawy - Kodeks postępowania cywilnego polegała na
nadaniu nowego brzemienia art. 117 § 1 oraz dodaniu w tymże artykule § 11.
Przepisy te dotyczyć mają odpowiednio: stron będących osobami fizycznymi oraz stron
będących osobami prawnymi albo innymi jednostkami organizacyjnymi, już bez dalszego
różnicowania obu tych kategorii, jako że kategoryczna wypowiedź Trybunału wskazuje, iż w
odniesieniu do wszystkich stron (bez względu na to, czy zostały zwolnione od kosztów
sądowych mocą ustawy, czy korzystają z takiego zwolnienia za sprawą postanowienia sądu, czy
wreszcie w ogóle nie ubiegały się o zwolnienie od opłat sądowych lub wydatków albo
przedmiotowego zwolnienia im odmówiono) powinny być stosowane takie same przesłanki.
Z kolei wprowadzany w tym miejscu podział na osoby fizyczne i osoby prawne, a także
inne jednostki organizacyjne, podyktowany jest potrzebą odmiennego ujęcia okoliczności
świadczących o niemożności pokrycia przez te podmioty kosztów profesjonalnej pomocy
prawnej. Równocześnie należy pozostawić w art. 117 § 1 k.p.c. określenie trybu zgłaszania
wniosków o ustanowienie adwokata bądź też radcy prawnego oraz dodać postanowienie
nakładające na wnioskodawcę obowiązek złożenia oświadczenia obejmującego dane o stanie
rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, albowiem jest to środek dowodowy
umożliwiający ocenę statusu majątkowego strony ubiegającej o przyznanie pomocy prawnej z
urzędu (aktualnie uregulowanie takie zawiera art. 117 § 6 k.p.c.). Analogiczna regulacja winna
znaleźć się również w projektowanym art. 117 § 11 k.p.c.
Konsekwencją rozróżnienia wnioskodawców, dokonanego w art. 117 § 1 i § 11 k.p.c.,
jest nowelizacja art. 117 § 2 k.p.c. Przepis ten precyzuje właściwość sądu posługując się
jedynie kryterium miejsca zamieszkania strony wnioskującej o ustanowienie adwokata, tudzież
radcy prawnego, tymczasem w wypadku osób prawnych oraz innych jednostek
organizacyjnych właściwym kryterium będzie miejsce siedziby podmiotu ubiegającego się o
ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika (art. 30 k.p.c.).
-6-
Wraz z nowelizacją art. 117 § 1 k.p.c. oraz dodaniem § 11 niezbędna staje się także
zmiana treści art. 117 § 4 k.p.c. To właśnie w tej jednostce redakcyjnej wymienione będą
przesłanki, od spełnienia których uzależniona ma być możliwość uwzględnienia wniosku
zgłoszonego na zasadzie § 1 lub § 11, a zatem: kryterium majątkowe, w drugiej zaś kolejności –
kryterium celowości ustanowienia fachowego pełnomocnika procesowego w konkretnej
sprawie. Chodzi więc o objęcie jedną jednostką redakcyjną tych kwestii, którym obecnie
poświęcone są paragrafy 4 i 7.
Proponowana ustawa nowelizująca pełnić będzie nadto rolę porządkującą – wobec
jednolitego uregulowania w art. 117 § 1 oraz § 11 k.p.c. praw stron, które nie są objęte
ustawowym „przywilejem” zwolnienia od kosztów, a także tych, których takie zwolnienie
dotyczy, pozbawione jakiegokolwiek sensu normatywnego byłoby pozostawienie art. 117 § 6
k.p.c., regulującego sytuację tych ostatnich podmiotów. Zasadne staje się zatem uchylenie tego
przepisu, podobnie zresztą jak i funkcjonalnie z nim związanego § 7.
4. Konsultacje
Projekt ustawy został skonsultowany z Pierwszym Prezesem Sądu Najwyższego, który
zaopiniował go pozytywnie. Podobne stanowisko zajęły również: Krajowa Rada Sądownictwa,
Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia”, Stowarzyszenie Prokuratorów Rzeczypospolitej
Polskiej oraz Naczelna Rada Adwokacka.
Krajowa Rada Radców Prawnych przedstawiła opinię sygnalizującą możliwy brak
spójności między rozwiązaniami przyjętymi w projekcie a opracowywanymi w Ministerstwie
Sprawiedliwości propozycjami zmierzającymi do kompleksowego uregulowania pomocy
prawnej świadczonej osobom niezamożnym.
Minister Sprawiedliwości wypowiedział się aprobująco o założeniach i celach
projektu, zastrzegając jednocześnie, iż Stały Komitet Rady Ministrów przyjął projekt ustawy o
zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, który przewiduje m.in. nowelizację art. 117
oraz wprowadzenie regulacji niezwiązanych wprawdzie bezpośrednio z koniecznością
wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego, niemniej jednak odpowiadających na liczne
problemy, jakie pojawiają się w praktyce w przypadku pomocy prawnej udzielanej stronie z
urzędu.
Na posiedzeniu komisji senackich pozytywne stanowisko na temat projektu wyraził
także przedstawiciel Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.
5. Skutki finansowe wykonania projektowanej ustawy