2002.06.03 wyrok SN III KKN 342/99 LEX nr 53902


Przepisy karno-materialne różnicują znaczenie uprzedzenia o
odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań oraz pouczenia o
prawie odmowy złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania. W pierwszym
przypadku, stosownie do dyspozycji przepisu art. 233 § 2 kk, prawidłowe
uprzedzenie świadka przez organ procesowy jest warunkiem odpowiedzialności
karnej. Natomiast niedopełnienie obowiązku pouczenia świadka o
przysługujących mu uprawnieniach odmowy składania zeznań lub udzielenia
odpowiedzi na poszczególne pytania, zgodnie z art. 233 § 3 kk i w
przewidzianych tam sytuacjach, uchyla karalność fałszywych zeznań.

Z punktu widzenia wystąpienia przesłanek bezkarności fałszywego zeznania,
wskazanych w art. 233 § 3 kk w zw. z art. 261 § 2 kpc, istotne znaczenie
może mieć ustalenie sądu I instancji, który odnosząc się do strony
podmiotowej - jednocześnie przyjął, że oskarżony miał zarówno świadomość
niezgodności z prawdą podawanego faktu, jak i zamiar złożenia zeznania
niezgodnego z prawdą, ale "próbował w ten sposób uniknąć odpowiedzialności
karnej za przestępstwo z art. 270 § 1 kk, tj. podrobienie dokumentu i
używanie jako autentyczny". Wyrażenie takiego poglądu obligowało do
rozważenia go w płaszczyźnie przepisu art. 233 § 3 kk w zw. z art. 261 § 2
kpc i art. 266 § 1 kpc.


Przewodniczący: SSN Andrzej Konopka.

Sędziowie: SN Przemysław Kalinowski (spr.), SA del. do SN Jacek Kubiak.

Protokolant: Joanna Kosmal.

Prokurator Prokuratury Krajowej: Stefan Szustakiewicz.


Sąd Wojewódzki wyrokiem z dnia 30 października 1998 r. uznał Roberta D.
m.in. za winnego tego, że w dniu 5 czerwca 1991 r., będąc przesłuchiwany w
charakterze świadka przez Sąd Rejonowy w sprawie o eksmisję, po uprzednim
uprzedzeniu o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań,
zeznał nieprawdę podając, iż na umowie dzierżawy 63/Ps/91 znajduje się
podpis Barbary M., tj. dokonania przestępstwa z art. 233 § 1 kk i za to na
podstawie powołanego przepisu skazał go na karę roku pozbawienia wolności.
Kara ta została objęta karą łączną orzeczoną w tymże wyroku w rozmiarze 2
lat pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono na okres
próby wynoszący 5 lat.

Powyższy wyrok został zaskarżony przez prokuratora oraz obrońcę oskarżonego,
który - w zakresie opisanego wyżej czynu - zarzucił sądowi I instancji błąd
w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia i mający wpływ
na jego treść, a polegający na nieuprawnionym przyjęciu, że osk. Robert D.
mimo uprzedzenia go o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych
zeznań w sprawie Sądu Rejonowego zeznał nieprawdę, w sytuacji, gdy oskarżony
przebywając w tym czasie w areszcie śledczym - po rozprawie w dniu 5 czerwca
1991 r. - złożył trzy wnioski o sprostowanie protokołu rozprawy, a żaden z
tych wniosków nie został merytorycznie rozpoznany w zakresie treści
protokołu z dnia 5 czerwca 1991 r. co do zeznań R.D., jak i co do tego czy
został pouczony o treści dawnego przepisu art. 247 kk. W konkluzji
apelacji - w odniesieniu do czynu z art. 233 § 1 kk - jej autor wnosił o
uniewinnienie oskarżonego.

Wyrokiem z dnia 18 lutego 1999 r. Sąd Apelacyjny - w części dotyczącej czynu
z art. 233 § 1 kk - utrzymał w mocy rozstrzygnięcie Sądu Wojewódzkiego.
Natomiast z uwagi na modyfikację wyroku sądu I instancji w odniesieniu do
innych czynów zarzucanych osk. Robertowi D., Sąd Apelacyjny na podstawie
art. 69 § 1 kk i art. 70 § 1 pkt 1 kk orzekł o warunkowym zawieszeniu na
okres 2 lat wykonania kary pozbawienia wolności wymierzonej za przedmiotowe
przestępstwo.

Od tego ostatniego orzeczenia kasację wniósł obrońca skazanego. Autor
kasacji zarzucił wyrokowi Sądu Apelacyjnego naruszenie przepisu art. 233 § 1
i 3 kk, albowiem, jak wynika z protokołu rozprawy z dnia 5 czerwca 1991 r.
przed Sądem Rejonowym, oskarżony Robert D. słuchany w charakterze pozwanego
nie został pouczony o prawie do odmowy odpowiedzi na pytania, które mogłyby
narazić go na odpowiedzialność karną, tj. o treści przepisów art. 303, 304
oraz 261 § 1 i 2 kpc. W oparciu o tak sformułowany zarzut autor kasacji
wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi I
instancji do ponownego rozpoznania.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Zarzutowi kasacji nie można odmówić pewnej słuszności, choć nie do końca
należało podzielić wniosek w niej zawarty.

Sądy orzekające dotychczas w tej sprawie koncentrowały swoją uwagę wyłącznie
na zagadnieniu pouczenia Roberta D. w postępowaniu cywilnym o obowiązku
mówienia prawdy i odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. W
świetle przeprowadzonych dowodów nie ulega wątpliwości, że takie pouczenie
zostało udzielone ówcześnie pozwanemu, przed przesłuchaniem go w charakterze
świadka. W tym też zakresie ustalenia poczynione przez sąd meriti i
zaakceptowane przez sąd odwoławczy były całkowicie prawidłowe. Rzecz jednak
w tym, że z punktu widzenia odpowiedzialności karnej Roberta D. zupełnie
zasadnicze znaczenie ma pozostała część przepisu art. 266 § 1 kpc,
regulująca kwestie związane z przesłuchaniem świadka. Otóż wspomniana norma
nie tylko obliguje organ procesowy do uprzedzenia świadka o
odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania, ale również nakłada na ten
organ obowiązek pouczenia świadka o prawie odmowy złożenia zeznań. Zakres
tego ostatniego uprawnienia wynika z kolei z treści art. 261 kpc. W § 2 tego
przepisu przewidziana jest możliwość uchylenia się przez świadka od
odpowiedzi na zadane mu pytania, jeżeli złożenie zeznania mogłoby narazić
jego lub jego bliskich, wymienionych w § 1, na odpowiedzialność karną, hańbę
lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby
być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Oczywiście,
okoliczności będące przedmiotem pytań zadawanych świadkowi muszą obiektywnie
być tego rodzaju, że mogą realnie wywołać zagrożenie dla tych dóbr, które
zostały wymienione w przepisie art. 261 § 2 kpc. Dla skorzystania z tej
instytucji każdorazowo należy zatem wykazać, iż przyczyną uchylenia się od
udzielenia odpowiedzi jest obawa poniesienia odpowiedzialności karnej,
narażenia na hańbę lub szkodę majątkową, bądź pogwałcenia tajemnicy
zawodowej.

Trzeba też podkreślić, że również przepisy karno-materialne różnicują
znaczenie uprzedzenia o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych
zeznań oraz pouczenia o prawie odmowy złożenia zeznania lub odpowiedzi na
pytania. W pierwszym przypadku, stosownie do dyspozycji przepisu art. 233 §
2 kk, prawidłowe uprzedzenie świadka przez organ procesowy jest warunkiem
odpowiedzialności karnej. Natomiast niedopełnienie obowiązku pouczenia
świadka o przysługujących mu uprawnieniach odmowy składania zeznań lub
udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania, zgodnie z art. 233 § 3 kk i w
przewidzianych tam sytuacjach, uchyla karalność fałszywych zeznań.

Z powyższego wynika zatem, że ograniczenie się przez sądy orzekające w tej
sprawie wyłącznie do kwestii uprzedzenia Roberta D. przesłuchiwanego w
postępowaniu cywilnym w charakterze świadka - o odpowiedzialności karnej za
złożenie fałszywego zeznania, nie wyczerpuje całości problematyki. Nie ma
przy tym istotniejszego znaczenia fakt, iż ww. był przesłuchiwany
jednocześnie jako pozwany w tym procesie, bowiem stosownie do dyspozycji
przepisu art. 304 kpc - po uprzedzeniu o odpowiedzialności karnej za
fałszywe zeznania - do przesłuchania stron stosuje się odpowiednio przepisy
dotyczące świadków. Te ostatnie zaś, jak wiadomo, przewidują również
obowiązek pouczenia o przysługujących uprawnieniach m.in. w zakresie odmowy
złożenia zeznań i uchylenia się od odpowiedzi na pytania.

Z punktu widzenia wystąpienia przesłanek bezkarności fałszywego zeznania,
wskazanych w art. 233 § 3 kk w zw. z art. 261 § 2 kpc, istotne znaczenie
może mieć ustalenie sądu I instancji, który na str. 17 swego uzasadnienia
(k. - 988) odnosząc się do strony podmiotowej - jednocześnie przyjął, że
osk. R.D. miał zarówno świadomość niezgodności z prawdą podawanego faktu,
jak i zamiar złożenia zeznania niezgodnego z prawdą, ale "próbował w ten
sposób uniknąć odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 270 § 1 kk,
tj. podrobienie dokumentu i używanie jako autentyczny". Wyrażenie takiego
poglądu obligowało do rozważenia go w płaszczyźnie przepisu art. 233 § 3 kk
w zw. z art. 261 § 2 kpc i art. 266 § 1 kpc, czego w niniejszej sprawie nie
uczyniono.

Zagadnienie zakresu pouczenia udzielonego ówcześnie pozwanemu R.D. w toku
procesu cywilnego było przedmiotem zarzutu postawionego w zwykłym środku
odwoławczym, w którym zakwestionowano rozstrzygnięcie dotyczące
odpowiedzialności karnej ww. za złożenie fałszywego zeznania, uznając je za
"co najmniej przedwczesne". Ustosunkowując się do tego zarzutu sąd
odwoławczy ograniczył się wyłącznie do kontroli ustaleń faktycznych
poczynionych przez sąd I instancji w zakresie uprzedzenia o
odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. Nie odniósł się natomiast do
tej części normy art. 266 § 1 kpc w zw. z art. 261 § 2 kpc, która - w
związku z przysługującym uprawnieniem do odmowy zeznań lub uchylenia się od
odpowiedzi na poszczególne pytania - przewiduje stosowne pouczenie w tym
zakresie. Tym samym, w rozważaniach sądu odwoławczego zostały pominięte te
konsekwencje, jakie przepis art. 233 § 3 kk wiąże z brakiem udzielenia
pouczenia, w sytuacji, w której organ procesowy był do tego zobligowany.

W tych warunkach należało uchylić wyrok Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej
części i sprawę - w tym zakresie - przekazać do ponownego rozpoznania w
postępowaniu odwoławczym. Niezbędne jest bowiem dokonanie ponownej kontroli
i oceny ustaleń poczynionych w toku dotychczasowego postępowania z punktu
widzenia wskazanych wyżej przepisów, zarówno karnych, jak i regulujących
postępowanie cywilne, mogących mieć istotne znaczenie dla odpowiedzialności
karnej osk. R.D. Nadal aktualny pozostaje bowiem zasadniczy zarzut apelacji
obrońcy ww. oskarżonego, zmierzający do zajęcia stanowiska przez sąd
odwoławczy w kwestii, czy zakres pouczenia udzielonego R.D. był
wystarczający dla przyjęcia karalności zachowania przypisanego temu
oskarżonemu. Brak takiej oceny w motywach rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego
przemawiał za uchyleniem wyroku w zaskarżonej części i przekazaniem sprawy w
tym zakresie do ponownego rozpoznania.

Mając to wszystko na uwadze Sąd Najwyższy orzekł, jak w wyroku, a
konsekwencją tego rozstrzygnięcia, wynikającą z dyspozycji przepisu art. 527
§ 4 kpk, było zarządzenie zwrotu uiszczonej przez oskarżonego opłaty od
kasacji.