Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, a także niektórych innych ustaw

- dialekt namysłowski: na wschód od Namysłowa (bez rejonu miasta)
- dialekt sycowski: na wschód od Sycowa (bez samego miasta).
- dialekt cieszyński: rejon Cieszyna, Brennej, Skoczowa i Jaworza
- dialekt jabłonkowski: okolice Wisły.

Próby standaryzacji literackiego języka śląskiego, podejmowane były juz w XIX wieku m.in.
przez popularnego na Górnym ląsku poetę ks. Antoniego Stabika. Od lat trzydziestych XX
wieku istnieje już śląski mikrojęzyk literacki – laski, oparty na bazie pogranicznej śląsko-
morawskiej gwary, ustandaryzowany przez śląskiego pisarza Erwina Goja, znanego jako
Óndra Łysohorsky. W tym samym czasie dialektolog rodem z Baborowa na Opolszczyźnie
Feliks Steuer opracował odrębną pisownię śląskiej mowy wykorzystywaną do dziś przez
niektórych twórców. Obecnie trwają prace nad stworzeniem współczesnego śląskiego języka
literackiego. Jednym z wyzwań rozwojowych śląszczyzny stała się potrzeba ujednolicenia jej
zapisu, jak i stworzenia instrumentów edukacyjnych pozwalających na nauczanie tej formy
zapisu. W odpowiedzi na tę potrzebę powstał zespół opracowujący zasady zapisu śląskiej
mowy oraz elementarz (ślabikorz) do jej nauczania. Przewodniczyła mu pani prof. Jolanta
Tambor z Uniwersytetu ląskiego, zaś w pracach uczestniczyli eksperci Towarzistwa
Piastowanio lónskij Mowy "Danga", Stowarzyszenia Pro Loquela Silesiana oraz lonskij
Nacyjnyj Łoficyny. Sukces prac tej grupy w postaci zasad pisowni mowy śląskiej został
zaprezentowany podczas zgromadzenia w Sejmie ląskim w lipcu roku 2009, zaś we
wrześniu 2010 roku dwa tysiące uczniów śląskich szkół rozpoczęło naukę czytania z
Gornoślonskigo labikorza.

Mowa śląska nosi w sobie zapis historii ludzi, którzy od wieków zamieszkiwali ten region
dzielony administracyjnie przez wiele państw. Od VI w. teren ląska znalazł się w zasięgu
ekspansji zachodnich Słowian. W końcu IX w. ląsk włączono do państwa
wielkomorawskiego, a po jego rozpadzie wszedł w skład państwa Polan. W wiekach XI i XII
panowanie nad ląskiem kilkakrotnie przechodziło z rąk polskich do czeskich. Po śmierci
Bolesława III, aż do połowy XIV w. ląsk stanowił zespół samodzielnych księstw
piastowskich. Był to na tych ziemiach czas wzmożonego osadnictwa niemieckiego, język
niemiecki był językiem urzędowym w ośrodkach miejskich. Od połowy XIV w. ląsk na 600
lat traci związek z państwowością polską stając się częścią Korony Czeskiej, która została
włączona w skład Cesarstwa Habsurgów. Poczucie odrębności kulturowej lązaków owego
czasu ilustruje korespondencja naukowa XVI-wiecznego wybitnego lekarza i humanisty
urodzonego w Mirsku nad Kwisą na ląsku Anzelma Ephorinusa (Eforyna), który będąc
mianowany pierwszym lekarzem miasta Krakowa pisał o sobie: Silesius non Polonus - lązak
nie Polak. W połowie XVIII w. większa część ląska stała się własnością Prus, a potem
Cesarstwa Niemieckiego. Od tego czasu miała tu miejsce polityka germanizacyjna. W okresie
40 lat na Górny ląsk sprowadzono około 150 000 niemieckich osadników. W roku 1849
ludność śląskojęzyczna została zmniejszona do 58,6%. Wprowadzono język niemiecki w
urzędach i szkołach, zakazano obchodzenia śląskich tradycji ludowych i religijnych. Reakcją
prześladowanych kulturowo lązaków, było zwrócenie się ku tradycjom polskim. Polscy
nauczyciele zakładali czytelnie ludowe i gazety w języku polskim, co przyjęło formę ruchu
narodowo-polskiego na Górnym ląsku i zaowocowało trzema propolskimi zrywami
powstańczymi po I Wojnie wiatowej. W ich wyniku niewielki skrawek historycznego
ląska, to jest połowa przemysłowej części Górnego ląska oraz ląsk Cieszyński, została
wcielona do państwa polskiego. Zamieszkujący tam lązacy wybrali Polskę i przynależność
do narodu polskiego z nadzieją na poszanowanie ich odrębnej tradycji. W tej nadziei trwają
do dziś. O ile przed II Wojną wiatową mowa śląska była akceptowana wśród uczniów szkół
podstawowych, o tyle po wojnie była ona deprecjonowana w edukacji i administracji, choć
10



polonizacja ta nie przybrała formy jawnej zorganizowanej działalności państwowej. 45-letni
okres PRL był także czasem intensywnej migracji osób z różnych regionów Polski, które
osiedlały się licznie na przemysłowych obszarach ląska. Równolegle znaczna część osób
posługujących się śląską mową wyemigrowała do Niemiec. Zjawiska te przyczyniły się do
marginalizacji etnolektu śląskiego w naturalnym obszarze jego występowania.

Działalność pielęgnująca tradycję, kulturę i mowę śląską rozkwitła po przywróceniu systemu
demokratycznego w Polsce. Wśród licznych organizacji społecznych liderem tej działalności
pozostał do dziś założony w roku 1989 Związek Górnośląski (Communitas Silesiae
Superioris) liczący ponad pięć tysięcy aktywnych członków oraz zawiązany w 1990 roku
Ruch Autonomii ląska. W całym regionie pojawiły się w obfitości konkursy wokalne i
krasomówcze mowy śląskiej, kultywowane są tradycyjne obyczaje, pielęgnowana jest kultura
materialna i twórczość literacka, a w szkołach pojawiły się lekcje wychowania regionalnego i
izby regionalne. Ostatnie lata, głównie począwszy od Spisu Ludności z 2002 roku, zaznaczyły
się dążeniem lązaków do upodmiotowienia, jak i uznania ich języka w Polsce. Rok później
rozpoczęła działalność zabrzańska lonsko Nacyjno Łoficyno programowo wydająca książki
o Górnym ląsku i lązakach, a także po śląsku, a od 2007 roku wydająca pierwszy w historii
dwujęzyczny śląsko-polskim miesięcznik lonsko Nacyjo. W roku 2007 odbyło się pierwsze
Ogólnopolskie Dyktando Języka ląskiego, a w roku następnym powstały dwa towarzystwa
mające na celu rozwój śląszczyzny Pro Loquela Silesiana oraz Towarzistwo Piastowanio
lónskij Mowy "Danga". Ponadto pojawiły się słowniki mowy śląskiej tworzone tak przez
naukowców takich jak prof. Bogusław Wyderka z Uniwersytetu Opolskiego, jak i przez
amatorów – pasjonatów, takich jak Bogdan Kallus, czy Andrzej Roczniok, głównie w polskiej
części ląska, ale także po czeskiej stronie granicy. Od kilku lat regularnie głoszone są
kazania w mowie śląskiej w coraz liczniejszych kościołach. Rozwój kultury i mowy śląskiej
obejmuje także nowoczesne media. Powstają licznie śląskojęzyczne portale internetowe, a w
roku 2008 doszło do powstania lónskij Wikipedyji. W tymże roku założono prywatną
regionalną Telewizję i Radio Silesia nadające programy także po ląsku, jednak
najpopularniejsze wśród wielbicieli śląskiej mowy jest samorządowe Radio Piekary nadające
od 1996 roku. W ślad za nim poszły liczne stacje nadające w eterze i przez Internet. Dobrze
rozwija się przemysł rozrywkowy o odrębnych cechach kultury śląskiej.

Mimo pozytywnych skutków czynnego zainteresowania się mową śląską przez lązaków
mowa ta ulega szybkiej deformacji pod wpływem języka polskiego. W obszarze mowy
czynnej ubożeje zasób stosowanego słownictwa rdzennie śląskiego. Coraz rzadziej, zwłaszcza
na terenach miejskich, usłyszeć można zdania budowane z zastosowaniem składni swoistej
dla śląskiej mowy. Mimo silnej identyfikacji lązaków z własną odrębnością kulturową (w
Narodowym Spisie Ludności w 2002 roku narodowość śląską zadeklarowało ponad 172
tysiące osób, tj. 148,5 tys. mieszkańców województwa śląskiego i 24,2 tys. osób w
województwie opolskim), codzienne posługiwanie się językiem śląskim zadeklarowało
zaledwie nieco ponad 56 tys. osób, co oznacza, iż około 2/3 społeczności lązaków nie
stosuje już tego podstawowego medium spajającego więzi społeczne w grupie kulturowej,
jakim jest mowa. Organizacje społeczne próbują temu przeciwdziałać organizując lekcje
języka śląskiego, np. w Muzeum ląskim, czy metodą nauczania zdalnego za pomocą
Internetu. Jednak działania te nie są w stanie, bez wsparcia ze strony państwa polskiego
zabezpieczyć mowę śląską przed jej zanikiem, jaki nastąpił już bezpowrotnie na terenie Polski
co do żywych jeszcze po 1945r. języków pomorskich Słowińców, czy Warmiaków i
Mazurów z Prus.


11



Z tych też powodów wkrótce po ratyfikacji przez Polskę Europejskiej Karty Języków
Regionalnych lub Mniejszościowych społecznicy działający na rzecz ochrony śląskiej mowy
namówili w roku 2007 grupę 23 posłów do złożenia projektu zmiany nadającej mowie
śląskiej status języka regionalnego. Jednak ze względu na skrócenie kadencji projekt ten nie
znalazł rozstrzygnięcia parlamentarnego. Tym nie mniej fakt ten wzbudził szeroką dyskusję w
społeczności śląskiej na temat moralnego i materialnego wsparcia mowy śląskiej ze strony
państwa polskiego. Emanacją tego procesu stała się Konferencja zatytułowana: „ ląsko godka
- jeszcze gwara, czy jednak już język”, która odbyła się w gmachu Sejmu ląskiego w
czerwcu 2008 roku. W jej trakcie przedstawiciele organizacji piastujących śląską mowę
złożyli na ręce obecnych w zgromadzeniu parlamentarzystów petycję apelującą o nadanie
językowi śląskiemu statusu języka regionalnego, co było wyrazem intencji i oczekiwań
tłumnie zgromadzonych twórców kultury śląskiej, literatów, naukowców, duchownych i
działaczy społecznych. Przedstawiciele tego zgromadzenia zaprezentowali swoje stanowisko
na posiedzeniu sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych w dniu 3 grudnia
2008 roku, gdzie spotkało się ono z powszechną przychylnością wszystkich obecnych posłów.
29 października 2010 roku grupa 51 posłów (reprezentowanych przez posła Marka Plurę) ze
wszystkich klubów poselskich, którzy pochodzili z różnych regionów Polski, złożyła do Laski
Marszałkowskiej projekt zmian w ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o
języku regionalnym tożsamy z niniejszym projektem. Zyskał on status druku sejmowego nr
3835, którego pierwsze czytanie odbyło się w Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych
w dniu 27 lipca 2010 roku. Komisja nie zaopiniował projektu przed końcem kadencji, co
przerwało jego legislację. Na wniosek Przewodniczącego Komisji projekt zaopiniowało
czworo profesorów prawa, socjologii i lingwistyki. adna z tych opinii nie wykazała braku
możliwości objęcia etnolektu śląskiego statusem języka regionalnego, a jednocześnie każda z
nich w obszarze swojej specyfiki wskazała na wartość nadania śląszczyźnie takiego statusu.

Tak więc istnieją obecnie wszelkie konieczne przesłanki ku temu, aby mowie śląskiej nadać
status języka regionalnego, a w szczególności:
- etnolekt śląski w swym rozwoju osiągnął etap, w którym trudno uzasadnić określanie go
dialektem języka polskiego, gdyż posiada cechy istotnie różnicujące go od języka polskiego,
odrębną pisownię oraz pozwalający na jej nauczanie elementarz;
- etnolekt śląski jest językiem żywym zarówno w mowie jak i w piśmie, tak w sytuacjach
codziennych, jak i w dziełach literackich, czemu służy liczne grono twórców i
popularyzatorów, publikujących po śląsku również we współczesnych mediach;
- mowa śląska jest tradycyjnie używana na określonym terytorium państwa polskiego, to jest
na Górnym ląsku, przez obywateli naszego państwa identyfikujących siebie jako lązaków,
tworzących grupę mniejszą liczebnie od pozostałej części ludności Rzeczpospolitej, co
zostało wykazane w Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 roku, gdzie narodowość śląską
zadeklarowało około 173 tysiące osób;
- etnolekt śląski uznawany jest przez wielu naukowców w kraju i zagranicą za odrębny język
z grupy języków zachodniosłowiańskich, który rozwijał się wraz ze specyficzną śląską
kulturą i tradycją obyczaju niezależnie od polszczyzny z przyczyn sześciusetletniej izolacji
politycznej ludu śląskiego od narodu polskiego, z tych też przyczyn mowa ta asymilowała się
z językiem czeskim, niemieckim, polskim, zachowując jednak swoją specyfikę i odrębność;
- język śląski występuje w postaci czterech podstawowych dialektów, z licznymi odmianami
w obrębie województw śląskiego i opolskiego; na tym obszarze geograficznym, język ten jest
środkiem komunikowania się co najmniej 56 tysięcy osób, co w polskich warunkach, w
porównaniu z liczebnością innych społeczności etnicznych, uzasadnia przyjęcie środków
ochronnych i wspierających, przewidzianych w Europejskiej Karcie Języków Regionalnych;
- mowa śląska, której grozi wyginięcie, wymaga ochrony prawno-moralnej i wsparcia
12



materialnego ze względu na postępujący jej zanik, co jest spowodowane poprzez procesy
unifikacji kultury we współczesnym świecie, a także mocno zaawansowany i naturalnie
postępujący proces polonizacji społecznego przekazu na terenie Rzeczpospolitej, zwłaszcza
w społecznościach wielkomiejskich Górnego ląska, gdzie obecnie zaledwie 1/3 osób
identyfikujących się z odrębnością tradycji i kultury śląskiej mówi po śląsku;
- ochrona wartości kulturowych i historycznych etnolektu śląskiego, kształtującego się w
nałożeniu piastowskiej kultury śląskiej z kulturą czeską, niemiecką i polską, przyczyni się do
utrzymania i rozwoju kulturowego bogactwa i tradycji Europy; co urzeczywistni ideały i
zasady stanowiące wspólne dziedzictwo państw Rady Europy sprzyjając ich jedności;
- o demokratyczne zagwarantowanie prawa odrębności kulturowej w obszarze stosowania
mowy śląskiej, jako języka regionalnego od kilkunastu lat ubiegają się liczne organizacje
społeczne reprezentujące użytkowników tego języka.

OCENA SKUTKÓW REGULACJI

1. Podmioty na które oddziałuje projektowana regulacja
Projektowana zmiana ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku
regionalnym, a także niektórych innych ustaw będzie oddziaływać na około 56 tysięcy osób
deklarujących się jako użytkownicy języka śląskiego oraz na ich dzieci w wieku szkolnym,
a także na samorządy gminne w warunkach określonych ww. ustawą.

2. Konsultacje społeczne
Zmiana proponowana w niniejszym projekcie wynika w całości z efektów konsultacji
społecznej prowadzonej w społeczności lązaków zarówno przez organizacje takie jak:
Związek Górnośląski (Communitas Silesiae Superioris), Ruch Autonomii ląska, Pro Loquela
Silesiana i Towarzistwo Piastowanio lónskij Mowy "Danga" oraz miesięczniki ląsk i
lonsko Nacyjo, a także niezależnie przez: posła Lucjana Karasiewicza, posła Kazimierza
Kutza, posłankę Marię Nowak, posła Marka Plurę. Jednakże najistotniejszym elementem
konsultacji społecznych w obszarze proponowanej nowelizacji jest Narodowy Spis
Powszechny w 2002 roku, w którym ponad 56 tysięcy osób zadeklarowało śląski jako język
używany na co dzień.

3. Wpływ regulacji na dochody i wydatki sektora finansów publicznych
Skutki finansowe dla budżetu państwa oraz budżetów jednostek samorządu terytorialnego są
trudne do określenia, gdyż wynikają z aktywności użytkowników języka regionalnego w ich
staraniach o wsparcie. Koszty związane z wprowadzeniem i używaniem na obszarze gminy
języka pomocniczego oraz koszty związane z wprowadzeniem dodatkowych nazw
używanych obok urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych, nazw ulic w
języku mniejszości ponosi budżet gminy (art. 15 ustawy). Natomiast koszty związane z
wymianą tablic informacyjnych, wynikającą z ustalenia dodatkowej nazwy miejscowości lub
obiektu fizjograficznego w języku mniejszości, ponosi budżet państwa. Organy władzy
publicznej są obowiązane podejmować odpowiednie środki w celu wspierania działalności
zmierzającej do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości. Dotacje
wynikające z tego obowiązku mogą być środki przekazywane z budżetu jednostki samorządu
terytorialnego oraz z budżetu państwa. Suma wsparcia państwowego przeznaczane na
potrzeby wszystkich mniejszości łącznie wynosi kilkanaście milionów zł rocznie i dotyczy:
- dotacji celowych przekazywanych z budżetu państwa na zadania bieżące realizowane przez
gminy na podstawie porozumień z organami administracji rządowej;
- na oświatę i wychowanie oraz szkolnictwo wyższe, a także na kulturę i ochronę dziedzictwa
narodowego, a także na działalność radiową i telewizyjną.
13



Istotne znaczenie dla mniejszości mają środki budżetu państwa w ramach subwencji
oświatowej. Przeznaczeniem na potrzeby wszystkich mniejszości narodowych i etnicznych
oraz język regionalny wynoszą one rocznie kilkaset milionów złotych. Dla poszczególnych
społeczności narodowościowych i językowych oznacza to wsparcie finansowe mocno
zróżnicowane w zależności od aktywności edukacyjnej danej społeczności. Szkoła organizuje
nauczanie języka mniejszości na pisemny wniosek, składany na zasadzie dobrowolności przez
rodziców (prawnych opiekunów) ucznia. Nauczanie tego języka może być organizowane w
oddziałach klasowych liczących nie mniej niż siedmiu uczniów, a przy mniejszej liczbie
zainteresowanych - w grupach międzyoddziałowych, międzyklasowych lub międzyszkolnych
zespołach nauczania języka. Nauka języka regionalnego odbywa się szkołach publicznych
głównie w ramach przedmiotu dodatkowego, w wymiarze 3 godzin tygodniowo. Dodatkowe
koszty wynikające z podejmowania przez szkołę zadań służących podtrzymywaniu
tożsamości językowej regionalnej są rekompensowane w formie zwiększonej subwencji
przekazywanej organom prowadzącym szkoły. Część oświatowa subwencji ogólnej dla
jednostek samorządu terytorialnego zwiększana jest o współczynnik 0.2 lub 1.5, w zależności
od liczby uczniów w szkole objętych dodatkowymi zajęciami. Dla przykładu: w przypadku
mało licznej grupy osób używających w kontaktach domowych języka kaszubskiego wydatki
budżetu związane z edukacją w roku 2009 wyniosły 47.215.061 zł (subwencja oświatowa).
Społeczność posługująca się mową śląską wydaje się być dziesięciokrotnie większa od
społeczność kaszubskiej. Jednakże na ląsku nie ma ani instytucjonalnej tradycji ani
metodyki nauczania w języku śląskim, co zapewne nie spowoduje nagłej absorpcji subwencji
oświatowej w związku z nauczaniem w tym języku. Na tej podstawie można przypuszczać, że
zwłaszcza w kilku pierwszych latach wydatki związane ze wsparciem śląskiego języka
regionalnego nie przekroczą kilkunastu milionów złotych rocznie.

4. Wpływ regulacji na rynek pracy, konkurencyjność gospodarki i przedsiębiorczość,
w tym na funkcjonowanie przedsiębiorstw
Proponowana nowelizacja nie będzie mieć istotnego wpływu na rynek pracy,
konkurencyjność gospodarki i przedsiębiorczość, w tym na funkcjonowanie przedsiębiorstw.

5. Wpływ regulacji na sytuację i rozwój regionów
Wejście w życie ustawy będzie miało korzystny długofalowy wpływ na rozwój regionów,
a w szczególności województw śląskiego i opolskiego, przez wzbogacenie ich zasobów
kulturalnych i społecznych.

6. Zgodność z prawem Unii Europejskiej
Proponowana zmiana jest zgodna z prawem Unii Europejskiej.
14