Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw

OCENA SKUTKÓW REGULACJI

1. Wskazanie podmiotów, na które oddziałuje ustawa
Regulacje zawarte w projektowanym akcie będą odnosiły się do podmiotów, które będą
mogły złożyć wykaz inwentarza (spadkobierców, zapisobierców windykacyjnych oraz
wykonawców testamentu), wierzycieli spadkowych, sądów, notariuszy, komorników,
a także do uczestników postępowania sądowego.
2. Konsultacje społeczne
W ramach konsultacji społecznych projekt został przedstawiony w celu wyrażenia
opinii: Sądowi Najwyższemu, Krajowej Radzie Sądownictwa, prezesom sądów
apelacyjnych, Naczelnej Radzie Adwokackiej, Krajowej Radzie Radców Prawnych,
Krajowej Radzie Komorniczej, Krajowej Radzie Notarialnej, Stowarzyszeniu Sędziów
Polskich „Iustitia”, Stowarzyszeniu Sędziów „Themis”, Ogólnopolskiemu
Stowarzyszeniu Referendarzy Sądowych, Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka,
Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych „Lewiatan”, Business Centre Club,
Krajowej Izbie Gospodarczej oraz Związkowi Banków Polskich.
Nie zasługuje na uwzględnienie zgłoszony przez Krajową Radę Notarialną postulat
wprowadzenia do projektu rozwiązania wyłączającego możliwość odrzucenia spadku.
Należy zauważyć, że obowiązujące normy prawne, które umożliwiają odrzucenie
spadku przez spadkobiorców, stanowią konsekwencję zasady autonomii woli w prawie
spadkowym. Uwzględnienie powyższej propozycji stanowiłoby naruszenie tej zasady.
Ponadto Konstytucja gwarantuje każdemu prawo do dziedziczenia (art. 21 i art. 64
Konstytucji). Wprowadzenie swoistego obowiązku dziedziczenia mogłoby stanowić
naruszenie tego konstytucyjnego prawa podmiotowego.
Nie jest również zasadna zgłoszona przez Związek Banków Polskich oraz przez
Krajową Radę Sądownictwa uwaga dotycząca pokrzywdzenia wierzycieli spadkowych
w związku z wejściem w życie projektowanej regulacji. Proponowane rozwiązania
starają się zachować równowagę między ochroną wierzycieli spadkowych a ochroną
spadkobierców. Zachęcają spadkobierców do ujawnienia aktywów i długów
spadkowych (w sporządzanych wykazach inwentarza), bez ponoszenia nieporównanie
większych kosztów, które pojawią się w razie sporządzenia spisu inwentarza.
Przyczynić się to może do przyspieszenia spłacania długów. Ponadto wzmocnieniu
18

pozycji wierzycieli spadkowych służy zawarta w projekcie instytucja ogłoszenia
o złożeniu wykazu inwentarza. Na mocy proponowanych regulacji, sąd spadku zarządzi
ogłoszenie o złożeniu wykazu inwentarza. Wierzyciel, w przypadku kwestionowania
rzetelności sporządzenia wykazu inwentarza, będzie mógł złożyć wniosek do sądu
spadku o wydanie postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza. Wniosek
o sporządzenie spisu inwentarza wierzyciel spadkowy będzie mógł złożyć także
wówczas, gdy nie sporządzono wykazu inwentarza. Sporządzenie spisu inwentarza
następuje w sposób sformalizowany na podstawie postanowienia sądu przez właściwy
organ (komornika sądowego). Postępowanie o spis inwentarza składa się z dwóch faz:
postępowania rozpoznawczego przed sądem i postępowania wykonawczego przed
komornikiem sądowym. Postępowanie rozpoznawcze kończy się wydaniem
postanowienia o zarządzeniu spisu inwentarza, które podlega zaskarżeniu apelacją.
W postępowaniu wykonawczym komornik ma obowiązek z urzędu ustalić, jakie
przedmioty powinny być wciągnięte do spisu, co oznacza, że organ dokonujący tej
czynności nie powinien poprzestać jedynie na oświadczeniach uczestników
postępowania i osób trzecich, ale powinien przejawiać aktywność i z urzędu ustalać,
jakie aktywa i pasywa mają być wciągnięte do spisu inwentarza spadkowego. Komornik
wyposażony jest również w szeroko zakreślone uprawnienia do żądania od uczestników
postępowania, osób trzecich i organów władzy publicznej informacji potrzebnych do
sporządzenia spisu inwentarza (art. 761 k.p.c.) Obowiązujące przepisy przewidują
również możliwość uzupełnienia spisu inwentarza po jego sporządzeniu.
Nie zostały uwzględnione propozycje zgłoszone przez Business Centre Club, Związek
Banków Polskich oraz Krajową Radę Notarialną, w zakresie wprowadzenia obowiązku
sporządzenia wykazu inwentarza w każdym przypadku dziedziczenia
z dobrodziejstwem inwentarza oraz wprowadzenia maksymalnego terminu na złożenie
w sądzie lub u notariusza wykazu inwentarza. Wprowadzenie obowiązku sporządzenia
wykazu inwentarza w przypadku dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza
uniemożliwiałoby skorzystanie przez spadkobierców z możliwości złożenia wniosku do
sądu o sporządzenie spisu inwentarza na podstawie art. 635 k.p.c. Ustalenie terminu do
złożenia wykazu inwentarza miałoby sens tylko wtedy, gdyby uchybienie temu
terminowi pociągało za sobą przyjęcie spadku wprost (czyli pełną odpowiedzialność za
długi spadkowe). Jednakże sankcja taka nadmiernie pogarszałaby sytuację
spadkobierców; niweczyłaby cel przyświecający proponowanej reformie prawa
19

spadkowego. Sankcję w postaci pełnej odpowiedzialności za długi spadkowe
powiązano jedynie (tak jak dotychczas – por. art. 1031 § 2 k.c.) z podstępnym
niepodaniem przy spisie inwentarza przedmiotów należących do spadku (przedmiotów
zapisów windykacyjnych) lub podaniem długów nieistniejących oraz z podstępnym
pominięciem w wykazie inwentarza przedmiotów należących do spadku (przedmiotów
zapisów windykacyjnych) lub podstępnym uwzględnieniem w wykazie nieistniejących
długów (por. art. 1031 § 2 zd. 2).
Odnośnie do zgłoszonej przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa oraz Krajową
Radę Sądownictwa wątpliwości w zakresie wzajemnej relacji kilku wykazów
inwentarza złożonych w jednym postępowaniu spadkowym, wskazać trzeba, że
wszystkie wykazy będą miały taką samą doniosłość prawną. Kompletność informacji
zamieszczonych w wykazie inwentarza ma zapewnić opracowany w formie
rozporządzenia wzór wykazu. Należy podkreślić, że według rozwiązania przyjętego
w projekcie spadkobierca, który złożył wykaz inwentarza, przy spłacaniu długów
spadkowych kieruje się danymi zamieszczonymi w złożonym wykazie. Nie może
jednak zasłaniać się brakiem znajomości wykazów inwentarza złożonych przez innych
spadkobierców, zapisobierców windykacyjnych lub wykonawców testamentu
(projektowany art. 10313 § 1 k.c.).
Nie można zgodzić się z przedstawionym przez Naczelną Radę Adwokacką poglądem,
zgodnie z którym do realizacji celów wyznaczonych przez projekt wystarczającym
będzie wydłużenie terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu
spadku. Zaproponowane rozwiązanie, polegające na wydłużeniu terminu do przyjęcia
lub odrzucenia spadku, mogłoby być korzystne dla spadkobierców tylko wtedy, gdyby
miała zostać utrzymana dotychczasowa zasada, wedle której milczenie spadkodawcy
równa się przyjęciu spadku wprost. Nie wydaje się jednak, aby ta propozycja była
zasadna. Trzeba bowiem zauważyć, iż w aktualnym stanie prawnym nie jest
kwestionowane to, że spadkobierca ma zbyt mało czasu na zorientowanie się w swojej
sytuacji prawnej po dowiedzeniu się o tytule swego powołania do spadku i podjęcie
racjonalnej decyzji co do przyjęcia spadku lub jego odrzucenia. Głosy sprzeciwu
podnoszone są wobec samej konstrukcji swoistej fikcji prawnej przyjęcia spadku na
skutek bezczynności bez ograniczenia odpowiedzialności za długi. Zdecydowana
większość spadkobierców, którzy milczą w ciągu sześciu miesięcy od dowiedzenia się
o tytule swojego powołania, zachowa się tak samo w ciągu kolejnych miesięcy.
20

Dodatkowo należy podkreślić, że wydłużenie terminu do złożenia oświadczenia
o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przedłużałoby tylko stan niepewności co do tego,
komu ostatecznie spadek przypadnie (zwłaszcza wtedy, gdy kolejni spadkobiercy
odrzucają spadek). Byłoby to wielce niekorzystne zarówno dla samych spadkobierców,
jak i wierzycieli spadku.
Uwzględniono sugestię Krajowej Rady Notarialnej, aby wykaz inwentarza mógł złożyć
samodzielnie każdy spadkobierca, zapisobierca windykacyjny lub wykonawca
testamentu (proponowany art. 10311 § 1 k.c.). Uwzględniono również postulat Krajowej
Rady Notarialnej, Krajowej Rady Sądownictwa oraz Naczelnej Rady Adwokackiej
w kwestii możliwości uzupełnienia wykazu inwentarza. Zgodnie z projektowanym § 4
art. 10311 k.c., w razie ujawnienia po złożeniu wykazu inwentarza przedmiotów
majątkowych lub długów spadkowych pominiętych w wykazie inwentarza, składający
wykaz może złożyć uzupełnienie wykazu inwentarza. Stosownie do postulatu Krajowej
Rady Sądownictwa w projekcie przyznano prymat spisu inwentarza w zakresie
spłacania długów spadkowych. Zgodnie z proponowanym brzmieniem art. 10313 § 2
k.c. od chwili sporządzenia spisu inwentarza, spadkobierca, spłacając długi spadkowe,
powinien kierować się danymi zamieszczonymi w tym spisie.
Jako zbyt restrykcyjny uznano postulat Krajowej Rady Notarialnej oraz Naczelnej Rady
Adwokackiej, aby wprowadzić sankcję karną za nierzetelne sporządzenie wykazu
inwentarza. Podmiot, który celowo pominął w wykazie inwentarza przedmioty należące
do spadku lub przedmioty zapisów windykacyjnych, będzie ponosił sankcję wynikającą
z projektowanego art. 1031 § 2 k.c., a polegającą na odpowiedzialności za długi
spadkowe ponad wartość stanu czynnego spadku. Mając powyższe na uwadze, nie
wydaje się konieczne wprowadzenie sankcji karnej do przepisów prawa spadkowego
w tym zakresie.
W zakresie zgłoszonych przez Krajową Izbę Radców Prawnych wątpliwości co do
charakteru prawnego ogłoszenia o złożeniu wykazu inwentarza, należy stwierdzić, że
ogłoszenie takie ma stanowić surogat postępowania konwokacyjnego. Wierzyciel, który
dowiedział się z takiego ogłoszenia o złożeniu wykazu inwentarza, może się z nim
zapoznać, a zarazem pozyskać dane osobowe spadkobiercy, który wykaz złożył
(art. 525 k.p.c.). Następnie wierzyciel może wedle swojego wyboru złożyć wniosek
o sporządzenie spisu inwentarza, zwłaszcza gdy kwestionuje rzetelność czy
kompletność złożonego wykazu. Gdyby okazało się, że dana wierzytelność nie jest
21

w wykazie ujęta, wierzyciel może też zwrócić się bezpośrednio do spadkobiercy,
informując go o swojej wierzytelności. Spadkobierca, który taką korespondencję
otrzymał, nie będzie mógł następnie twierdzić, że nie wiedział o tym długu (por. art.
1032 k.c.). Z uwagi na powyższe, podniesiony przez Krajową Izbę Radców Prawnych
zarzut, że projektowana instytucja ogłoszenia o złożonym wykazie „sprawia tylko
złudzenie ochrony wierzycieli spadkodawcy” wydaje się nieuzasadniony.
Jako nieuzasadnione należy uznać stanowisko Związku Banków Polskich, zgodnie
z którym wejście w życie projektowych przepisów negatywnie wpłynie na rynek
kredytów bankowych. Wspomnieć trzeba, że ochrona wierzycieli spadkodawcy, będąca
wynikiem obowiązującej dziś zasady przyjęcia spadku wprost w razie milczenia
spadkobiercy, zasadza się na wykorzystaniu biernej postawy (pasywności)
spadkobierców, połączonej z ich niewiedzą co do mechanizmu dziedziczenia. Odbywa
się ona kosztem majątku własnego spadkobierców, a nie tylko majątku
odziedziczonego. Brak argumentów aksjologicznych przemawiających za takim
rozwiązaniem. Decyzja o udzieleniu kredytu przez bank powinna zależeć od oceny
majątku kredytobiorcy oraz udzielonych przez niego zabezpieczeń rzeczowych lub
obligacyjnych. Motywem udzielenia kredytu nie może być zasobność majątkowa
hipotetycznych spadkobierców ani liczenie na ich pasywne zachowanie po śmierci
spadkodawcy (kredytobiorcy). Ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe nie
osłabia zabezpieczeń rzeczowych długów, które weszły do spadku.
Instytucje kredytowe (banki) dysponują środkami dającymi im znaczną przewagę nad
spadkobiercami, którzy w drodze spadkobrania nabyli określone dobra. Wystarczy
w tym miejscu wspomnieć obowiązek zachowania tajemnicy bankowej, który może
uniemożliwić potencjalnym spadkobiercom uzyskanie informacji na temat
ewentualnego zadłużenia spadkodawcy i jego rozmiarów, czy też możliwość
wystawiania przez banki bankowych tytułów egzekucyjnych przeciwko spadkobiercom
osoby, która z bankiem dokonała określonej czynności bankowej, co pozwala bankom
przeprowadzić egzekucję w stosunku do spadkobierców z pominięciem całego
sądowego postępowania rozpoznawczego.
Przyjęcie proponowanej w ustawie regulacji może doprowadzić do sytuacji, w której
instytucje kredytowe, udzielając pożyczek osobom starszym, dokonywać będą bardziej
wnikliwej aniżeli obecnie oceny ich zdolności kredytowej i lepiej będą zabezpieczać
udzielane kredyty. Jako przykład można wskazać na żądanie dodatkowego poręczenia
22