Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw

kredytu udzielanego osobom starszym. Pozytywną konsekwencją tego może być
sytuacja, że część osób starszych zwracać się będzie z prośbą o poręczenie kredytu do
swoich najbliższych, którzy powziąwszy w ten sposób wiadomość o ich potrzebach
sami będą mogli udzielić im wsparcia. Sytuacja taka dotyczyć będzie osób, na których
ciąży obowiązek alimentacyjny.
W uwzględnieniu uwagi zgłoszonej przez sądy oraz Stowarzyszenie Sędziów Polskich
„Iustitia” w projekcie uregulowano kwestię kosztów sądowych związanych
z wykonaniem postanowienia o zabezpieczeniu spadku lub spisie inwentarza.
Dotychczas materia ta była uregulowana w § 5 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu
postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (Dz. U.
Nr 92, poz. 411) oraz w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych. Powyższe rozporządzenie utraci jednak moc na skutek wejścia
w życie procedowanej ustawy. Konieczne jest zatem przeniesienie zawartych w tym
rozporządzeniu przepisów dotyczących kosztów postępowania do ustawy o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych. Pozwoli to zachować spójność i kompleksowość
regulacji w jednym akcie prawnym. W projekcie zaproponowano dodanie w ustawie
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych po art. 115 tej ustawy art. 115a
pozwalający sądowi na ściągnięcie z majątku spadkowego kosztów sądowych
związanych z zabezpieczeniem spadku lub spisem inwentarza w sytuacji, gdy
postanowienie w tym przedmiocie wydane zostało z urzędu lub na wniosek osoby
niemającej obowiązku uiszczenia kosztów sądowych. W celu zaspokojenia należności
z tytułu kosztów sądowych dopuszcza się też pobranie przez sąd odpowiedniej sumy
z pieniędzy spadkowych złożonych do depozytu sądowego lub z rachunku bankowego
bądź zarządzenie przez sąd sprzedaży odpowiedniej części majątku spadkowego.
Przepisy te będą stanowiły uzupełnienie regulacji zawartej w obowiązującym już art. 83
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Nie ma natomiast potrzeby
wprowadzania do tej ustawy – jak postuluje Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia”
– odrębnego przepisu określającego, kto i na jakim etapie, w jakiej wysokości i pod jaką
sankcją ma uiszczać koszty na rzecz komorników. W przypadku dokonywania
zabezpieczenia spadku lub spisu inwentarza na wniosek znajdą bowiem zastosowanie
istniejące już w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zasady uiszczania
kosztów sądowych, a zatem art. 2 ust. 2 i art. 49 ust. 1 pkt 2 i 3 tej ustawy.
23

Nie uwzględniono też uwagi Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia” dotyczącej
projektowanego art. 633 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego. Odrębne uregulowanie
właściwości miejscowej sądu w przypadku konieczności zabezpieczenia praw
majątkowych jest bowiem niezbędne z uwagi na występujące w praktyce problemy
związane z prawidłowym określeniem sądu w tej kategorii spraw. Wymienione
w obowiązującym przepisie pojęcie „rzeczy” odnosi się bowiem wyłącznie do
przedmiotów materialnych. Nie wydaje się natomiast trafny postulat, aby sprawy
o zabezpieczenie spadku powierzyć sądowi spadku z jednoczesnym powierzeniem mu
kompetencji do zlecania czynności wykonawczych dowolnie wybranemu komornikowi
lub komornikom z całego kraju. Zlecanie czynności dowolnemu komornikowi może
być postrzegane jako zbyt arbitralne, a ponadto może skutkować zwiększeniem kosztów
wykonania postanowienia o zabezpieczeniu w przypadku wyboru komornika mającego
rewir poza miejscem położenia rzeczy (np. wzrost kosztów dojazdu). Zlecanie
czynności komornikom z całego kraju w praktyce może też powodować problemy ze
skutecznym sprawowaniem nadzoru nad jego czynnościami. Ponadto nie można
wykluczyć problemów związanych z prawidłowym ustaleniem sądu spadku, zwłaszcza
przez osoby nienależące do kręgu osób najbliższych spadkodawcy. Zauważyć bowiem
należy, że krąg osób uprawnionych do złożenia wniosku o zabezpieczenie został ujęty
dość szeroko. Skierowanie sprawy do sądu niebędącego sądem spadku będzie
skutkować przekazaniem sprawy do sądu właściwego, co nie jest zjawiskiem
pożądanym z uwagi na konieczność szybkiego działania sądu w tej kategorii spraw.
Zauważyć należy, że przedmiotem zabezpieczenia jest zawsze konkretna rzecz lub
prawo i to w sytuacji, gdy z jakiejkolwiek przyczyny grozi jej naruszenie, zwłaszcza
przez usunięcie, uszkodzenie, zniszczenie albo nieusprawiedliwione rozporządzenie.
Niecierpiący zwłoki charakter tej kategorii spraw uzasadnia utrzymanie wyjątku od
ogólnej zasady właściwości sądu spadku, tym bardziej że ustalenie sądu właściwego
wedle miejsca położenia rzeczy jest łatwiejsze aniżeli ustalenie sądu spadku. Nie bez
znaczenia jest też fakt, że dotychczas przepis ten, poza kwestią właściwości sądu
w przypadku zabezpieczenia praw majątkowych, nie budził większych wątpliwości i nie
sygnalizowano potrzeby jego zmiany. Wskazać też należy, że liczba postępowań
o zabezpieczenie spadku nie jest znaczna. W 2013 r. do sądów rejonowych wpłynęło
jedynie 601 wniosków o zabezpieczenie, z czego uwzględniono tylko 283.
Za zasadną uznano natomiast uwagę sądów oraz Stowarzyszenia Sędziów Polskich
24

„Iustitia”, co do potrzeby wprowadzenia otwartego katalogu środków zabezpieczenia.
Kwestię tę przesądzono wprost w projektowanym art. 636 § 1 k.p.c., a przykładowe
środki zabezpieczenia wymieniono w projektowanym § 2 art. 636 k.p.c.
Podzielono też wątpliwości co do zasadności i celowości zlecania czynności
zabezpieczania spadku lub sporządzania spisu inwentarza naczelnikom urzędów
skarbowych w sytuacji, gdy spadek przypada Skarbowi Państwa. Podejmowanie przez
naczelników urzędów skarbowych działań polegających na zabezpieczeniu interesów
fiskalnych Skarbu Państwa rzeczywiście może budzić zastrzeżenia, gdy się zważy, że
organem wykonawczym w zakresie zabezpieczania spadku lub spisu inwentarza jest
organ podlegający Skarbowi Państwa, mogący być równocześnie wierzycielem
spadkodawcy i posiadający także legitymację do wszczęcia postępowań
o zabezpieczenie spadku i spis inwentarza. Nie można też wykluczyć, iż takie
rozwiązanie spotka się z negatywnym odbiorem ze strony społeczeństwa, z uwagi na
wątpliwości innych zainteresowanych osób (np. wierzycieli, zapisobierców,
wykonawców testamentu itp.) co do rzetelności postępowania w tych sprawach oraz
równości stron postępowania w świetle przepisów art. 175 i 176 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej. Dlatego też w projekcie ustawy zrezygnowano z powierzania
naczelnikom urzędów skarbowych wykonania postanowień w wyżej opisanej kategorii
spraw.
Nie uwzględniono natomiast postulatu Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia”, aby
wprowadzić do projektu przepis określający, jako wymóg formalny wniosku
o sporządzenie spisu inwentarza, uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających
wniosek, tak jak to jest w przypadku wniosku o zabezpieczenie spadku. W przypadku
wniosków o sporządzenie spisu inwentarza wystarczy uprawdopodobnienie legitymacji
do złożenia wniosku, a tę przesłankę uwzględniono już w projektowanym art. 637 § 1
k.p.c.
W uwzględnieniu uwagi Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia” w projektowanym
art. 63810 k.p.c. wśród podmiotów, które należy powiadomić o terminie sporządzenia
spisu inwentarza, wymieniono zapisobiercę windykacyjnego.
Podzielając uwagę Związku Banków Polskich, w projektowanym art. 636 § 6 k.p.c.
dostosowano używaną w nim terminologię do nomenklatury, jaką posługuje się ustawa
z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2012 r. poz. 1376, z późn. zm.).
Z uwagi na rezygnację z nieznanego Prawu bankowemu pojęcia „bankowy dowód
25

oszczędności”, nie uwzględniono postulatu Krajowej Spółdzielczej Kasy
Oszczędnościowo-Kredytowej o uzupełnienie przepisu o „dowód oszczędności
w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej”. Takim pojęciem nie posługuje się
bowiem także ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach
oszczędnościowo-kredytowych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1450, z późn. zm.).
W uwzględnieniu uwagi Sądu Najwyższego zrezygnowano z przeniesienia do k.p.c.
kilku uregulowań znajdujących się obecnie w rozporządzeniu w sprawie szczegółowego
trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza,
a mianowicie określenia przypadków, w których należy dokonać zawiadomienia
określonych instytucji o zastosowanym środku zabezpieczenia, zawartości protokołu ze
spisu majątku ruchomego, kwestii zdjęcia pieczęci i postępowania z zamkniętymi
paczkami. Wbrew stanowisku Sądu Najwyższego większość przepisów znajdujących
się obecnie w ww. rozporządzeniu musiała zostać przeniesiona do ustawy z uwagi na to,
że regulują one kwestie proceduralne. W konsekwencji za bezprzedmiotowe uznano
uwagi dotyczące tych przepisów, które zostaną zamieszczone w rozporządzeniu
wykonawczym wydanym na podstawie nowo zaprojektowanej delegacji ustawowej.
3. Wpływ regulacji na sektor finansów publicznych w tym na budżet państwa i budżety
jednostek samorządu terytorialnego
Wprowadzenie zasady odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe
z tzw. dobrodziejstwem inwentarza może przełożyć się na zmniejszenie stopy
zaspokojenia jednostek sektora finansów publicznych, jako wierzycieli spadkowych.
Z uwagi na brak danych o wysokości wierzytelności spadkowych jednostek sektora
finansów publicznych, przewyższających wartość aktywów spadkowych, nie jest jednak
możliwe przedstawienie wiarygodnego szacunku.
Ponadto projektowane regulacje będą powodowały zwiększenie liczby spraw sądowych.
Jednakże trudno określić, o ile zwiększy się liczba tych spraw. Projekt wprowadza
nową instytucję prawną (wykaz inwentarza) niewystępującą dotychczas w systemie
prawa cywilnego. Według danych statystycznych w 2013 r. do sądów rejonowych
wpłynęło 4710 wniosków o sporządzenie spisu inwentarza. Ponadto w tym samym
okresie przed sądami i notariuszami złożono 126 368 oświadczeń o przyjęciu bądź
odrzuceniu spadku.
Mając na uwadze konieczność pełnej realizacji Konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności, orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
26

(ETPCz) oraz wytycznych Komitetu Ministrów Rady Europy, projekt przewiduje także
wyłączenie spod zajęcia w trakcie egzekucji na rzecz Skarbu Państwa sum przyznanych
na mocy orzeczeń ETPCz tytułem słusznego zadośćuczynienia na podstawie art. 41
Konwencji. Zmiana ta wyłączy możliwość zajęcia na poczet zaspokojenia
wierzytelności Skarbu Państwa kwot przyznanych od Polski dla skarżącego na mocy
orzeczeń Trybunału. Ponadto proponuje się także umorzenie, na wniosek dłużnika,
należności sądowych zasądzonych w postępowaniu, co do którego ETPCz stwierdził
naruszenie Konwencji. Poniższa tabela prezentuje kluczowe dane dotyczące
zadośćuczynień przyznawanych w orzeczeniach ETPCz:

2011
2012
2013
Kwota wypłacona 3 774
3 042
4 084
tytułem
orzeczeń
ETPCz (tys. zł)
Liczba
orzeczeń 269
225
154
zasądzających
Kwota
zasądzona

2 855
w danym roku
(tys. zł)
Dane Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Nie jest jednak możliwe ustalenie, czy i jaka część tych kwot była przedmiotem
egzekucji na rzecz Skarbu Państwa, a co za tym idzie – nie jest też możliwe precyzyjne
oszacowanie skutków projektowanej zmiany dla budżetu państwa (z oczywistych
względów nie mogą one przekroczyć kwoty rzędu 3 mln rocznie).
W 2013 r. zadośćuczynienia przyznane 38 orzeczeniami ETPCz w sprawach
dotyczących warunków w więzieniach wyniosły w sumie 538 400 zł. Ich wysokość
wahała się od 5400 do 32 000 zł, zaś średni koszt rozstrzygnięcia jednej sprawy wynosił
14 170 zł. W kwocie tej mieści się również 45 350 zł przyznane 12 skarżącym tytułem
zwrotu kosztów poniesionych przez skarżących w toku postępowania krajowego,
w którym dochodzili nieskutecznie zadośćuczynienia za zarzucane naruszenie
Konwencji. Chodziło tu o koszty zasądzone na rzecz Skarbu Państwa na mocy
wyroków sądów krajowych.
Wejście w życie projektowanych rozwiązań nie będzie angażowało dodatkowych
środków finansowych dla budżetu państwa w części 15 Sądy powszechne, a ewentualne
27