Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw

odpowiedzialność spadkobierców wymaga ich aktywności. Aktywność ta przejawia się
albo tym, że spadkobierca składa wyraźne oświadczenie stosownej treści (§ 800, 802
k.c. austriackiego; art. 793–794 k.c. francuskiego; art. 580 k.c. szwajcarskiego), albo
tym, że spadkobierca złoży wniosek o ogłoszenie upadłości spadku, bądź
o ustanowienie zarządu spadku (§§ 1980–1981 w związku z § 1975 k.c. niemieckiego).
Jednakże odmienne rozwiązania w tym zakresie przewidują najnowsze Kodeksy.
W szczególności dotyczy to projektu k.c. rosyjskiego (art. 1175), ormiańskiego
(art. 1244), czy węgierskiego (§ 6:96). Ograniczona odpowiedzialność spadkobierców
przyjmowana jest także w tzw. mieszanych systemach prawnych (ang. mixed
jurisdictions). Można tu wskazać wzorowane na k.c. francuskim prawo amerykańskiego
stanu Louisiana (art. 1416 k.c. Louisiany) czy kanadyjskiej prowincji Quebeck (art. 625
ust. 2 k.c. Quebecku). Ograniczoną odpowiedzialność spadkobierców zakłada także
marokański k.c. (art. 229 k.c. marokańskiego). Przynajmniej werbalnie zrywa
z nieograniczoną odpowiedzialnością spadkobierców także nowy k.c. holenderski,
z którego wynika, że co do zasady spadkobierca nie jest zmuszony zaspokajać długów
spadkowych ze swojego osobistego majątku (art. 4:182 k.c. holenderskiego). Traktując
dziedziczenie jako prawo, a nie obowiązek, naturalne wydaje się, aby spadkobierca,
wbrew swojej woli, nie musiał „dokładać” do spadku. Stąd też w Niemczech rozważa
się przyjęcie ograniczonej odpowiedzialności spadkobierców, jako rozwiązanie
modelowe. Uchwałę w tej sprawie przyjęto zdecydowaną większością głosów podczas
68 zjazdu prawników niemieckich (68. Deutscher Juristentag), który odbył się w 2010 r.
w Berlinie (uchwała nr 23).
Ostatnio w kierunku nieograniczonej, co do zasady, odpowiedzialności spadkobierców
wypowiedział się ustawodawca czeski, czemu dają wyraz § 1701 oraz § 1704 k.c.
czeskiego z 2012 r., który wszedł w życie 1 stycznia 2014 r. Warto jednak zauważyć, że
zgodnie z nowym prawem czeskim, spadkobierca wypowiada się co do przyjęcia lub
odrzucenia spadku w terminie miesiąca od zawiadomienia go przez sąd spadku o prawie
odrzucenia spadku bądź przyjęcia go z dobrodziejstwem inwentarza (§1487 oraz 1675
k.c. czeskiego). Nie jest zatem możliwe, aby niczego nieświadomy spadkobierca wpadł
w pułapkę nieograniczonej odpowiedzialności. Najnowsze rozwiązanie czeskie
przypomina to, które jest znane z art. 4:192 k.c. holenderskiego, w świetle którego to
sąd wyznacza spadkobiercy termin na przyjęcie lub odrzucenie spadku. Już na tym
8

etapie dziedziczenia pojawia się zatem udział sądu (element postępowania
spadkowego).
Jak wyżej zauważono, za przyjęciem – jako zasady – ograniczonej odpowiedzialności
za długi spadkowe dość jednoznacznie opowiadają się przedstawiciele doktryny prawa.
Zasada ta jest sukcesywnie wdrażana do prawa cywilnego innych państw. W tym
samym kierunku idą oczekiwania społeczeństwa, zwłaszcza przy coraz częstszych
przypadkach pociągania do odpowiedzialności spadkobierców przez instytucje
kredytowe czy ich następców (tzw. firmy windykacyjne).
III. Prywatny wykaz inwentarza oraz ogłoszenie o jego złożeniu jako surogat
postępowania konwokacyjnego
1. Znaczenie należytego zinwentaryzowania majątku spadkowego w reżimie
ograniczonej odpowiedzialności spadkobierców nie podlega dyskusji. Zastąpienie fikcji
prostego przyjęcia spadku fikcją przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza łączy
się z niebezpieczeństwem, że stan majątku spadkowego nie zostanie w ogóle ustalony
bądź będzie się to odbywać długo po otwarciu spadku, co stawia pod znakiem zapytania
rzetelność takiej inwentaryzacji. Aktualnie bowiem, zgodnie z art. 644 k.p.c., „jeżeli
złożono oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a inwentarz
nie był przedtem sporządzony, sąd wyda postanowienie o sporządzeniu spisu
inwentarza”. Bezpośrednią konsekwencją złożenia przez spadkobiercę oświadczenia
o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest zatem zainicjowanie
sporządzenia spisu inwentarza. O ile skutki wynikające z przyjęcia spadku
z dobrodziejstwem inwentarza zostałyby przez ustawodawcę niejako narzucone, należy
spodziewać się, że w praktyce byłyby składane jedynie oświadczenia o odrzuceniu
spadku czy o prostym przyjęciu spadku. Artykuł 644 k.p.c. byłby więc zasadniczo
„martwy”, a sporządzenie spisu inwentarza wymagałoby wniosku którejś
z zainteresowanych osób (por. art. 637 § 1 k.p.c.).
Podstawowym instrumentem, który uzupełnia kluczową dla niniejszego projektu
zmianę brzmienia art. 1015 § 2 k.c. (fikcja przyjęcia spadku z dobrodziejstwem
inwentarza w miejsce fikcji prostego przyjęcia spadku), jest w związku z tym
wprowadzenie alternatywnego dla spisu inwentarza – całkowicie prywatnego wykazu
inwentarza. Warto mieć na uwadze, że prywatny charakter ma również inwentarz
spadku według § 1993 k.c. niemieckiego, jak i § 794 k.c. francuskiego.

9

2. Złożenie wykazu inwentarza ma być zasadniczo fakultatywne (projektowany
art. 10311 k.c.), podobnie jak na tle § 1993 k.c. niemieckiego. Aby uprościć
i „ustandaryzować” treść składanego wykazu inwentarza, projekt zakłada, że istnieje
wzór (formularz) takiego wykazu. Stąd delegacja ustawowa do wydania odpowiedniego
rozporządzania (projektowany art. 10312 § 2 k.c.).
Wykaz inwentarza będzie mógł zostać sporządzony zarówno przez spadkobiercę, jak
i zapisobiercę windykacyjnego oraz wykonawcę testamentu (projektowany art. 10311
§ 1 k.c.). Istnieje także możliwość złożenia wspólnego wykazu inwentarza przez więcej
niż jednego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego i wykonawcę testamentu.
Warto wskazać, że dokument podobny do projektowanego „wykazu inwentarza”
większość spadkobierców składa na użytek podatku od spadków i darowizn (jako
zgłoszenie o nabyciu lub zeznanie o nabyciu – art. 4a ust. 1 pkt 1 i art. 17a ust. 1 ustawy
z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (Dz. U. z 2009 r. Nr 93,
poz. 768, z późn. zm.). Odpowiedni wzór wykazu powinien więc czerpać
z doświadczeń takich wzorów i zeznań istniejących już w innych postępowaniach
(por. rozporządzenia Ministra Finansów realizujące delegacje ustawowe zawarte w art.
4a ust. 5 oraz art. 17a ust. 4 ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków
i darowizn). Do wykorzystania są także doświadczenia wynikające z formularzy
oświadczeń o stanie majątkowym, sporządzanych na użytek przepisów o zwolnieniu od
kosztów sądowych czy ustanowieniu pełnomocnika z urzędu (por. art. 1171 § 6 k.p.c.).
3. Przedkładany projekt nie zmienia w zasadzie instytucji „spisu inwentarza” jako
instrumentu urzędowego gromadzenia informacji nt. składu spadku w relacjach między
spadkobiercami czy między spadkobiercami a wierzycielami spadku (w tym
uprawnionymi z tytułu zachowku i zapisobiercami).
Spis inwentarza, który sporządza komornik, pozwalać będzie również wierzycielom
spadkodawcy weryfikować sporządzane przez spadkobierców wykazy inwentarza,
a urzędom skarbowym – zeznania dla celów podatku od spadków i darowizn. Natomiast
w razie niekwestionowania przez wierzycieli sporządzonego wykazu, możliwe będzie
uniknięcie sporządzania spisu inwentarza i związanych z tym kosztów.
4. Złożenie przez spadkobiercę wykazu inwentarza zgodnie z projektem ma uruchamiać
ogłoszenie dokonywane przez sąd spadku (projektowany art. 6363 § 3 k.p.c.).
Proponowane rozwiązanie jest inspirowane przez art. 582 k.c. szwajcarskiego, zgodnie
z którym złożenie przez spadkobiercę inwentarza rozpoczyna postępowanie
10

konwokacyjne, w którym wzywa się wierzycieli i dłużników spadku do formalnego
zgłaszania swoich roszczeń i zobowiązań. Proponowane w projekcie ogłoszenie ma
stanowić jedynie surogat postępowania konwokacyjnego. Aktywność sądu ma się
ograniczać do ogłoszenia o fakcie złożenia wykazu inwentarza, a następnie – w razie
takiej potrzeby – do umożliwienia wglądu do złożonego wykazu (wykazów) osobom
zainteresowanym, tj. takim, które potrzebę przejrzenia dostatecznie usprawiedliwią
(zgodnie z art. 525 k.p.c.).
Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby nieujawnieni w wykazie inwentarza
wierzyciele spadkowi zgłaszali się bezpośrednio do spadkobiercy, informując go
o swoich roszczeniach i zapobiegając wyczerpaniu limitu odpowiedzialności przez
zaspokojenie wierzycieli ujawnionych w wykazie inwentarza. Wierzyciele tacy mogą
również złożyć formalny wniosek o sporządzenie spisu inwentarza i w postępowaniu
tym doprowadzić do wciągnięcia swoich wierzytelności do spisu jako długów spadku.
Skoro po złożeniu przez spadkobiercę wykazu inwentarza ma nastąpić ogłoszenie tego
faktu, takie samo ogłoszenie powinno mieć również miejsce po sporządzeniu spisu
inwentarza (projektowany art. 6381 k.p.c.).
5. Złożenie przez spadkobiercę wykazu inwentarza (projektowany art. 10311 § 1 k.c.),
podobnie jak złożenie wniosku o sporządzenie urzędowego spisu inwentarza (art. 637
§ 1 k.p.c.), ma być dobrowolne. Trudno jednak, aby negatywne konsekwencje bierności
spadkobiercy ponosili wierzyciele spadkowi, o których spadkobierca nie wiedział,
a którym nie dano okazji, aby swoje wierzytelności zgłosili. W szczególności nie
sposób zaakceptować, żeby wobec takich wierzycieli spadkobierca mógł podnosić
zarzut, że limit jego odpowiedzialności się wyczerpał na skutek zaspokojenia innych
wierzycieli. Stąd naturalne wydaje się wprowadzenie regulacji, że za niespłacone długi
spadkobierca odpowiada ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do
takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby wiedział o nich lub
przy dołożeniu należytej staranności mógł wiedzieć i spłacał należycie wszystkie długi
spadkowe. Tę właśnie myśl wyraża projektowany art. 1032 § 2 k.c. Zaostrzenie
odpowiedzialności nie będzie odnosiło się do osób niemających pełnej zdolności do
czynności prawnych oraz osób, co do których istnieje podstawa do ich
ubezwłasnowolnienia. Spośród podmiotów, które w myśl art. 1015 § 2 k.c. – w braku
oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku – przyjmują spadek z dobrodziejstwem
11

inwentarza, ochroną wynikającą z art. 1032 § 2 k.c. nie objęto osób prawnych, gmin
i Skarbu Państwa.
Proponuje się zatem rozszerzenie zakresu zastosowania art. 1032 § 2 k.c. także na te
niespłacone długi, o których spadkobierca wiedzieć powinien (nowe brzmienie art. 1032
§ 2 k.c.). Przyjęte rozwiązanie nakłada na spadkobiercę, korzystającego
z dobrodziejstwa ograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe, obowiązek
dochowania należytej staranności przy zaspokajaniu długów spadkowych.
W szczególności chodzi o należytą staranność przy ustalaniu istnienia takich długów.
Przypomnieć wypada, że podobny obowiązek wywiódł Sąd Najwyższy
z obowiązujących przepisów w powoływanych wyżej postanowieniach z 30 czerwca
2005 r., IV CK 799/04 oraz z 18 marca 2010 r., V CSK 337/09. Spadkobiercy, którzy
takiego obowiązku nie dopełnili, nie zasługują, zdaniem Sądu Najwyższego, na
ochronę, której na tle obowiązujących przepisów, zakładających nieograniczoną
odpowiedzialność, udzielają im przepisy o błędzie (stanowisko takie zostało także
zaakceptowane przez Sąd Najwyższy w postanowieniach z 1 grudnia 2011 r., I CSK
85/11, z 5 lipca 2012 r., IV CSK 612/11 oraz w powoływanym wyżej postanowieniu
z 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12).
Z proponowanym rozszerzeniem zakresu zastosowania art. 1032 § 2 k.c.
zsynchronizowane jest zawężenie zakresu zastosowania reguły przyjętej w art. 1032 § 1
k.c., w myśl której, w sytuacjach opisanych w tym przepisie, spadkobierca ponosi
odpowiedzialność za niespłacone długi spadkowe tylko do wysokości różnicy między
wartością stanu czynnego spadku a wartością spłaconych długów. Reguły tej nie stosuje
się nie tylko do takiego spadkobiercy, który, spłacając jedne długi spadkowe, wiedział
o innych długach spadkowych, ale także do takiego spadkobiercy, który przy dołożeniu
należytej staranności mógł się o istnieniu innych długów dowiedzieć.
IV. Zabezpieczenie spadku i spis inwentarza.
1. Uregulowanie w Kodeksie postępowania cywilnego postępowania w przedmiocie
zabezpieczenia spadku i sporządzenia spisu inwentarza jest bardzo ogólne i nie
obejmuje wszystkich kwestii związanych z funkcjonowaniem tych instytucji.
Szczegółowe zasady i tryb postępowania przy zabezpieczeniu spadku i sporządzaniu
spisu inwentarza określono w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia
1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy
zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (Dz. U. Nr 92, poz. 411).
12