Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks karny skarbowy, ustawy - Kodeks postępowania karnego, oraz ustawy - Kodeks karny wykonawczy

dochodu sprawcy. Nowsze przepisy włoskie dotyczące poważniejszych
przestępstw przewidują także podobne rozwiązanie, z tym że orzeczenie
przepadku w takich przypadkach ma charakter obligatoryjny (art. 416-bis
Kodeksu karnego Włoch, ustawa z 7 sierpnia 1992 r. nr 356, w związku z
ustawą z 8 czerwca 1992 r., nr 306, art. 12-sexies).
3. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
Ze względu na szczególny charakter rozszerzonego przepadku mienia, w toku
rozwoju tej instytucji w poszczególnych państwach było nieuniknione zmierzenie
się z wątpliwościami, jakie mogły powstawać na tle jej zgodności z gwarancjami
praw jednostki w postępowaniu karnym, w szczególności z zasadą domniemania
niewinności. Problem ten był przedmiotem orzecznictwa Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka (ETPCz). Trybunał konsekwentnie stwierdzał brak
naruszenia tak art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności (prawo do rzetelnego procesu), jak i art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji
(ochrona własności). Za reprezentatywne w tym zakresie można uznać dictum
ETPCz w sprawie 41087/98, Philips przeciwko Wielkiej Brytanii:
„40. Trybunał uznaje, że niezależnie od tego, że domniemanie niewinności
oskarżonego jest wyraźnie wymienione w Art. 6 § 2, gwarancja ta,
jak również spoczywający na organach procesowych wymóg udowod-
nienia zarzutu, stanowi część ogólnego pojęcia prawa do rzetelnego
procesu zgodnie z art. 6 § 1 Konwencji. Nie jest ono jednakże absolutne,
jako że domniemania dotyczące faktów lub prawa działają w każdym
systemie prawa karnego i nie są zakazane przez Konwencję tak długo jak
państwa pozostają w ramach pewnych ograniczeń, przy uwzględnieniu
wagi spraw, które wchodzą w grę, oraz zachowania prawa do obrony.
(...) 43. Ocena została przeprowadzona przez sąd kierujący się określoną
procedurą, w skład której wchodzi publiczne przesłuchanie, ujawnienie z
góry dowodów, jakimi dysponowały organy ścigania oraz zagwarantowanie
skarżącemu dostarczenia dodatkowych dokumentów i zeznań ustnych.
(…) Zasadnicza gwarancja polegająca na tym, że domniemanie przyjęte
na podstawie Ustawy z 1994 r. o handlu narkotykami (przewidującej
możliwość orzeczenia konfiskaty rozszerzonej przy odwróceniu ciężaru
dowodu) mogło być obalone, jeśli wnioskodawca wykazał, na zasadzie
prawdopodobieństwa (on the balance of probabilities), że nabył mienie
inaczej niż poprzez handel narkotykami.”.
Trybunał stwierdzał konsekwentnie również w innych sprawach (sprawa
17440/90 Welch przeciwko Wielkiej Brytanii; sprawa 12954/87 Raimondo
przeciwko Włochom), że przeniesienie ciężaru dowodu nie stanowi samo
w sobie naruszenia Konwencji tak długo, jak zapewnione są gwarancje
rzetelnego procesu, a w szczególności, jeżeli oskarżony ma sposobność
wykazania w toku procesu legalności pochodzenia mienia. Stosowanie tego
rodzaju środków karnych może być zaś proporcjonalnym narzędziem służącym
szczególnemu celowi, jakim jest zwalczanie najpoważniejszej przestępczości.
W tym świetle trzeba podkreślić, że przeniesienie ciężaru dowodu dotyczy
wyłącznie kwestii przepadku mienia i w żaden sposób nie dotyczy innych
elementów postępowania karnego, w szczególności ustalenia i udowodnienia
winy oskarżonego. Nie dochodzi zatem do ograniczenia gwarancji procesowych i
fundamentalnych praw osoby, przeciwko której toczy się postępowanie karne. Co
więcej, rozszerzony przepadek mienia nie dotyczy wszystkich sprawców i
wszystkich czynów zabronionych. Jest on traktowany jako wyjątek od reguły,
odnoszący się wyłącznie do najpoważniejszych przestępstw. Ponadto przepadek
taki jest ograniczony tylko do tych rzeczy i praw majątkowych, których legalnego
pochodzenia sprawca nie dowiedzie w trakcie postępowania karnego.
Reglamentacja rozszerzonego przepadku mienia ma zatem charakter zarówno
podmiotowy, jak i przedmiotowy, co w dostatecznym stopniu gwarantuje prawa
osób, których przepadek ten może dotyczyć.
Warto też zwrócić uwagę na fakt, że instytucja przeniesienia ciężaru
dowodowego funkcjonuje również obecnie w polskim prawie karnym,
a mianowicie w art. 45 § 2 K.k. Przepis ten nie był nigdy przedmiotem skargi
konstytucyjnej ani skargi do Trybunału Praw Człowieka.
ETPCz nigdy dotychczas nie rozstrzygał o odpowiedzialności majątkowej
z tytułu przepadku mienia osób niebędących sprawcami przestępstw, a jedynie
nabywcami mienia podlegającego przepadkowi. Jak natomiast zaznaczono w
poprzedniej części uzasadnienia, istnieje szereg europejskich systemów
prawnych przewidujących taką odpowiedzialność (np. Finlandia, Portugalia,
Węgry). Zgodność tych przepisów z art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności nigdy nie była kwestionowana w drodze skargi do
ETPCz. Co więcej, w sprawie Dogmoch przeciwko Niemcom (26315/03 z
18.09.2006), pośrednio dotyczącej omawianej materii, Trybunał stwierdził
dopuszczalność – pod określonymi warunkami – zabezpieczenia prowadzącego
do przepadku mienia stanowiącego własność osoby trzeciej w postępowaniu
karnym niedotyczącym tej osoby.
Na marginesie należy podkreślić, że odpowiedzialność osób trzecich
z tytułu przepadku ustanawia obowiązujący obecnie przepis art. 45 § 3 K.k. oraz
art. 33 § 3 K.k.s.
Tym samym należy zauważyć, iż orzecznictwo ETPCz nie daje żadnych podstaw
do stwierdzenia niezgodności orzekania przepadku mienia należącego do osób,
przeciwko którym nie toczy się postępowanie karne, ani z art. 6 powołanej
Konwencji, a tym samym pośrednio z art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej.
Zważywszy na przewidziane przez projekt, w art. 45 § 9 K.k. i w art. 33 § 9 K.k.s.,
czasowe ograniczenie odpowiedzialności osób trzecich, a ponadto na pozostałe
uwzględnione w nim gwarancje procesowe, należy stwierdzić, że proponowane
zmiany są zgodne z powołanym art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
4. Rozszerzony przepadek mienia w umowach międzynarodowych
Przyjmowane w poszczególnych państwach rozwiązania prawne w
zakresie przepadku rozszerzonego doprowadziły do tego, że konstrukcja ta stała
się przedmiotem zainteresowania organizacji międzynarodowych. W efekcie
rozszerzone formy instytucji przepadku zostały zawarte w kilku najnowszych
konwencjach, przewidujących możliwość przeniesienia na sprawcę ciężaru
dowodu w zakresie legalnego pochodzenia domniemanych dochodów z
przestępstwa lub innego mienia podlegającego przepadkowi na rzecz państwa.
W konsekwencji, przy spełnieniu określonych przesłanek wstępnych, przepadek
mienia nie jest ograniczony do przedmiotów majątkowych i praw stanowiących
korzyść majątkową z przestępstwa, którego dokonanie zostało sprawcy
przypisane. Zastosowanie omawianej reguły oznacza, że przepadkowi podlegać
może mienie, którego przestępcze pochodzenie nie zostało dowiedzione;
wystarczającą przesłanką jest niewykazanie przez sprawcę czynu lub inną osobę
zainteresowaną legalnego źródła pochodzenia mienia objętego przepadkiem.
Możliwość przeniesienia na sprawcę ciężaru dowodu legalności pocho-
dzenia mienia przewidziana została w art. 12 ust. 7 Konwencji Narodów
Zjednoczonych z 12 grudnia 2000 r. przeciwko międzynarodowej przestępczości
zorganizowanej. Przepis ten stanowi, że Państwa-Strony mogą rozważyć
możliwość stosowania wymogu, aby sprawca wykazał legalne pochodzenie
domniemanych dochodów z przestępstwa lub innego mienia podlegającego
konfiskacie, w zakresie, w jakim taki wymóg jest zgodny z zasadami ich prawa
wewnętrznego oraz z charakterem postępowań sądowych oraz innych
postępowań. Podobne rozwiązanie jest zawarte w art. 31 ust. 8 Konwencji
Narodów Zjednoczonych z 31 października 2003 r. przeciwko korupcji.
Przywołane przepisy mają charakter zaleceń skierowanych do Państw-Stron.
Zalecenia te odnoszą się także do Polski, która jest stroną obydwu konwencji.
Bardziej stanowczy charakter ma natomiast przepis art. 3 ust. 4 Konwencji
Rady Europy z 16 maja 2005 r. o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie
dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowaniu terroryzmu.
Przepis ten zobowiązuje strony Konwencji, w tym Polskę, do przyjęcia środków
ustawodawczych i innych, koniecznych do wymagania, aby w przypadku
poważnego przestępstwa lub przestępstw, zgodnie z przepisami prawa
krajowego, sprawca wykazywał źródło pochodzenia zakwestionowanych
dochodów lub innego mienia podlegającego konfiskacie w zakresie, w jakim
wymóg ten jest zgodny z zasadami prawa krajowego.
Powołane wyżej konwencje nie przewidują tak daleko idących zobowiązań
do ustanowienia „konfiskaty rozszerzonej”, jak ustanowione w niektórych
państwach. Wynika to jednak z ich międzynarodowego charakteru i konieczności
respektowania autonomii ustawodawcy krajowego do określania polityki karnej.
Mimo to przepisy tych aktów wskazują, co najmniej pośrednio, na
dopuszczalność, czy wręcz konieczność rozszerzenia klasycznej konstrukcji
przepadku. Dotyczy to w szczególności przeniesienia ciężaru dowodowego, co
do legalności pochodzenia mienia, które może być objęte konfiskatą.
5. Decyzja ramowa 2005/212/WSiSW w sprawie konfiskaty korzyści, narzędzi i
mienia pochodzących z przestępstwa
Najdalej idące zobowiązania do zbliżenia przepisów w przedmiocie przepadku
przyjęte zostały w ramach Unii Europejskiej (Decyzja ramowa Rady
2005/212/WSiSW z dnia 24 lutego 2005 r. w sprawie konfiskaty korzyści,
narzędzi i mienia pochodzących z przestępstwa; Dz.Urz. UE L 68 z 15.03.2005,
s. 49). W preambule tego aktu podkreśla się, że:
„Główny bodziec dla transgranicznej przestępczości zorganizowanej stanowi
korzyść finansowa. Aby działać skutecznie, każda próba zapobieżenia takiej
przestępczości i jej zwalczaniu musi koncentrować się na wykryciu, zamrożeniu,
ujęciu i konfiskacie korzyści pochodzących z przestępstwa. Jest to jednak
utrudnione m.in. na skutek różnic między ustawodawstwami Państw
Członkowskich w tej dziedzinie.”.
Wskazany akt prawny nakłada w art. 3 na Polskę, jako państwo członkowskie
UE, obowiązek zapewnienia konfiskaty nie tylko mienia pochodzącego z
przestępstwa, przedmiotów lub narzędzi służących lub przeznaczonych do jego
popełnienia oraz korzyści pochodzących z przestępstwa, ale również obowiązek
wprowadzenia
regulacji
umożliwiających
dokonywanie
tzw.
„konfiskaty
rozszerzonej”, która jest czymś więcej niż przewidziany obecnie w prawie
polskim (m.in. w art. 44 i 45 Kodeksu karnego) przepadek.
Art. 3 ust. 2 powołanej decyzji ramowej stanowi, że w razie skazania sprawcy za
określone przestępstwo powinna istnieć możliwość orzeczenia konfiskaty także
tego mienia lub korzyści, które nie pochodzą z przestępstwa, za które został on
skazany, ale z innej „działalności przestępczej” sprawcy. Zgodnie z tym
przepisem, „konfiskatę rozszerzoną” można zastosować przynajmniej wówczas,
kiedy:
„a) (...) sąd krajowy na podstawie określonych faktów jest w pełni przekonany,