Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks karny skarbowy, ustawy - Kodeks postępowania karnego, oraz ustawy - Kodeks karny wykonawczy

przepadku mienia istnieje w prawodawstwach Wielkiej Brytanii (ustawa z 2002 r.
The Proceeds of Crime Act) oraz Irlandii (ustawa z 1994 r. The Criminal Justice
Act oraz ustawa z 1996 r. The Proceeds of Crime Act). Mechanizmy
umożliwiające pozbawianie korzyści pochodzących z przestępstwa mogą być
tam stosowane w procesie karnym (w tym tzw. „konfiskata dotycząca sprawstwa”
oraz tzw. „konfiskata dotycząca stylu życia”), w procesie cywilnym (jako środek
subsydiarny do przepadku karnego, np. w razie uniewinnienia oskarżonego, czy
umorzenia postępowania, a także w sytuacjach, gdzie sprawcy nie postawiono
nawet zarzutu – tzw. konfiskata in rem) oraz jako konfiskata podatkowa
(wykonywana przez tzw. Biuro ds. Odzyskiwania Mienia) i tzw. „gotówkowa”
(wykonywana przez Policję i Służby Celne, które posiadają samodzielne
uprawnienia do zajmowania oraz występowania do sądu o przepadek gotówki).
Znamienny jest typ „konfiskaty dotyczącej stylu życia”, której stosowanie nie
wymaga wykazania związku między mieniem podlegającym przepadkowi
a przypisanym sprawcy przestępstwem. Sąd, w przypadku stwierdzenia, że
oskarżony prowadzi przestępczy tryb życia, czyni 4 założenia:
a) całe mienie sprawcy uzyskane w ciągu 6 ostatnich lat pochodzi z działalności
przestępczej oraz wszelki majątek przekazany oskarżonemu w dowolnym
czasie następującym po dniu mającym znaczenie dla sprawy został przez
niego uzyskany w wyniku ogólnej działalności przestępczej,
b) wszelki majątek będący w posiadaniu oskarżonego w dowolnym czasie
następującym po dacie jego skazania został przez niego uzyskany w wyniku
ogólnej działalności przestępczej oraz w możliwie najwcześniejszym czasie, w
jakim wydawał się on być w jego posiadaniu,
c) wszelkie wydatki poniesione przez oskarżonego w dowolnym czasie
następującym po dniu mającym znaczenie dla sprawy zostały pokryte
z majątku uzyskanego w wyniku ogólnej działalności przestępczej,
d) na potrzeby oszacowania wszelkiego majątku uzyskanego (lub co do którego
zakłada się, że został uzyskany) przez oskarżonego, uzyskany majątek jest
wolny od praw innych osób.
W tej sytuacji ciężar udowodnienia faktu przeciwnego przechodzi na
oskarżonego. Warunkiem stosowania tego rodzaju konfiskaty jest popełnianie
przez oskarżonego przestępstwa przez okres 6 miesięcy, skazanie w jednym
postępowaniu za 4 przestępstwa, z których uzyskał on korzyść majątkową, lub
też uprzednie, dwukrotne skazanie go w okresie ostatnich 6 lat. Konfiskata ta jest
stosowana względem mienia, którego wartość przekracza 5 tysięcy funtów.
Charakterystycznym elementem systemu anglosaskiego jest brak koniecz-
ności bezspornego udowodnienia przestępnego pochodzenia mienia, a jedynie
uprawdopodobnienie tego faktu według standardów przewidzianych dla
tamtejszej procedury (on the balance of probabilities). Ułatwia to znacznie
pozbawienie sprawców korzyści pochodzących z przestępstwa. Podkreślić
należy, że w common law różnicuje się wyraźnie kwestię przypisania sprawcy
winy (którą należy udowodnić w sposób niebudzący wątpliwości) oraz kwestię
dotyczącą pozbawienia go korzyści z przestępstwa (gdzie wystarczy
uprawdopodobnienie
przestępnego
pochodzenia
mienia).
Swoistym
zabezpieczeniem przed możliwymi nadużyciami jest tu uprawnienie sądu do
niewydawania nakazu konfiskaty w sytuacji, gdyby było to niesprawiedliwe (risk
of injustice).
Przepisom dającym podstawę materialną towarzyszy skuteczny system
zabezpieczeń oraz rozbudowany aparat instytucjonalny identyfikujący mienie
(Biuro ds. Odzyskiwania Mienia).
Podkreślić trzeba, że część rozwiązań stosowanych w systemie anglo-
saskim ma specyficzny charakter i nie nadaje się do przeniesienia do innego
systemu prawnego. Dotyczy to w szczególności tzw. konfiskaty cywilnej.
Common law nie zawiera podziału na normy cywilne i karne, w kontynentalnym
rozumieniu tych pojęć. Określając brytyjski mechanizm pod kątem polskiej siatki
terminologicznej, należy stwierdzić, że jest to środek publicznoprawny, który jest
jedynie orzekany w procedurze innej niż karna.
Również w kontynentalnych systemach prawnych przewiduje się
wielorakie elementy „rozszerzenia” klasycznego modelu przepadku. Jest on w
tym przypadku orzekany w postępowaniu karnym i, co do zasady, uzależnia się
go od skazania za poważny typ rodzajowy przestępstwa lub przestępstwo
popełnione w przestępczej grupie zorganizowanej. Od tej zasady przewidziane
są jednak wyjątki, w sytuacji gdy wystąpiły określone przesłanki negatywne do
prowadzenia postępowania, np. gdy sprawca zmarł lub gdy nie można go ująć.
Do głównych elementów „konfiskaty rozszerzonej” ujętych w kontynentalnych
systemach należą:
–
domniemanie nielegalnego pochodzenia mienia w odniesieniu do sprawców
wskazanych przestępstw, a tym samym przeniesienie ciężaru dowodu z
organów procesowych na oskarżonego,
–
wprowadzenie domniemań kwalifikowanych polegających na ograniczeniu
możliwości przeprowadzenia przeciwdowodu lub zawężających okoliczności,
których udowodnienie wyłącza stosowanie domniemania,
–
podmiotowe rozszerzenie przepadku wobec osób bliskich sprawcy.

Tytułem przykładu odwołać się można do wybranych przepisów obowią-
zujących w niektórych państwach członkowskich Unii Europejskiej.
W ustawodawstwie węgierskim umożliwia się orzeczenie przepadku
o charakterze rozszerzonym wobec sprawcy działającego w ramach organizacji
przestępczej. Przepadkowi podlega wówczas w całości mienie uzyskane przez
sprawcę w czasie, kiedy działał w takiej organizacji, chyba że udowodni on jego
legalne pochodzenie. Węgierski Kodeks karny rozciąga instytucję przepadku
także na mienie stanowiące korzyść z przestępstwa osiągniętą przez osobę
trzecią lub podmiot zbiorowy. Z kolei w przypadku śmierci oskarżonego lub
przekształcenia podmiotu zbiorowego przepadek zasądza się wobec następcy
prawnego, któremu przysługuje prawo do mienia, podlegającego przepadkowi
(art. 77B(3) Kodeksu karnego Węgier).
Rozciągnięcie przepadku na mienie znajdujące się w dyspozycji osób
trzecich przewiduje również ustawodawstwo fińskie. Dotyczy to osób bliskich
sprawcy, jak również przedsiębiorcy lub osoby prawnej, którym przekazano
mienie w celu udaremnienia jego przepadku (rozdział 10, sekcja 3(1) Kodeksu
karnego Finlandii).
Ustawodawstwo Portugalii przewiduje z kolei odrębny reżim prawny dla
poważniejszych przestępstw, takich jak: handel narkotykami, terroryzm, handel
bronią,
korupcja,
przemyt,
podrabianie
pieniędzy
itd.
Wprowadza
się domniemanie, że korzyścią z tych przestępstw jest wartość całego mienia
sprawcy pomniejszona o wartość jego legalnych dochodów. Domniemanie to
dotyczy mienia znajdującego się w posiadaniu oskarżonego, będącego pod jego
kontrolą lub służącego do osiągania przez niego korzyści, mienia przekazanego
osobom trzecim nieodpłatnie lub po zaniżonych cenach oraz otrzymanego przez
oskarżonego w ciągu pięciu lat poprzedzających postawienie go w stan
oskarżenia, nawet jeżeli nie można stwierdzić, czy mienie to miało związek z
przestępstwem (ustawa nr 5/2002 z dnia 11 stycznia 2002 r. ustanawiająca
środki w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej oraz przestępstw
gospodarczych i finansowych).
W Szwajcarii rozszerzenie przepadku dotyczy majątku organizacji
przestępczej. Zgodnie z przepisami szwajcarskiego Kodeksu karnego (art. 72),
sąd orzeka konfiskatę całego majątku, nad którym organizacja przestępcza
sprawuje kontrolę. Domniemywa się, że majątek należący do osoby, która była
członkiem lub wspierała organizację przestępczą, podlegał kontroli tej
organizacji, chyba że zostanie przeprowadzony dowód przeciwny.
W Niemczech, zgodnie z § 73d-74b Kodeksu karnego, konfiskata rozsze-
rzona może być stosowana wówczas, kiedy pozwala na to przepis szczególny.
Dla jej orzeczenia wystarczy, że zachodzą podstawy do przyjęcia, że przedmioty
zostały nabyte w celu popełnienia czynów zabronionych lub z czynów takich
pochodzą.
Jeżeli przepadek takich przedmiotów jest niemożliwy, sąd może orzec
przepadek ich równowartości pieniężnej.
Przepadek jest rozszerzony również podmiotowo wobec osób, które
przynajmniej lekkomyślnie przyczyniły się do tego, że rzecz lub prawo były
środkiem lub przedmiotem czynu lub służyły jego przygotowaniu, albo w sposób
naganny nabyły przedmioty, mając wiedzę o okolicznościach, które stanowiłyby
podstawę konfiskaty.
Przy orzekaniu przepadku rozszerzonego podmiotowo, sąd może
skorzystać
z
uprawnień
dyskrecjonalnych
wynikających
z
określonej
w przepisach zasady proporcjonalności. Zgodnie z tą zasadą, konfiskata nie
może być orzeczona wtedy, kiedy byłaby nieproporcjonalna do ciężaru
gatunkowego przestępstwa.
W Belgii poszerzenie tradycyjnego ujęcia instytucji przepadku wprowadziła
ustawa z dnia 19 grudnia 2002 r. nowelizująca Kodeks karny (nowy przepis art.
43 quater § 2). Ta nowelizacja wprowadza dwa istotne elementy:
1) zmienia rozkład ciężaru dowodu,
2) dopuszcza orzeczenie konfiskaty w odrębnym postępowaniu.
Nowy mechanizm, polegający na obowiązku udowodnienia zgodności
z prawem źródeł wchodzącego w grę majątku (funkcjonujący już w Belgii
w prawie podatkowym i w zakresie prania brudnych pieniędzy) stosuje się
wobec skazanych za jedno z wskazanych w ustawie przestępstw, w sytuacji
kiedy prokuratura jest w stanie wykazać, że skazany w okresie ostatnich pięciu
lat dysponował majątkiem, który prima facie nie mógł pochodzić z legalnych
źródeł, a który mógłby być powiązany z działalnością przestępczą leżącą u
podstaw wyroku skazującego. W takim przypadku do skazanego należy
uprawdopodobnienie, że różnica między wartością jego rzeczywistego majątku a
majątku uzyskanego zgodnie z prawem nie pochodzi z działalności przestępczej.
Przywołać można również przykład rozwiązań obowiązujących we
Włoszech, w szczególnosci ustawy nr 57 z 1962 r., która stanowi sprawdzone
narzędzie służące walce z mafią. Przepisy tego aktu przewidują m.in. orzeczenie
przepadku mienia, którego wartość jest nieproporcjonalna wobec deklarowanego