Poselski projekt ustawy o uzgodnieniu płci

znaczne utrudnienia w normalnym funkcjonowaniu jednostki zarówno w stosunkach 
z instytucjami publicznymi, jak i instytucjami i osobami prywatnymi.  Jest  też  bezpośrednią 
przyczyną dyskryminacji, wykluczenia oraz poniżającego traktowania.   
Projekt ustawy dotyczy  osób,  które  odczuwają  swoją  płeć  jako  sprzeczną  z  ich płcią 
metrykalną. Celem projektowanej ustawy jest umożliwienie tym osobom pełnej identyfikacji 
prawnej  z  płcią  odczuwaną  psychicznie  poprzez  stworzenie procedury  uzgodnienia  płci. 
Skutkiem wykorzystania tej procedury jest doprowadzenie do zgodności między tożsamością 
płciową a płcią wpisaną do aktu urodzenia.  
Projekt ustawy przyjmuje, że  należy  usunąć  różnicę  między  stanem  ujawnionym 
w akcie urodzenia a rzeczywistym stanem osobowym  wnioskodawcy  na  podobieństwo 
uzgodnienia treści ksiąg wieczystych na mocy art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach 
wieczystych i hipotece  (Dz. U. Nr 124, poz. 1361).  W  przypadku  niezgodności  między 
stanem  ujawnionym  w  księdze  wieczystej  a  rzeczywistym  stanem  prawnym  osoba,  której 
prawo nie jest wpisane,  jest  wpisane  błędnie  lub  jest  dotknięte  wpisem  nie  istniejącego 
obciążenia  lub  ograniczenia,  może  żądać  usunięcia  niezgodności  czyli  uzgodnienia  treści 
księgi  wieczystej.  W  projektowanej  ustawie  termin  uzgodnienie  oznacza  również  usunięcie 
niezgodności w określeniu płci w akcie urodzenia i oznaczenie jej zgodnie z rzeczywistością 
społeczną.  W  tym  przypadku  sąd  w  postępowaniu  nieprocesowym  uzgadnia  płeć,  a  więc 
określa  płeć  osoby  na  podstawie  jej  tożsamości  płciowej.  Tak  więc  poza  terminem 
„uzgodnienie” i celem tej instytucji analogia do powództwa o usunięcie niezgodności między 
stanem prawnym a stanem rzeczywistym nie występuje.   
U podstaw projektowanej ustawy leży  konieczność  zagwarantowania  poszanowania 
godności  jednostek,  zwłaszcza  osób  należących  do  mniejszości,  oraz  ich ochrona przed 
arbitralnym traktowaniem przez organy państwa. Przyjmując, że przyrodzona i niezbywalna 
godność  człowieka  ma fundamentalne znaczenie  dla  całego  porządku  prawnego  w  Polsce, 
gdyż jest źródłem wszelkich innych praw i wolności jednostki, a organy władzy publicznej 
mają  obowiązek  ją  szanować  i  chronić,  projekt  ustawy  koncentruje  się  na  tzw.  godności 
osobowej, określanej też jako prawo osobistości. Godność osobowa obejmuje wartości życia 
psychicznego  każdego  człowieka  oraz  takie  wartości,  które  stanowią  o  pozycji  jednostki 
w społeczeństwie i które składają się na szacunek należny każdej osobie. Celem ustawy jest 
ochrona osób, których tożsamość płciowa różni się od płci metrykalnej, przed naruszeniami 
ich  godności  osobowej.  W tym  znaczeniu  projekt  ustawy  czyni  zadość  obowiązkom 
ustawodawcy, polegających na przyjęciu takich instytucji prawnych, które stwarzają z jednej 
10 
 
strony  możliwość  ochrony  godności,  a  z  drugiej  –  możliwość  ochrony  innych 
konstytucyjnych  wartości  –  takich jak wolność, cześć, dobre  imię  i  prywatność,  a  także 
małżeństwo,  rodzina,  macierzyństwo  i  rodzicielstwo.  Potrzebie  prawnej  regulacji kwestii 
uznania  tożsamości  płciowej  towarzyszy  także  potrzeba  zagwarantowania ochrony praw 
i interesów osób trzecich przed próbami zmiany tożsamości z innych względów niż wskazane 
w ustawie. Próby takie mogłyby  służyć  na  przykład  ukryciu  tożsamości  w  celu  uniknięcia 
odpowiedzialności karnej, cywilnej czy dyscyplinarnej, a także uchylenia się od wykonania 
obowiązków ustawowych lub wynikających z umów.   
Projekt ustawy zakłada, że sądowe uzgodnienie płci nie może tworzyć dodatkowych 
barier w uznaniu  przynależności  danej  osoby  do  określonej  płci  zgodnie  z  jej  tożsamością 
płciową. W obecnym stanie prawnym brak jest odpowiedniego unormowania tych zagadnień 
w ustawach, a podstawą działania organów państwa jest orzecznictwo sądowe. Wypracowany 
przez judykaturę  tryb  korekty  rozbieżności  między  tożsamością  płciową  a  płcią  metrykalną 
polega na ustaleniu  płci  na  gruncie  art. 189 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. -  Kodeks 
postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.). Na tej podstawie 
dokonuje  się  wzmianki dodatkowej w akcie  urodzenia  zgodnie z  art. 21 ustawy z dnia 29 
września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (dalej: p. o a.s.c.) (Dz. U. Nr 36, poz. 180 
z  późn.  zm).  Wzmianka  dodatkowa  wywiera skutki ex nunc  i zostaje ujawniona przy 
sporządzaniu odpisu zupełnego aktu urodzenia. W ocenie komentatorów ten stan prawny jest 
źródłem  „dyskomfortu  psychicznego  dla  osób, które pomimo prawnego usankcjonowania 
przynależności do danej płci, zapewniającej ich integralność cielesną, psychiczną i społeczną, 
nadal  muszą  ujawniać  swą  płeć  metrykalną.  Posługiwanie  się  odpisem  zupełnym  aktu 
urodzenia,  zawierającym  dosłowne  powtórzenie  treści  aktu  stanu  cywilnego  wraz  ze 
wszystkimi wzmiankami dodatkowymi, przez osobę transseksualną naraża ją bowiem na stres 
związany  z  koniecznością  ujawnienia  faktu  zmiany  płci”  (A.  Szczerba,  Zmiana danych 
w akcie stanu cywilnego osób transseksualnych,  Komentarz  do  wyroku  Naczelnego  Sądu 
Administracyjnego z 16 lipca 2008 r., II OSK 845/07).  
Aktualna sytuacja  prawna osób transseksualnych i interseksualnych,  a  zwłaszcza 
niejednolite  zasady  traktowania  ich spraw przez  sądy,  biegłych  sądowych  czy  lekarzy, nie 
służy  zapewnieniu  powszechnego bezpieczeństwa  prawnego.  Problem  braku  ustawowo 
określonych  przesłanek  sądowego  ustalenia  płci  w  trybie  art.  189  k.p.c.,  konieczność 
                                                          
1 Dostęp: http://prawaczlowieka.edu.pl/index.php?orzeczenie=cb6c53bcb82b2a866cdadf97967e79a974478a88-
b0 
11 
 
uprzedniego rozwiązania małżeństwa, najczęściej z orzeczeniem o winie, a także stosowany 
w praktyce wymóg dokonania niektórych nieodwracalnych interwencji medycznych oraz 
dowodzenia prawdziwości swojej transseksualności stanowią istotne ograniczenia dostępu do 
sądu  tych  osób.  Należy  też  zauważyć,  że  postępowanie  o  ustalenie  płci  może  trwać  latami 
w związku  z  brakiem  szczegółowych  unormowań  prawnych  tych  kwestii,  co  narusza  prawo 
do  rozpatrzenia  przez  sąd  bez  nieuzasadnionej  zwłoki.  W  rezultacie  brak  prawnej  regulacji 
kwestii uznania tożsamości płciowej podważa zaufanie obywateli do państwa i stanowionego 
przez nie prawa, ponieważ w obecnym stanie prawnym działania organów państwowych nie 
są  do  końca  przewidywalne,  a  dostęp  do  zabiegów  medycznej  korekty  płci,  a  także  do 
prawnego  uznania  ich skutków może  zależeć  od dobrej woli lekarza prowadzącego  i  opinii 
biegłego  sądowego.  Tym  samym  istniejący  obecne  stan normatywnego bezprawia w tym 
obszarze  nie pozwala  zainteresowanym osobom  na decydowanie  o  swoim  postępowaniu 
w oparciu o pełną  znajomość  przesłanek  działania  organów  państwa  i  ich  konsekwencji 
prawnych.  
Należy podkreślić, że projektowana procedura sądowego uzgodnienia płci nie jest zbyt 
„łatwa”,  przed  czym  przestrzegają  niektóre  autorytety prawnicze  (por. K. Osajda, 
Cywilnoprawne  aspekty  zmiany  płci  u  transseksualistów, w:  R. Wieruszewski, M. 
Wyrzykowski (red.), Orientacja seksualna i tożsamość płciowa. Aspekty prawne i społeczne, 
Warszawa 2009, s. 200).    Nie  opiera  się  bowiem  jedynie  na  oświadczeniu  zainteresowanej 
osoby, która pragnie być uznana przez prawo za osobę przynależącą do płci przeciwnej niż jej 
płeć  metrykalna,  ale  wymaga  także  dwóch  orzeczeń  lekarzy  określonych  specjalności  lub 
psychologa ze specjalizacją w zakresie seksuologii, które potwierdzają trwałe występowanie 
poczucia  przynależności  do  płci  odmiennej  niż  płeć  metrykalna.  W  postępowaniu 
o uzgodnienie  płci  naczelne  znaczenie  dowodowe  ma  oświadczenie  wnioskodawcy  oraz 
orzeczenia lekarskie. Projekt ustawy przyjmuje zatem,  że  rozbieżność  między  płcią 
psychiczną  a  płcią  metrykalną  ma  podłoże  medyczne.  W art. 5 ust. 3 projektu ustawy 
zastrzega  się,  że  sąd  rozpoznający  wniosek  o  uzgodnienie  płci  może  poprzestać  na 
oświadczeniu wnioskodawcy oraz orzeczeniu, o których mowa w ust. 2, jeżeli nie budzą one 
wątpliwości.  Przepis  ten  ma  służyć  zapobieganiu  przewlekłości  postępowania  sądowego, 
które  w  obecnym  stanie  prawnym  przedłuża  przede  wszystkim  oczekiwanie  na  opinie 
biegłych.  
Zgodnie z projektem ustawy ostatecznie o uzgodnieniu  płci  orzeka  sąd  okręgowy 
w postępowaniu nieprocesowym w składzie zawodowym trzech sędziów. Rozwiązanie takie 
12 
 
stanowi  próbę  pogodzenia  interesów  prawnych  wnioskodawców  z  koniecznością  ochrony 
bezpieczeństwa prawnego, m.in. poprzez zapobieganie fałszerstwom tożsamości czy próbom 
wykorzystania projektowanych rozwiązań prawnych dla innych celów niż przewiduje projekt 
ustawy.    
Zgodnie z projektem ustawy procedura sądowego uzgodnienia płci jest przewidziana 
dla osób, które  dążą  do  uznania  ich  tożsamości  płciowej  oraz  uzyskania  zgodności  między 
płcią  odczuwaną  psychicznie  a  płcią  metrykalną.  Jako  płeć  metrykalną  projekt  ustawy 
definiuje  płeć  wpisaną  do  aktu urodzenia (art. 2 ust. 1),  natomiast  jako  tożsamość  płciową 
rozumie  się  utrwalone,  intensywnie  odczuwane  doświadczanie  i  przeżywanie  własnej 
płciowości, która odpowiada lub nie płci metrykalnej (art. 2 ust. 2).  
Zamierzeniem  projektowanej  ustawy  jest  zmiana  podejścia  do  rozumienia kryterium 
płci  w  polskim  prawie poprzez  uwzględnianie  nie  tylko  cech  biologicznych  (czyli 
biologiczno-morfologicznej  budowy  ciała),  ale  w  równym  stopniu  psychiki  i  roli  społecznej 
konkretnej osoby.  Należy  zaznaczyć,  że  na  gruncie  psychologii  wyróżnia  się  co  najmniej 
dziesięć kryteriów, które określają płeć. Różnice występujące między płcią męską i żeńską 
dotyczą  chromosomów,  gonad,  hormonów,  wewnętrznej  budowy  narządów  płciowych, 
zewnętrznej  budowy  narządów  płciowych,  fenotypu, systemów metabolicznych, mózgu, 
psychiki  i  w  końcu  metryki.  O  ile  płeć  psychiczna  jest  cechą  stałą,  kwestia  mechanizmów 
decydujących  o  kształtowaniu  się  poczucia  przynależności  do  określonej  płci  nie  jest  do 
końca  zbadana  (por.  K.  Imieliński,  S.  Dulko,  M.  Filar,  Transpozycje  płci.  Transseksualizm 
i inne zaburzenia identyfikacji płciowej, Warszawa 1997, s. 5).  
Projekt ustawy rezygnuje ze  stosowania terminu  „zmiana  płci”  na  rzecz  terminu 
„uzgodnienie płci”, ponieważ w procedurze uzgodnienia płci nie dokonuje się konstytutywnej 
zmiany,  ale  jedynie  usunięcia  rozbieżności  między  określeniem  płci  w  akcie  urodzenia 
i innych  dokumentach  urzędowych  a  rzeczywistością  społeczną,  którą  wyznacza  trwałe 
poczucie przynależności do określonej płci. Projekt ustawy celowo rezygnuje także z definicji 
legalnej transseksualności oraz interseksualności, jak i z definicji legalnych takich terminów 
jak „osoba  transseksualna”  oraz  „osoby interseksualna”.  Uznaje  bowiem,  że  są  to  pojęcia 
medyczne,  a nie pojęcia  prawne.  Powyższe  rozwiązanie  są  uzasadnione  dążeniem  do 
stworzenia  takich  instytucji  prawnych,  które  nie  stygmatyzują  osób  transseksualnych  lub 
interseksualnych. Projekt ustawy  zakłada  tym samym odejście  od  medycznego  podejścia  do 
transseksualności, które sprzyja patologizacji tego zjawiska,  na  rzecz  ujęcia  tożsamości 
płciowej z perspektywy praw jednostki. Założenia projektu ustawy są w tym zakresie zgodne 
13 
 
ze  stanowiskiem  Parlamentu Europejskiego  (Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 28 
września  2011  w  sprawie  praw  człowieka,  orientacji  seksualnej  i  tożsamości  płciowej 
w państwach  członkowskich  ONZ).  Parlament Europejski wezwał  Komisję  Europejską 
i Światową Organizację Zdrowia do usunięcia zaburzeń tożsamości płciowej z listy zaburzeń 
psychicznych  i  zaburzeń  zachowania  oraz  do  stworzenia  nowej  klasyfikacji  wolnej  od  ich 
patologizowania  podczas  negocjacji  11.  wersji  Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób 
i Problemów Zdrowotnych ICD-11. 
W celu skuteczniejszej ochrony praw jednostki, w szczególności  jej  integralności 
psychicznej i fizycznej czy wolności od nieludzkiego lub poniżającego traktowania, projekt 
ustawy  zakazuje stosowania wymogu uprzedniego  poddania  się  jakiejkolwiek  interwencji 
medycznej,  hormonalnej  bądź  chirurgicznej  na etapie postępowania  sądowego  (art. 6). 
Potwierdza tym samym potrzebę  ochrony osób transseksualnych i interseksualnych przed 
przymusową  interwencją  lekarską. Stanowisko, które odrzuca zabiegi medyczne  jako 
warunek  prawnego  uznania  tożsamości  płciowej  danej  osoby,  jest  obecnie coraz bardziej 
powszechne. Uznaje je m.in. wyrok niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego z dnia 
11 stycznia 2011 r., BvR 3295/07. Projekt ustawy przyjmuje, że w przypadku niektórych osób 
jako  element  terapii  transseksualności  lub  interseksualności  wystarczy  prawne uznanie ich 
przynależności do określonej płci bez podejmowania interwencji medycznych (por. S. Dulko, 
Stwierdzenie  zmiany  płci  w  drodze  sądowej, Nowe Prawo nr 6, s. 76; K. Osajda, 
Cywilnoprawne aspekty zmiany płci u transseksualistów, op. cit., s. 186). 
Projekt ustawy uznaje, że zgodnie z normami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 
(art. 18) małżeństwo to związek osób przeciwnej płci nie tylko w trakcie jego zawarcia, ale 
także  w  czasie  jego  trwania.  Z  tego  też  względu  przewiduje,  że  wnioskodawca  oprócz 
obywatelstwa  polskiego  i  odpowiedniego  wieku,  spełniał  także  przesłankę  niepozostawania 
w związku  małżeńskim.  Zatem  tylko  osoby  stanu  wolnego  są  uprawnione  do  wszczęcia 
procedury  uzgodnienia  płci.  Należy  przyjąć  argument  a simili,  że  wnioskodawca powinien 
pozostać  stanu  wolnego  aż  do  prawomocnego  zakończenia  postępowania  sądowego  w  tej 
sprawie.  Natomiast  po  uprawomocnieniu  postanowienia  o  uzgodnieniu  płci  osoba  może 
zawrzeć małżeństwo z osobą płci przeciwnej do płci po uzgodnieniu.  
 
                                                          
2 www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2011-
0427+0+DOC+XML+V0//PL 
14