Poselski projekt ustawy o uzgodnieniu płci

z powodu swojego stanu zdrowia lub wieku nie mogą spełnić warunku uprzedniego 
poddania się interwencjom medycznym – jest to jednocześnie zmiana polegająca na 
realizacji równego traktowania osób ze względu na ich stan zdrowia i wiek w zakresie 
korzystania z prawa do uznania tożsamości płciowej i tym samym wprowadzająca 
zgodność między polskim prawem a międzynarodowymi standardami ochrony osób 
transseksualnych i interseksualnych;  
  po szóste stanowić podstawę wydawania nowego aktu urodzenia na podstawie 
postanowienia sądu o uzgodnieniu płci i w ten sposób zakończyć spór o 
dopuszczalność sprostowania aktu urodzenia na postawie orzeczenia sądu ustalającego 
płeć; 
  po siódme określić skutki prawne uzgodnienia płci zarówno w sferze prawa 
administracyjnego, rodzinnego, prawa pracy oraz ubezpieczeń społecznych. 
 
Projekt ustawy wprowadza cztery definicje legalne – definicję 1) nieodwracalnych 
interwencji medycznych, 2) płci metrykalnej, 3) tożsamości płciowej i 4) wnioskodawcy. 
Rozumienie płci metrykalnej i tożsamości płciowej zostały przedstawione w powyższej części 
uzasadnienia.  
Konieczność zdefiniowania nieodwracalnych interwencji medycznych wynika z potrzeby 
wprowadzenia zakazu przeprowadzania operacji i terapii hormonalnych w celu wykształcenia 
cech charakterystycznych dla określonej płci wbrew woli zainteresowanej osoby (na 
podstawie zgody rodziców lub arbitralnej decyzji lekarza).  Zgodnie z art. 2 pkt 1 rozumie się 
przez to podejmowanie inwazyjnych lub nieinwazyjnych działań medycznych, które trwale 
wpływają na zewnętrzne lub wewnętrzne cechy płciowe, a także powodują nieodwracalne 
zmiany w budowie i funkcjach organizmu związanych z płcią. Projekt ustawy w art. 11 
zakazuje stosowania tego rodzaju zabiegów medycznych w stosunku do osób, które posiadają 
cechy charakterystyczne dla obu płci lub których płeć nie może być jednoznacznie określona 
na podstawie tych cech, bez zgody tych osób, chyba że jest to bezwzględnie konieczne dla 
ratowania ich życia lub zdrowia. Zakaz ten wynika z konieczności zagwarantowania osobom 
interseksualnym prawa do samodecydowania o sobie. Poza tym ich prawo do poszanowania 
integralności cielesnej może być naruszone, jeżeli tego typu interwencje są przeprowadzone 
jedynie z potrzeby korekty atypowego wyglądu narządów płciowych i dopasowania 
wizerunku osoby do wizerunku typowego dla jednej z płci, bez pełnego rozpoznania potrzeb 
emocjonalnych (psychicznych) tej osoby. Wyjątkiem od tego zakazu jest sytuacja ratowania 
 
 
życia lub zdrowia (Por. np. A. M. Kucharska, M. Szarras-Czapnik, Zaburzenia rozwoju płci – 
aktualne wytyczne dotyczące klasyfikacji diagnostyki i postępowania, Endokrynologia 
Pediatryczna Vol. 6/2007 Nr 4(21)). 
Wnioskodawcą projekt ustawy nazywa osobę, która ubiega się o sądowe uzgodnienie płci. 
Jednocześnie jest to wnioskodawca w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego czyli 
osoba, która inicjuje postępowanie nieprocesowe. Należy podkreślić,  że oprócz 
wnioskodawcy w postępowaniu tym mogą uczestniczyć też inne zainteresowane osoby. 
Zgodnie z treścią art. 510 k.p.c. zainteresowanym w sprawie jest każdy, czyich praw dotyczy 
wynik postępowania, a więc także rodzice, byli małżonkowie czy dzieci wnioskodawcy. 
Mogą oni wziąć udział w każdym stanie sprawy aż do zakończenia postępowania w drugiej 
instancji z własnej woli, a jednocześnie mogą nie wyrazić woli udziału w postępowaniu. Jak 
podkreśla RPO w swoim piśmie do Ministra Sprawiedliwości, w postępowaniu 
nieprocesowym pozycja rodziców osoby ubiegającej się o korektę  płci się zmienia - „co 
najważniejsze, już od samego początku, sąd nie stawia ich w roli osób, które muszą się 
bronić, ale jedynie stwarza możliwość wzięcia udziału w postępowaniu” (RPO-660929-
I/ll/MO, s. 2).   
Projekt ustawy rozstrzyga, że na podstawie prawomocnego postanowienia sądu o uzgodnieniu 
płci kierownik stanu cywilnego wydaje nowy akt urodzenia. Rozwiązanie to rezygnuje z 
propozycji zastosowania art. 31 pr. o a.s.c. jako podstawy sprostowania wpisu określającego 
płeć w akcie stanu cywilnego. Sprostowanie aktu urodzenia od daty wydania uchwały Sądu 
Najwyższego z dnia 22 czerwca 1989 r., III CZP 37/89, budziło zarówno w doktrynie, jak i 
orzecznictwie spore kontrowersje (Z. Radwański, Glosa do uchwały Składu Siedmiu Sędziów 
Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 1989 r., Orzecznictwo Sądów Polskich 1991, nr 2 s. 65; 
M. Filar, Glosa do Uchwały Składu Siedmiu Sędziów z 22 VI 1989, III CZ 37/89, Państwo i 
Prawo 1990, z. 10, s. 118; J. Leszczyński, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego w składzie 
siedmiu sędziów Izby Cywilnej z dnia 22 czerwca 1989 r., III CZP 37/89, Palestra 1992, nr 3-
4, s. 100; J. Pisuliński, Glosa do uchwały składu 7 sędziów z 22 VI 1989, III CZP 37/89, 
Państwo i Prawo 1991 nr 6, s. 113).  
W projekcie ustawy uznano, że art. 31 pr. o a.s.c. normuje zupełnie inne i niepodobne pod 
względem prawnym stany faktyczne dotyczące sytuacji, gdy akt został błędnie zredagowany 
(element treści aktu został wpisany niezgodnie z prawdą) lub został nieściśle zredagowany (w 
późniejszym czasie wyszły na jaw okoliczności, które miały wpływ na dane zawarte w akcie 
 
 
stanu cywilnego). Należy co prawda zaznaczyć,  że w przypadku osób interseksualnych 
określenie na podstawie cech zewnętrznych płci urodzonego dziecka, może stanowić „błąd” 
lub „nieścisłość” w rozumieniu ustawy. Projekt ustawy nie rozstrzyga więc, czy zapis w akcie 
urodzenia był  błędny w momencie jego sporządzenia. Nie podejmuje tym samym 
normatywnego określania znaczenia procesów biologicznych i psychicznych związanych z 
ukształtowaniem się tożsamości płciowej. Przyjmuje zatem alternatywne wobec sprostowania 
i wzmianki dodatkowej rozstrzygniecie dotyczące wprowadzenia zmian w statusie cywilnym 
osoby. Jest to, jak się wydaje, rozwiązanie najbardziej radykalne, ale z powodzeniem 
funkcjonujące w innych państwach. Wydanie nowego aktu stanu cywilnego istnieje też w 
obecnym stanie prawnym w Polsce w sytuacji przysposobienia pełnego i całkowitego (art. 48 
i 49 p. o a.s.c.). Istnieją bowiem podobne powody utrzymania korekty płci metrykalnej w 
tajemnicy jak w przypadku przysposobienia. Dotyczy to trwałego charakteru tej zmiany w 
stanie cywilnym i potrzeby zapewnienia anonimowości osób po sądowej korekcie płci 
metrykalnej.  
 
5.  Przewidywane skutki społeczne, gospodarcze i prawne 
Projekt ustawy przewiduje szczególną  sądową procedurę uzgodnienia płci. Właściwym w 
tych sprawach będzie sąd okręgowy miejsca zamieszkania wnioskodawcy. Projekt ustawy 
przewiduje ponadto, że sąd okręgowy orzeka w trybie nieprocesowym. Na wybór trybu 
nieprocesowego wskazuje przede wszystkim konieczność określenia roli procesowej 
rodziców osoby, która ubiega się o korektę płci metrykalnej, jako uczestników postępowania, 
a nie pozwanych. Charakter orzekania o korekcie płci wskazuje, że nie jest to postępowanie 
sporne. Określenie tożsamości płciowej jest bowiem wyrazem osobistych przeżyć, które są 
uwarunkowanie jednostkowo (osobniczo). Osoba, która wykaże,  że istnieje rozbieżność 
między tożsamością płciową a płcią metrykalną, ma prawo do tego, aby być w świetle prawa 
uznana za osobę przynależącą do płci zgodnie z  własną tożsamością. Stan ten nie podlega 
badaniu sędziowskiemu, lecz badaniu lekarskiemu. Dlatego wnioskodawca zobowiązany jest 
dołączyć do wniosku o uzgodnienie płci dołączyć dwa orzeczenia o trwałym występowaniu 
tożsamości płciowej odmiennej od płci metrykalnej, które mają  główną moc dowodową. 
Wydanie orzeczenia w tej sprawie nie wymaga, aby wnioskodawca był uprzednio poddany 
jakiejkolwiek interwencji medycznej, zwłaszcza terapii hormonalnej lub zabiegom 
chirurgicznym zmierzającym do korekty płci genitalnej (art. 6 projektu ustawy). Wydanie 
 
 
świadectwa nie jest bowiem elementem terapii, ale elementem procedury sądowej. Podobnie 
sąd orzekający o uzgodnieniu płci nie może  żądać od wnioskodawcy uprzedniego poddania 
się takim interwencjom medycznym.  
Wzorem rozwiązań innych państw projekt ustawy określa kryteria, które łącznie musi spełnić 
wnioskodawca. Po pierwsze wnioskodawca musi posiadać obywatelstwo polskie. Projekt 
ustawy określając skutki uzgodnienia płci, przewiduje, że wydany będzie nowy akt urodzenia.  
Wydanie aktu urodzenia osobie, która nie posiada obywatelstwa polskiego, jest w obecnym 
stanie prawnym możliwe tylko, jeżeli zdarzenie to miało miejsce na terytorium Polski lub w 
drodze transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia w polskich księgach stanu cywilnego w 
oparciu o art. 73 pr. o a.s.c i projekt ustawy nie zmienia tego stanu. Wydaje się jednak, że 
wydanie nowego aktu urodzenia ze zmianą dotyczącą imienia, nazwiska oraz płci wkracza w 
zakres jurysdykcji personalnej państwa pochodzenia i mogą wystąpić problemy z uznaniem 
jego mocy prawnej zagranicą.  
Warto jednak zaznaczyć,  że niektóre państwa europejskie dopuszczają prawne uznanie 
tożsamości płciowej nie-obywateli tj. obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców. W 
Republice Federalnej Niemiec zmiana imienia i zmiana płci dotyczy także uchodźców, a 
także cudzoziemców na stałe przebywających w Niemczech. Początkowo zawężony zakres 
podmiotowy ustawy do Niemców i uchodźców został uznany przez Federalny Sąd 
Konstytucyjny za sprzeczny z konstytucyjnym prawem ochrony osobowości (art. 2 ust. 1 w 
zw. z art. 1 ust. 1 Ustawy Zasadniczej) i zasadą równości (art. 3 Ustawy Zasadniczej) (wyrok 
z dnia 18 lipca 2006 r. – 1 BvL 1, 12/04; BVerfGE 116, 243). Znowelizowaną ustawę o 
zmianie imion i ustaleniu przynależności do danej płci w szczególnych przypadkach stosuje 
się także do cudzoziemców, którzy mają prawo stałego pobytu bądź  prawo tymczasowego 
pobytu z możliwością przedłużenia i stale przybywających na terytorium Niemiec, jeżeli w 
ich państwie pochodzenia nie ma porównywalnych uregulowań  prawnych. Porównanie 
przepisów prawnych następuje odrębnie w zakresie procedury zmiany imienia i procedury 
zmiany płci.  
Kolejne kryterium, które ma do spełnienia wnioskodawca, dotyczy wieku. Wnioskodawcą 
może być osoba pełnoletnia. Ze względu jednak na występowanie tożsamości płciowej 
odmiennej od płci metrykalnej także u dzieci projekt ustawy dopuszcza także wnioski o 
uzgodnienie płci od osób małoletnich, które ukończyły 13 rok życia, jednoznacznie wyrażają 
 
 
taką wolę, mają  świadomość konsekwencji prawnych i społecznych uzgodnienia płci oraz 
zgodę przedstawicieli ustawowych lub zgodę sądu opiekuńczego na uzgodnienie płci.  
W orzecznictwie innych państw można wskazać wyroki sądów, które decydowały o 
dopuszczalności zastosowania terapii hormonalnej osób transseksualnych, a także o zgodzie 
na prawne uznanie ich tożsamości płciowej  przed ukończeniem przez nie 18 roku życia 
wbrew woli rodziców lub gdy dziecko znajdowało się pod pieczą państwa (np. Re Alex (2004) 
180 Fam. L.R. 89, 239). Dla porównania wskutek wyroków niemieckiego Federalnego Sądu 
Konstytucyjnego z 1982 i 1993 r. z niemieckiej ustawy zniknęły jakiekolwiek ograniczenia 
wiekowe (wyroki z dnia 16 marca 1982 r. – 1 BvR 983/81; BVerfGE 60, 123 oraz z dnia 26 
stycznia 1993 r. – 1 BvL 38, 40, 43/92; BVerfGE 88, 8).  
Jak wskazano powyżej, projekt ustawy nie przewiduje wprowadzenia wymogu 
niepozostawania w związku małżeńskim. Obecny stan prawny wyklucza istnienie związków 
małżeńskich, w których jeden z małżonków zmienił  płeć w trakcie trwania małżeństwa. 
Dlatego też sądy przed wydaniem wyroku ustalającego płeć powoda zgodnie z art. 189 k.p.c. 
wymagają, by nie pozostawał on w ważnym związku małżeńskim. Kwestia ta nie jest jednak 
normowana w przepisach prawa. Jak słusznie zauważa doktryna, płeć jest elementem stanu 
osobistego, a nie stanu cywilnego (K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. 
Komentarz, Warszawa 2003, s. 111), dlatego poza samym zainteresowanym zmiana jej 
określenia nie powinna zależeć od zgody innych osób np. małżonka.  
Wobec powyższych wątpliwości projektowana ustawa przyjmuje możliwość unieważnienia 
istniejącego małżeństwa zarówno na wniosek małżonków, jak i prokuratora na postawie 
postanowienia sądu o uzgodnieniu płci. Jednocześnie osoba, wobec której sąd orzekł o 
uzgodnieniu płci, będzie mogła zawrzeć nowy związek małżeński z osobą płci przeciwnej do 
jej płci po uzgodnieniu. Rozwiązanie to zgodne jest z orzecznictwem Europejskiego 
Trybunału Praw Człowieka (sprawa Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu).  
Rozdział 3 projektowanej ustawy określa skutki postanowienia sądu o uzgodnieniu płci. Po 
pierwsze, prawomocne postanowienie sądu o korekcie płci metrykalnej stanowi podstawę 
wydania nowego aktu urodzenia oraz zmiany imion i nazwiska (art. 7 ust. 1). Projekt ustawy 
przewiduje w tym zakresie odpowiednie zmiany w ustawie - Prawo o aktach stanu cywilnego. 
Projekt ustawy zastrzega jednocześnie,  że Wydanie nowego aktu urodzenia na podstawie 
postanowienia sądu o uzgodnieniu płci nie narusza stosunków prawnych między 
wnioskodawcą i osobami trzecimi, w szczególności między wnioskodawcą i jego rodzicami, a