Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego

zrekompensowana poprzez zaliczenie czasu jej trwania na poczet orzeczonej kary izolacyjnej
(art. 63 § 1 k.k.). Stąd też w wypadku tymczasowego aresztowania, stanowiącego również
przejściową i służącą celom postępowania karnego formę pozbawienia wolności, ustawodawca
wyraźnie zastrzegł, że stosowanie tego środka zapobiegawczego jest niedopuszczalne, gdy na
podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do
oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę
łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary
pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia (art. 259 § 2 k.p.k.). Tymczasowego
aresztowania nie można również stosować, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia
wolności nieprzekraczającą roku (art. 259 § 3 k.p.k.), tym bardziej więc, jeżeli zagrożone jest
wyłącznie karą nieizolacyjną. Ograniczenia te nie mają zastosowania tylko wówczas, gdy
oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób
utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości (art. 259 § 4 k.p.k.).
"Przebywanie oskarżonego na obserwacji w zakładzie leczniczym z reguły nie stanowi
formy jedynie chwilowego pozbawienia go wolności, gdyż zgodnie z art. 203 § 3 k.p.k.
obserwacja taka może trwać 6 tygodni, a następnie ten termin może być przedłużony, przy
czym ustawodawca nie określa maksymalnego czasu jej trwania. Niewątpliwie jest to zatem
forma pozbawienia wolności często co najmniej tak dolegliwa dla oskarżonego jak tymczasowe
aresztowanie. Mimo to art. 203 § 1 k.p.k. nie zobowiązuje sądu do weryfikowania potrzeby jej
stosowania pod kątem gwarancji procesowych oskarżonego. W efekcie przepis ten zawiera
przyzwolenie na pozbawienie oskarżonego wolności osobistej na czas trwania obserwacji
również wówczas, gdy nie jest to konieczne w demokratycznym państwie prawnym dla ochrony
takich wartości jak bezpieczeństwo, porządek publiczny czy wolności i praw innych osób.
Skoro bowiem nie zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił zarzucany
mu czyn zabroniony, bądź skoro prawdopodobieństwo takie zachodzi, lecz dotyczy ono czynu,
którego popełnienie nie rodzi konieczności izolowania sprawcy od społeczeństwa, to
pozbawianie go wolności dla celów obserwacji psychiatrycznej staje się dla niego dodatkową
dolegliwością, która nie jest konieczna dla ochrony wartości konstytucyjnych wskazanych w
art. 31 ust. 3 Konstytucji i stanowi naruszenie zarówno zasady konieczności ingerencji, jak i
zasady jej proporcjonalności w ścisłym tego słowa znaczeniu."
Mając powyższe na uwadze Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 203 § 1 k.p.k. w
zakresie, w jakim nie stwarza wystarczających gwarancji procesowych zapewniających sądową
weryfikację zgłoszonej przez biegłych konieczności połączenia badania psychiatrycznego
oskarżonego z obserwacją w zakładzie leczniczym, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z
art. 30, art. 31 ust. 3 oraz art. 2 Konstytucji.
2.5. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, art. 203 § 3 k.p.k. nie spełnia wymogów
precyzji i jednoznaczności. Pierwsza część tego przepisu sugeruje, że wyznaczony w nim 6-
tygodniowy termin ma charakter terminu maksymalnego, nieprzekraczalnego, albowiem
"obserwacja w zakładzie leczniczym nie powinna trwać dłużej niż 6 tygodni". Dalsza część art.
203 § 3 k.p.k. stanowi jednak wyraźne zanegowanie tej zasady, gdyż "na wniosek zakładu sąd
może przedłużyć ten termin na czas określony, niezbędny do zakończenia obserwacji". Tym
samym okazuje się, że termin 6-tygodniowy nie ma charakteru maksymalnego, gdyż może być
przedłużony i to na czas ustawowo bliżej nieokreślony. Przepis ten pozostawia sądowi swobodę
określenia terminu przedłużonej obserwacji, wskazując jedynie, że powinien to być czas
niezbędny do zakończenia obserwacji. Jak zauważa Trybunał: "Należy jednak zauważyć, że sąd
nie jest organem przeprowadzającym obserwację czy nawet mającym wiedzę co do stopnia
zaawansowania prowadzonej obserwacji, co nasuwa obawy, że podejmowane decyzje sądowe
(de facto kontrolne) sprowadzają się do akceptacji terminów wskazywanych przez zakład
leczniczy jako niezbędne do zakończenia obserwacji."
Artykuł 203 § 3 k.p.k. nie traktuje przedłużenia obserwacji psychiatrycznej jako
instytucji nadzwyczajnej, mającej zastosowanie "w wypadkach wyjątkowych", tak jak to było
uregulowane w art. 130 § 3 k.p.k. z 1928 r. Zaskarżony przepis nie zobowiązuje zatem sądu do
zweryfikowania przyczyny niezakończenia obserwacji w terminie 6-tygodniowym, tym bardziej
że wniosek zakładu nie musi zawierać żadnego uzasadnienia w tym przedmiocie. W rezultacie
może dojść do przedłużenia terminu obserwacji nie tylko z przyczyn niezależnych od zakładu,
w którym prowadzona jest obserwacja (np. trudności diagnostyczne, brak współpracy ze strony
oskarżonego), lecz również z przyczyn bezpośrednio lub pośrednio zawinionych przez zakład
(np. zła organizacja pracy, opieszałość osób przeprowadzających obserwację czy duża liczba
badań zleconych zakładowi, które ma on przeprowadzić w pierwszej kolejności).
Artykuł 203 § 3 k.p.k. nie pozwala również na jednoznaczne ustalenie, czy
dopuszczalne jest kilkakrotne przedłużenie terminu obserwacji. Z jednej strony stanowi on, że
"sąd może przedłużyć", a nie że "sąd może przedłużać", co sugeruje dopuszczalność tylko
jednokrotnego prolongowania terminu obserwacji, ale z drugiej strony nie można wykluczyć, że
termin przedłużony okaże się niewystarczający do zakończenia obserwacji. Wymóg
wyznaczenia terminu "niezbędnego" sugerowałby, że może on być kilkakrotnie przedłużony.
Treść art. 203 § 2 k.p.k. w związku z art. 203 § 3 k.p.k. rodzi pytanie, czy sąd w ogóle
powinien wskazywać w postanowieniu o skierowaniu oskarżonego na obserwację
psychiatryczną czas jej trwania. Artykuł 130 k.p.k. z 1928 r. wyraźnie zobowiązywał organ
procesowy do określenia nie tylko miejsca obserwacji, ale i czasu jej trwania. Art. 203 § 2
k.p.k. stanowi jedynie, że sąd określa w swoim orzeczeniu miejsce obserwacji, nie
wspominając nic o obowiązku wskazania czasu jej trwania. Jedynie w przypadku przedłużenia
6-tygodniowego terminu obserwacji przepis wyraźnie stanowi o obowiązku wyznaczenia przez
sąd "czasu określonego, niezbędnego do zakończenia obserwacji".
Mankamenty art. 203 k.p.k. sprawiają, że przestaje on być skuteczną gwarancją
procesową wolności osobistej oskarżonego. Regulacja taka nie koresponduje z ustawą o
ochronie zdrowia psychicznego, która również dopuszcza umieszczenie danej osoby w szpitalu
psychiatrycznym bez jej zgody, jednak tylko na okres 10 dni i bez możliwości przedłużenia
tego terminu. Tymczasem art. 203 § 3 k.p.k. umożliwia wydłużenie terminu faktycznego
pozbawienia wolności bez prawomocnego wyroku sądowego na czas z góry nieokreślony przez
ustawodawcę, lecz uzależniony od efektów pracy biegłych. Zdaniem Trybunału: "Sąd, który ma
być gwarantem realizacji konstytucyjnej wolności osobistej oskarżonego, de facto traci
możliwość zweryfikowania, czy w konkretnym przypadku ograniczenie tej wolności następuje
w niezbędnym zakresie, koniecznym w państwie demokratycznym ze względu na ochronę
wartości wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Przepis ten narusza jednocześnie godność
osobistą oskarżonego, gdyż przedłużona ponad potrzebę obserwacja psychiatryczna połączona
ze społeczną izolacją niejednokrotnie umniejsza podmiotową pozycję jednostki i jej poczucie
własnej wartości."
Biorąc powyższe pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zaskarżony
art. 203 § 2 w związku z art. 203 § 3 k.p.k. w zakresie, w jakim nie wskazuje maksymalnego
czasu trwania obserwacji psychiatrycznej w zakładzie leczniczym jest niezgodny z art. 41 ust. 1
w związku z art. 30, art. 31 ust. 3 oraz art. 2 Konstytucji.
2.6. Stwierdzając niekonstytucyjność wskazanych w sentencji wyroku przepisów
regulujących instytucję obserwacji psychiatrycznej, Trybunał Konstytucyjny nie zanegował
przydatności tej metody badawczej dla potrzeb procesu karnego, tym bardziej, że w praktyce
niejednokrotnie jest ona jedynym skutecznym sposobem ustalenia stanu poczytalności
oskarżonego tempore criminis i tempore procedendi.
Jak zauważył sąd konstytucyjny: "Metoda ta z powodzeniem stosowana jest również
w innych państwach europejskich, stąd i polski ustawodawca nie powinien z niej
rezygnować. Obecna regulacja ustawowa nie stwarza jednak oskarżonemu wystarczających
gwarancji procesowych, chroniących go przed nieuzasadnionym i nadmiernym
ograniczaniem jego wolności osobistej w wyniku stosowania obserwacji psychiatrycznej.
Toteż zakwestionowane przepisy wymagają zastąpienia nowymi, odpowiadającymi w pełni
standardom konstytucyjnym. Niezbędne w tym zakresie jest rozwiązanie kompleksowe,
uwzględniające również wskazania Trybunału wynikające z niniejszego wyroku. W
szczególności w nowej regulacji prawnej konieczne będzie zawężenie stosowania obserwacji
psychiatrycznej do osób, co do których istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że popełniły
czyn zabroniony zagrożony karą izolacyjną i takiej też kary w ramach prowadzonego procesu
karnego mogą się spodziewać. Ponadto trzeba doprecyzować w ustawie maksymalny czas
stosowania tej metody. Należy jednak podkreślić, że TK, związany granicami skargi
konstytucyjnej, skonfrontował ze standardami konstytucyjnymi tylko niektóre rozwiązania
regulacji karnoprocesowej dotyczącej kierowania oskarżonego na obserwację psychiatryczną.
To nie znaczy, że podnoszone przez uczestników niniejszego postępowania zarzuty
odnoszące się do innych rozwiązań tej regulacji, które z uwagi na zakres kognicji TK nie
mogły zostać rozpoznane merytorycznie, są bezzasadne. Konstruując nową regulację prawną,
ustawodawca powinien zatem rozważyć również te inne zarzuty podnoszone przez
skarżących i Rzecznika Praw Obywatelskich, po to by nowa regulacja miała charakter spójny
i w pełni odpowiadała standardom konstytucyjnym. Warto również zauważyć, że dobrym
wzorem dla nowych rozwiązań normatywnych mogłaby być wskazana wcześniej regulacja
niemiecka, stosowana z powodzeniem od ponad pół wieku."
2.7. Pozostawiając ustawodawcy czas na przygotowanie niezbędnej nowelizacji, a
jednocześnie pragnąc zapobiec powstaniu luki w prawie stanowiącej zagrożenie dla interesów
osób, co do których obserwacja jest jedyną metodą pozwalającą na zbadanie stanu ich zdrowia
psychicznego, Trybunał Konstytucyjny postanowił odroczyć utratę mocy obowiązującej
przepisów.
Artykuł 203 § 1-2 k.p.k. utracą moc obowiązującą z upływem 15 miesięcy od dnia
opublikowania wyroku w Dzienniku Ustaw (18 października 2008 r.).
3. Cele i zakres projektowanej ustawy
Mając na uwadze konieczność wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
11 lipca 2007 r., kierując się brzmieniem sentencji oraz motywami jego uzasadnienia,
proponuje się wzmocnienie gwarancji procesowych oskarżonego (podejrzanego), który ma
zostać poddany obserwacji psychiatrycznej w zakładzie leczniczym.
Zmieniony art. 203 kodeksu postępowania karnego uwzględnia następujące założenia
legislacyjne:
1. zawężenie stosowania obserwacji w zakładzie leczniczym do osób, w stosunku do
których - na podstawie zebranych dowodów - istnieje duże prawdopodobieństwo, że
popełniły one przestępstwo (§ 1);
2. wykluczenie stosowania obserwacji, gdy popełniony czyn zabroniony nie jest zagrożony
karą izolacyjną albo kiedy spodziewany wymiar kary pozbawienia wolności bez
warunkowego zawieszenia nie przekroczy okresu pozostawania w zakładzie
leczniczym; bądź gdy ściganie następuje z oskarżenia prywatnego albo oskarżony
(podejrzany) sam wnosi o poddanie go badaniu psychiatrycznemu w zamkniętym
zakładzie leczniczym (§ 3);
3. doprecyzowanie maksymalnego czasu stosowania obserwacji w zakładzie leczniczym
(10 dni z możliwością przedłużania - w wyjątkowych sytuacjach - nie dłużej niż do 6
tygodni) (§ 5);
4. przesądzenie, że obserwacja w zakładzie leczniczym ma charakter wyjątkowy (ultima
ratio) i nie może być stosowana, jeżeli do stwierdzenia zdrowia psychicznego
oskarżonego (pokrzywdzonego) wystarczające są badania ambulatoryjne (§ 2);
5. doprecyzowanie, że w postanowieniu sądu orzekającym obserwację w zakładzie
leczniczym wskazuje się nie tylko miejsce obserwacji, ale również jej potrzebę i czas; w
posiedzeniu sądu udział prokuratora i obrońcy jest obowiązkowy (§ 4);
6. nadanie zażaleniu na postanowienie sądu o skierowaniu na badania psychiatryczne
połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym charakteru suspensywnego (§ 6);
7. poszerzenie okoliczności pozwalających ubiegać się o odszkodowanie i
zadośćuczynienie, o - niewątpliwie niesłuszną obserwację w zakładzie leczniczym
(zmiana art. 552 § 4 k.p.k.).
W projekcie ustawy został zamieszczony przepis przejściowy (art. 2), statuujący regułę
bezpośredniego działania prawa nowego do spraw "w toku". Zgodnie z jego brzmieniem: "z
dniem wejścia w życie ustawy tracą moc postanowienia o poddaniu oskarżonego badaniu
psychiatrycznemu połączonemu z obserwacją w zakładzie leczniczym albo o przedłużeniu
takiego badania", w zakresie zarządzającym łączny okres obserwacji ponad 6 tygodni.
Artykuł 3 stanowi konsekwencję zasad techniki prawodawczej. W związku ze zmianą
numeracji przepisu upoważniającego do wydania aktu wykonawczego proponuje się wyraźne
utrzymanie mocy obowiązującej rozporządzenia, nie dłużej jednak niż przez 6 miesięcy od dnia
wejścia w życie ustawy.