Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego

UZASADNIENIE
1. Ustawa wykonująca wyrok Trybunału Konstytucyjnego
Projektowana ustawa stanowi wykonanie obowiązku dostosowania systemu prawa do
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 lipca 2007 r. (sygn. akt SK 50/06) dotyczy art.
203 § 1 i § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89,
poz. 555, ze zm. - dalej także jako k.p.k.).
Zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają
moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.
Sentencja orzeczenia została opublikowana w Dz. U. z 2007 r., Nr 128, poz. 903
(dzień publikacji wyroku - 18 lipca 2007 r.). Pełny tekst orzeczenia wraz z uzasadnieniem
został zamieszczony w OTK Z.U. z 2007 r., Nr 7A, poz. 75.
2. Przedmiot i istota rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego
2.1. Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją:
(a) art. 203 § 1 k.p.k., "w zakresie, w jakim nie stwarza wystarczających gwarancji
procesowych zapewniających sądową weryfikację zgłoszonej przez biegłych konieczności
połączenia badania psychiatrycznego oskarżonego z obserwacją w zakładzie leczniczym"
(b) art. 203 § 2 w związku z art. 203 § 3 k.p.k., "w zakresie, w jakim nie wskazuje
maksymalnego czasu trwania obserwacji psychiatrycznej w zakładzie leczniczym".
Technika orzecznicza zastosowana w tym przypadku przez Trybunał (tzw. wyrok
zakresowy) spowodowała, że z Kodeksu postępowania karnego uchylone zostały normy prawne
zawarte w zaskarżonych przepisach (w brzmieniu określonym w sentencji wyroku), w treści
kodeksu pozostawione zostały natomiast same przepisy (jednostki redakcyjne tekstu), które
były podstawą rekonstrukcji norm.
Artykuł 203 § 1 i § 2 k.p.k. obowiązuje wyłącznie w zakresie, w jakim Trybunał nie
stwierdził jego niekonstytucyjności (tzw. częściowa niekonstytucyjność przepisu).
2.2. Kodeks postępowania karnego nie wskazuje, w jakich wypadkach należy
zasięgnąć opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego. W orzecznictwie i doktrynie
powszechny jest jednak pogląd, że podstawą powołania biegłych lekarzy psychiatrów w celu
ustalenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonego są uzasadnione wątpliwości co do jego
poczytalności. Badanie psychiatryczne oskarżonego powinno przy tym pozwolić na określenie
poczytalności sprawcy zarówno w chwili popełnienia czynu (tempore criminis), jak i w czasie
toczącego się postępowania karnego (tempore procedendi).
Ustalenie poczytalności sprawcy tempore criminis ma podstawowe znaczenie dla
stwierdzenia możliwości ponoszenia przez niego odpowiedzialności karnej. Nie popełnia
bowiem przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w
czasie czynu (art. 1 § 3 k.k.). Winy nie można zaś przypisać sprawcy, który z powodu choroby
psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł
w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem (art. 31 § 1
k.k.), chyba że wprawił się on w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie
poczytalności, które przewidywał albo mógł przewidzieć (art. 31 § 3 k.k.). Niepoczytalność,
której źródłem są zaburzenia stanu psychicznego sprawcy, czyni zatem z niego osobę niezdolną
do przypisania winy. Osoba taka może być co najwyżej umieszczona w zakładzie
psychiatrycznym, jeżeli popełniła ona czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości i
zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn ponownie (art. 94 § 1 k.k.). Przed
orzeczeniem tego środka zabezpieczającego sąd ma obowiązek wysłuchania lekarzy
psychiatrów oraz psychologa.
Z kolei ustalenie stanu zdrowia psychicznego sprawcy tempore procedendi pozwala na
stwierdzenie jego zdolności do uczestniczenia w poszczególnych czynnościach procesowych, w
tym w rozprawie, co ma decydujące znaczenie dla możliwości realizowania prawa do obrony
(art. 6 k.p.k.). Uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego rodzi bowiem
konieczność zagwarantowania mu w postępowaniu karnym możliwości korzystania z pomocy
obrońcy (art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k.). Jeżeli jednak w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy
stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu,
jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu
nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie
obrońcy (art. 79 § 4 k.p.k.). Choroba psychiczna uniemożliwiająca oskarżonemu udział w
postępowaniu karnym stanowi również przesłankę do zawieszenia tego postępowania na czas jej
trwania (art. 22 § 1 k.p.k.).
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego: "Badanie stanu zdrowia psychicznego
oskarżonego, pomimo niewątpliwych funkcji gwarancyjnych, którym ono służy, nie powinno
jednak stanowić reguły, lecz przeciwnie - powinno zawsze wynikać z konkretnych
okoliczności, wskazujących na możliwość wystąpienia zaburzeń psychicznych. Zasadnie
można zatem mówić o istnieniu domniemania, że każdy sprawca czynu zabronionego jest
osobą zdrową psychicznie, która za swój czyn może odpowiadać karnie, i dla potwierdzenia
tego domniemania nie ma potrzeby przeprowadzania badań psychiatrycznych. Potrzeba taka
zaistnieje dopiero wówczas, gdy pojawią się wątpliwości co do jego poczytalności i będą one
miały charakter uzasadniony, czyli znajdą oparcie w zaistniałych okolicznościach. Należy
bowiem mieć na uwadze, że dowód z opinii biegłych lekarzy psychiatrów - połączony przecież
z badaniem psychiatrycznym, a nawet z obserwacją w zakładzie leczniczym - nie jest obojętny
dla osoby badanej z punktu widzenia jej odczuć i pozycji w społeczeństwie."
2.3. Jedną z metod badawczych w psychiatrii jest badanie psychiatryczne połączone z
obserwacją w zakładzie leczniczym. Ustawodawca, dopuszczając możliwość jej stosowania dla
potrzeb postępowania karnego, przekazał w 1997 r. decyzję w tym zakresie do wyłącznej
kompetencji sądu (art. 203 § 2 k.p.k.). Tym samym odstąpił od rozwiązań przyjętych w
poprzednich kodyfikacjach karnoprocesowych, które umożliwiały zarządzenie obserwacji
sądowo-psychiatrycznej nie tylko przez sąd, ale i przez prokuratora. Obecnie obowiązujące
rozwiązanie służy realizacji jednego z postulatów demokratycznego państwa prawnego, aby
pozbawienie jednostki wolności osobistej następowało na mocy decyzji organu bezstronnego,
niezależnego i niezawisłego. Umieszczenie oskarżonego na obserwacji w zakładzie leczniczym
stanowi niewątpliwie formę rzeczywistego pozbawienia go wolności i stąd też na mocy art. 63
§ 1 k.k. podlega zaliczeniu na poczet kary pozbawienia wolności.
W literaturze z zakresu psychiatrii sądowej wskazuje się, iż dla stwierdzenia stanu
zdrowia psychicznego oskarżonego "w zasadzie wystarczające jest przeprowadzenie badania
ambulatoryjnego, często kilkudniowego, na terenie zakładu służby zdrowia lub (...) na terenie
oddziału psychiatrycznego w areszcie śledczym". Badanie stacjonarne powinno być natomiast
stosowane "w wyjątkowych sytuacjach, gdy zachodzi konieczność zastosowania badań
dodatkowych lub wyjaśnienia wątpliwości niemożliwych do stwierdzenia nawet w
kilkudniowym badaniu ambulatoryjnym. Dotyczy to szczególnie takich sytuacji, gdy
podejrzewamy wcześniej nie zdiagnozowaną psychozę, padaczkę lub symulację badanego" (J.
Heitzman, Konstrukcja opinii sądowo-psychiatrycznej [w:] Postępowanie karne i cywilne
wobec osób zaburzonych psychicznie. Wybrane zagadnienia z psychiatrii, psychologii i
seksuologii sądowej, red. J. K. Gierowski i A. Szymusik, Kraków 1996, s. 54; L. Paprzycki,
Prawna problematyka opiniowania psychiatryczno-psychologicznego w postępowaniu karnym
oraz w zakresie ochrony zdrowia psychicznego, Kraków 2006). W psychiatrii sądowej
przyjmuje się zatem, że badanie połączone z obserwacją psychiatryczną powinno być metodą
ostateczną, stosowaną w razie niemożności wyjaśnienia wątpliwości diagnostycznych za
pomocą metod mniej inwazyjnych, szeroko rozwiniętych i udoskonalonych w ostatnim czasie.
Niemniej jednak, obserwacja w warunkach szpitalnych musi pozostać, gdyż nikt nie
kwestionuje, że są wypadki, w których okazuje się ona niezastąpioną metodą badania stanu
zdrowia psychicznego.
Pamiętać przy tym należy, że kilkutygodniowy pobyt w zakładzie zamkniętym osób,
które - jak się później okazuje - są osobami w pełni zdrowia psychicznego, może mieć później
negatywne konsekwencje dla ich psychiki, a nadto nieodwracalne skutki dla ich sytuacji
zawodowej, chociażby w postaci utraty pracy w sposób niezależny od ich woli. Zgodnie
bowiem z art. 53 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r.
Nr 21, poz. 94, ze zm.; dalej: k.p.) pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez
wypowiedzenia, w razie trwającej dłużej niż miesiąc usprawiedliwionej nieobecności
pracownika w pracy z innych przyczyn aniżeli choroba. Jeżeli pracownik, który w tym czasie
był poddany obserwacji psychiatrycznej, zgłosi następnie swój powrót do pracy niezwłocznie
po jej zakończeniu, pracodawca powinien go zatrudnić, ale tylko "w miarę możliwości" i jeżeli
od rozwiązania umowy nie upłynął okres dłuższy niż 6 miesięcy. Warto zauważyć, że
oskarżony przebywający na obserwacji psychiatrycznej znajduje się w trudniejszej sytuacji
aniżeli oskarżony tymczasowo aresztowany, z którym umowa o pracę wygasa z upływem 3
miesięcy nieobecności pracownika w pracy, o ile wcześniej pracodawca umowy tej nie
rozwiązał bez wypowiedzenia z winy pracownika. Oskarżony tymczasowo aresztowany ma
bowiem ustawowo zagwarantowany powrót do pracy, jeżeli postępowanie karne przeciwko
niemu zostanie umorzone lub zapadnie w stosunku do niego wyrok uniewinniający, a on zgłosi
swą gotowość zatrudnienia w ciągu 7 dni od uprawomocnienia się orzeczenia (art. 66 § 2 k.p.).
2.4. Badanie psychiatryczne połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym stanowi
nie tylko metodę badawczą w psychiatrii, ale również formę pozbawienia oskarżonego
wolności osobistej. Dlatego też potrzeba jego stosowania powinna być weryfikowana przez sąd
nie tylko pod kątem przydatności do stwierdzenia stanu poczytalności oskarżonego tempore
criminis i tempore procedendi, ale przede wszystkim pod kątem dopuszczalnych ograniczeń
konstytucyjnie gwarantowanej wolności osobistej. "Ochrona tej wolności ma bowiem większe
znaczenie aniżeli ustalenie poczytalności oskarżonego, choćby to ostatnie pozwoliło nawet na
wyłączenie jego odpowiedzialności karnej. Sąd powinien zatem kierować się nie tylko
podstawową zasadą, którą związani są lekarze, tj. salus aegroti suprema lex ("dobro chorego
naczelnym prawem"), ale również zważać na fakt, że w postępowaniu karnym najwyższym
dobrem oskarżonego, które może mu zostać odebrane, jest właśnie jego wolność osobista."
Artykuł 41 ust. 1 Konstytucji, dopuszczając możliwość ograniczenia, a nawet
pozbawienia wolności osobistej, pozostawia ustawodawcy swobodę w zakresie dookreślenia
"zasad" i "trybu" jej limitowania. Swoboda ustawodawcy nie ma jednak charakteru
absolutnego, gdyż regulacje ustawowe ograniczające konstytucyjnie chronione prawa i
wolności muszą spełniać warunki, o których mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ograniczenia
takie mogą być zatem ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w
demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla
ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób, a
ponadto nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
W orzecznictwie Trybunału wskazuje się również, że "uregulowania ustawowe, na
podstawie których możliwe jest pozbawienie wolności, muszą spełniać najwyższe wymagania,
szczególnie co do stopnia precyzji" (wyrok z 24 lipca 2006 r., sygn. SK 58/03, OTK ZU nr
7/A/2006, poz. 85), a ocena spełnienia poszczególnych kryteriów składających się na zasadę
zakazu nadmiernej (nieproporcjonalnej) ingerencji wymaga pewnego zrelatywizowania
stosownie do charakteru poszczególnych praw i wolności jednostki. "Surowsze standardy oceny
przykładać należy do regulacji praw i wolności osobistych i politycznych niż do praw
ekonomicznych i socjalnych" (orzeczenie z 17 października 1995 r., sygn. K. 10/95, OTK ZU
nr 2/1995, poz. 10; wyrok z 12 stycznia 1999 r., sygn. P. 2/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 2).
Odnosząc powyższe rozważania do zaskarżonej regulacji, Trybunał Konstytucyjny
uznał, że: "[...] art. 203 § 1 k.p.k. umożliwia pozbawienie wolności na czas trwania obserwacji
psychiatrycznej dla celów toczącego się postępowania karnego. Owo pozbawienie wolności ma
służyć ustaleniu poczytalności oskarżonego tempore criminis oraz tempore procedendi, a w
dalszej kolejności stwierdzeniu jego zdolności do ponoszenia odpowiedzialności karnej
(ewentualnie zasadności orzeczenia środka zabezpieczającego) oraz zdolności do
uczestniczenia w poszczególnych czynnościach procesowych. Zastosowanie art. 203 § 1 k.p.k.
ma zatem służyć celom konkretnego postępowania zmierzającego do wyegzekwowania
odpowiedzialności karnej za konkretny czyn zabroniony. Warunkiem zastosowania tej
drastycznej metody badawczej powinno być zatem uprzednie ustalenie istnienia wysokiego
prawdopodobieństwa popełnienia przez oskarżonego zarzucanego mu czynu zabronionego.
Pozbawienie wolności osoby, wobec której prawdopodobieństwo takie nie zachodzi, nawet
jeżeli służyłoby ustaleniu stanu jej zdrowia psychicznego, nie będzie bowiem chroniło żadnej z
wartości, o których mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji, a tym samym będzie stanowiło
nadmierną ingerencję w sferę konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności."
Pozbawienie wolności dla celów toczącego się postępowania karnego nie może być
dla oskarżonego dolegliwością samą w sobie, która później nie mogłaby zostać