Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego

- 5 -
stosowanie tego przepisu nie w całym postępowaniu przygotowawczym, ale wówczas gdy w
ramach tego postępowania zostanie podjęta decyzja dotycząca tymczasowego aresztowania.
2.3. Wyprowadzane z art. 2 Konstytucji zasady przyzwoitej legislacji obejmują
między innymi "wymaganie określoności przepisów, które muszą być formułowane w sposób
poprawny, precyzyjny i jasny".
Trybunał Konstytucyjny wykazał, że art. 156 § 5 k.p.k. jest interpretowany w
praktyce orzeczniczej niejednolicie.
Najpowszechniejszą praktyką stosowaną przez sądy powszechne jest uznawanie, że
sformułowanie "akta w toku postępowania przygotowawczego" (art. 156 § 5 k.p.k. in fine)
obejmuje zarówno "właściwe" akta sprawy, o których mowa w art. 250 § 3 i art. 263 § 6
k.p.k., przesyłane sądowi wraz z wnioskiem o zastosowanie bądź przedłużenie tymczasowego
aresztowania, jak i "akta aresztowe", tj. wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego
aresztowania wraz z załączonymi do niego dokumentami. Skutkiem takiej rygorystycznej
interpretacji jest przyjęcie przez sądy zasady, że dostęp do wszystkich powyższych
dokumentów uzależniony jest wyłącznie od zgody prowadzącego postępowanie
przygotowawcze.
Inna stosowana przez sądy koncepcja interpretacyjna sprowadza się do traktowania
wniosku prokuratora o zastosowanie (przedłużenie) tymczasowego aresztowania oraz
towarzyszących mu dokumentów według różnych reżimów prawnych. Wniosek prokuratora
uważany jest za "akta sprawy sądowej", o których mowa w art. 156 § 1 k.p.k., dostępny dla
oskarżonego i jego obrońcy, natomiast dołączone do niego akta postępowania
przygotowawczego podlegają reżimowi art. 156 § 5 k.p.k. i nie mogą być ujawnione
aresztowanemu i obrońcy.
Trzeci sposób interpretacji art. 156 § 5 k.p.k. przez sądy sprowadza się do uznania,
że zarówno wniosek prokuratora, jak i materiał dowodowy, znajdujący się w przesłanych
sądowi aktach i wskazany jako podstawa do stosowania (przedłużenia) tymczasowego
aresztowania, objęte są art. 156 § 1 k.p.k., w związku z czym zarówno oskarżony, jak też jego
obrońca nie mają obowiązku uzyskiwania zgody prowadzącego postępowanie na
zaznajomienie się z tymi dokumentami.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego rozbieżności interpretacyjne zaskarżonego
przepisu mają bezpośrednią podstawę w sposobie jego sformułowania. Znaczenie ma tu nie
tylko brak określenia przesłanek, którymi powinien kierować się organ prowadzący
postępowanie, ale także to, że ustawodawca w żadnym z przepisów kodeksu postępowania
- 6 -
karnego nie sprecyzował, co należy rozumieć przez zawarte w art. 156 § 5 k.p.k.
sformułowanie: "akta sprawy sądowej". "Nie wiadomo zatem, czy pojęcie to obejmuje tylko
akta sprawy prowadzonej przez sąd po wpłynięciu aktu oskarżenia, czy także akta spraw
prowadzonych przez sąd choćby incydentalnie, niezależnie od tego, czy postępowanie
przygotowawcze jeszcze trwa, czy też zostało już zakończone."
W związku z powyższym Trybunał uznał, że "brzmienie zakwestionowanej regulacji
umożliwia w praktyce dowolną interpretację przez organ prowadzący postępowanie
przygotowawcze okoliczności decydujących o wyrażeniu zgody na udostępnienie
podejrzanemu i jego obrońcy akt bądź określonych materiałów tego postępowania i pozostaje
w sprzeczności ze standardami prawidłowej legislacji i określoności prawa. Przestrzeganie
tych standardów jest zaś szczególnie istotne, jeżeli chodzi o ograniczenia konstytucyjnych
praw i wolności, zwłaszcza o tak podstawowym charakterze jak prawo do obrony".
W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 156 § 5 k.p.k. w zakresie, w
jakim umożliwia wyłączenie jawności materiałów postępowania przygotowawczego,
uzasadniających wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, jest
niezgodny z art. 2 Konstytucji.
2.4. Zgodnie z art. 42 ust. 2 Konstytucji: "Każdy, przeciw komu prowadzone jest
postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w
szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z
urzędu".
Konstytucyjne prawo do obrony jest nie tylko fundamentalną zasadą procesu
karnego, ale także standardem demokratycznego państwa prawnego. Prawo to należy więc
rozumieć szeroko: jako przysługujące każdemu od chwili wszczęcia przeciwko niemu
postępowania karnego (w praktyce od chwili przedstawienia zarzutów), aż do wydania
prawomocnego wyroku i jego wykonania.
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego dostrzegany był zarówno wymiar
materialny, jak i formalny prawa do obrony w procesie karnym. Obrona materialna to
możliwość bronienia przez oskarżonego jego interesów osobiście (np. możność odmowy
składania wyjaśnień, prawo wglądu w akta i składania wniosków dowodowych), m.in. przez
udział w posiedzeniach sądu. Z kolei obrona formalna to prawo do korzystania z pomocy
obrońcy z wyboru lub z urzędu. Obrońca jest pełnomocnikiem oskarżonego, jego
procesowym przedstawicielem, a jego głównym zadaniem jest ochrona oskarżonego w taki
sposób, by cel postępowania osiągnięty został z zagwarantowaniem prawa do obrony.
- 7 -
Trybunał Konstytucyjny stwierdzał również, że prawo do obrony nie jest prawem
absolutnym. Ograniczenia tego prawa podlegają ocenie przez pryzmat art. 31 ust. 3
Konstytucji, który formułuje kumulatywnie ujęte przesłanki dopuszczalności ograniczeń w
korzystaniu z konstytucyjnych praw i wolności. Są to: ustawowa forma ograniczenia, istnienie
w państwie demokratycznym konieczności wprowadzenia ograniczenia, funkcjonalny
związek ograniczenia z realizacją wskazanych w art. 31 ust. 3 wartości (bezpieczeństwo
państwa, porządek publiczny, ochrona środowiska, zdrowia i moralności publicznej, wolności
i praw innych osób) oraz zakaz naruszania istoty danego prawa lub wolności. Stwierdzenie, że
ograniczenia mogą być ustanawiane tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym
państwie, nakazuje rozważyć: czy wprowadzona regulacja jest w stanie doprowadzić do
zamierzonych przez nią skutków; czy regulacja ta jest niezbędna dla ochrony interesu
publicznego, z którym jest połączona; czy efekty wprowadzonej regulacji pozostają w
proporcji do ciężarów nakładanych przez nią na obywatela.
W przekonaniu sądu konstytucyjnego punktem wyjścia dla oceny konstytucyjności
art. 156 § 5 k.p.k. w sprawach o udostępnienie materiałów postępowania przygotowawczego,
uzasadniających wniosek prokuratora w sprawie zastosowania lub przedłużenia
tymczasowego aresztowania, jest stwierdzenie, że regulacja ta ma zastosowanie w ramach
postępowania przygotowawczego.
Zgodnie z art. 297 § 1 k.p.k. celem postępowania przygotowawczego jest m.in.:
a) ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo,
b) wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy,
c) zebranie danych dotyczących sprawcy, takich jak tożsamość oskarżonego, jego
wiek, stosunki rodzinne i majątkowe, wykształcenie, zawód i źródła dochodu czy dane o jego
karalności,
d) wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób
pokrzywdzonych i rozmiarów szkody,
e) zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu tak, aby rozstrzygnięcie
sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że: "[...] możliwość osiągnięcia celów postępowania
przygotowawczego warunkowana jest, między innymi, zachowaniem w tajemnicy pewnych
informacji, dowodów, itd. Stąd zasada udostępniania akt w postępowaniu sądowym ustępuje
fakultatywności w postępowaniu przygotowawczym. Sytuacja prawna, ale przede wszystkim
okoliczności faktyczne występujące w danym momencie stanowią każdorazowo o tym, czy
podejrzany (jego obrońca) mogą zapoznać się z aktami [...].
- 8 -
Równocześnie należy także mieć na względzie, że odmawianie dostępu do akt
niewątpliwie wkracza w sferę prawa do obrony, co nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji
stosowania (przedłużania) najsurowszego środka zapobiegawczego, tj. tymczasowego
aresztowania. Teza ta zachowuje swoją aktualność, mimo że na gruncie postępowania
karnego można wskazać przepisy, które umożliwiają oskarżonemu (i jego obrońcy) uzyskanie
częściowej wiedzy na temat materiału dowodowego, zebranego na danym etapie
postępowania przygotowawczego. Przede wszystkim podejrzany, któremu przedstawiono
zarzut, wie, jaki czyn został mu zarzucony: zgodnie z art. 313 § 2 k.p.k. postanowienie o
przedstawieniu zarzutów zawiera m.in. dokładne określenie czynu zarzuconego podejrzanemu
i jego kwalifikacji prawnej. Do czasu zawiadomienia go o terminie zaznajomienia się z
materiałami śledztwa, podejrzany może też żądać podania mu ustnie podstaw zarzutów, a
także sporządzenia ich uzasadnienia na piśmie, z uwzględnieniem faktów i dowodów
przyjętych za podstawę zarzutów (art. 313 § 3 i 4 k.p.k.). Poza tym podejrzany, który
zamierza złożyć środek odwoławczy od postanowienia sądu o zastosowaniu tymczasowego
aresztowania, dysponuje treścią zaskarżanego postanowienia oraz jego uzasadnieniem, które
powinno spełniać wymogi zawarte w art. 251 § 3 k.p.k., tj. zawierać m.in. przedstawienie
dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego przestępstwa oraz przytoczenie
okoliczności, wskazujących na istnienie podstawy i konieczność zastosowania środka
zapobiegawczego. W razie dalszego stosowania tymczasowego aresztowania przez sąd i
kolejnych środków odwoławczych w tej sprawie składanych przez podejrzanego, czerpie on
wiedzę o zebranym materiale dowodowym z następnych postanowień sądu, przedłużających
stosowanie wobec niego aresztu [...]. Natomiast pełną możliwość zaznajomienia się z
dokumentami w aktach sprawy ma podejrzany tylko odnośnie do protokołów tych czynności,
w których on sam uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć, oraz odnośnie do dokumentów
pochodzących od niego lub sporządzonych z jego udziałem (art. 157 § 3 k.p.k.). Trybunał
Konstytucyjny stoi jednak na stanowisku, że powyższych mechanizmów nie można uznać za
ekwiwalentne do prawa dostępu do materiałów postępowania przygotowawczego,
uzasadniających wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Nie
umożliwiają one też w sposób wystarczający realizacji prawa do obrony w sytuacji
zastosowania tego środka zapobiegawczego, w tym celu konieczne jest bowiem bezpośrednie
zapoznanie się przez aresztowanego (jego obrońcę) z materiałami postępowania
przygotowawczego, uzasadniającymi wniosek prokuratora.
[...] art. 156 § 5 k.p.k., który stanowi odstępstwo od obowiązującej w trakcie
postępowania przygotowawczego zasady tajności, często traktowany jest jako przepis
- 9 -
umożliwiający zamknięcie dostępu do akt postępowania aresztowego. Trybunał
Konstytucyjny stwierdza, że tego typu ograniczenie prawa do obrony nie spełnia omówionych
wyżej kryteriów, wynikających z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nie można mu zarzucić
wprawdzie braku ustawowej formy czy związku funkcjonalnego z bezpieczeństwem i
porządkiem publicznym, a więc wartościami wymienionymi w tym przepisie, nie spełnia on
natomiast kryterium proporcjonalności. Regulując kolizję między dwiema wartościami -
efektywnością postępowania przygotowawczego i skutecznością obrony osoby aresztowanej -
umożliwia nadmierne ograniczenie praw jednostki, może nawet wkraczając w istotę
konstytucyjnego prawa do obrony. Odmowa dostępu do materiałów postępowania
przygotowawczego, uzasadniających wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego
aresztowania, nie spełnia także testu subsydiarności. Efektywność tego postępowania można
bowiem zagwarantować innymi, mniej dolegliwymi dla obywatela metodami, w tym
zwłaszcza większą selektywnością informacji przytaczanych w uzasadnieniu wniosku
aresztowego.
W świetle powyższych argumentów należy stwierdzić, że zaskarżony przepis w
zakresie, w jakim umożliwia wyłączenie jawności materiałów postępowania
przygotowawczego uzasadniających wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego
aresztowania, jest niezgodny z art. 42 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji."
2.5. W uzasadnieniu Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę, że: "[...] zakres akt,
które powinny być udostępnione aresztowanemu i jego obrońcy, powinien być wyznaczany
przez efektywność prawa do obrony. Jawne muszą być więc wszystkie te materiały
postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora o zastosowanie lub
przedłużenie tymczasowego aresztowania. Należy w tym kontekście zauważyć, że samo
doprecyzowanie art. 156 § 5 k.p.k., polegające na dodaniu do tego przepisu przesłanek
odmowy dostępu do dokumentów w postaci klauzul ogólnych (np. dobra wymiaru
sprawiedliwości), nie gwarantowałoby osobie tymczasowo aresztowanej dostępu do akt
spraw w sposób zgodny ze standardami Europejskiego Trybunału Praw Człowieka".
Trybunał Konstytucyjny uznał również, że byłoby pożądane wprowadzenie przez
ustawodawcę przesłanek ograniczających arbitralne stosowanie art. 156 § 5 k.p.k. Powinny
one polegać na doprecyzowaniu przepisów dotyczących dostępu do akt w związku z
zastosowaniem lub przedłużeniem tymczasowego aresztowania w taki sposób, "aby
oskarżony (jego obrońca) miał możliwość efektywnej obrony i podważenia zasadności
zastosowania środka zapobiegawczego".