Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego

Druk nr 604

Warszawa, 10 maja 2012 r.
SEJM
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
VII kadencja








Pani

Ewa
Kopacz
Marszałek Sejmu
Rzeczypospolitej
Polskiej




Na podstawie art. 118 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2
kwietnia 1997 r. i na podstawie art. 32 ust. 2 regulaminu Sejmu niżej podpisani
posłowie wnoszą projekt ustawy:


- o zmianie ustawy - Kodeks
postępowania karnego.

Do reprezentowania wnioskodawców w pracach nad projektem ustawy
upoważniamy panią poseł Lidię Staroń.

(-) Beata Bublewicz; (-) Czesław Czechyra; (-) Krzysztof Gadowski;
(-) Bożena Kamińska;
(-) Jan
Kaźmierczak;
(-) Krystyna
Kłosin;
(-) Tomasz Lenz; (-) Sławomir Neumann; (-) Tomasz Piotr Nowak;
(-) Marzena Okła-Drewnowicz; (-) Marek Rząsa; (-) Krystyna Sibińska;
(-) Henryk Siedlaczek; (-) Lidia Staroń; (-) Piotr Tomański; (-) Aleksandra
Trybuś; (-) Monika Wielichowska.
Projekt 
 
 
USTAWA
z dnia………………………………. 
o zmianie ustawy ‐ Kodeks postępowania karnego 
 
Art.  1.  W  ustawie  z  dnia  6  czerwca  1997  r.  –  Kodeks  postępowania  karnego  (Dz.  U.  Nr  89, 
poz. 555, z późn. zm. ) wprowadza się następujące zmiany: 
1) art. 51 § 3 otrzymuje brzmienie: 
„§ 3. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub 
stan  zdrowia,  jego  prawa  może  wykonywać  osoba,  pod  której  pieczą  pokrzywdzony 
pozostaje lub osoba najbliższa. Osoba najbliższa może wykonywać prawa pokrzywdzonego w 
zakresie jego udziału w czynnościach procesowych, zamiast lub obok niego.” 
2) w art. 306 po § 1 dodaje się § 1a w następującym brzmieniu: 
„§  1a.  Prawo  do  złożenia  zażalenia  na  postanowienie  o  odmowie  wszczęcia  śledztwa  lub  o 
jego  umorzeniu  przysługuje  również  osobie  zawiadamiającej  o  popełnieniu  przestępstwa, 
której prawa zostały naruszone. Zdanie drugie § 1 stosuje się odpowiednio.” 
Art. 2. W sprawach wszczętych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy postępowanie 
przed  sądem  toczy  się  do  czasu  prawomocnego  zakończenia    postępowania  na  zasadach 
określonych w przepisach dotychczasowych. 
Art. 3. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia 
   
 
Uzasadnienie 
Celem  niniejszego  projektu  jest  dopuszczenie  osób  najbliższych  pokrzywdzonym  do 
wykonywania  ich  praw  w    postępowaniu  karnym,  a  także  umożliwienie  osobie 
zawiadamiającej  o  popełnieniu  przestępstwa,  której  prawa  zostały  naruszone,  złożenie 
zażalenia na postanowienie prokuratury o umorzeniu postępowania przygotowawczego bądź 
odmowie jego wszczęcia. 
 
Zmiana przepisu art. 51 § 3  k.p.k. 
Obecnie  regulujące  kwestię  kręgu  osób  uprawnionych  do  działania  w  imieniu 
pokrzywdzonych  będących  osobami  fizycznymi  art.  88  i  art.  51  k.p.k.  dopuszczają  jedynie 
możliwość  obrony  praw  pokrzywdzonego  przez  osobę  będącą  adwokatem  lub  radcą 
prawnym  (w  charakterze  pełnomocnika),  przedstawiciela  ustawowego,  a  w  odniesieniu  do 
osób  małoletnich  i  nieporadnych  –  również  przez  osobę,  pod  której  pieczą  pokrzywdzony 
pozostaje. Jest to katalog zamknięty i żaden inny podmiot nie może  jego prawa wykonywać. 
Przedmiotowe  przepisy  w  obecnym  brzmieniu  wydają  się  niesłusznie  ograniczać  możliwość 
obrony  interesów  pokrzywdzonego  zawężając  katalog  podmiotów  uprawnionych  do 
przedstawicieli  dwóch  wyżej  wymienionych  zawodów  prawniczych,  przedstawicieli 
ustawowych oraz osób wykonujących pieczę nad pokrzywdzonym. 
Niewątpliwie  reprezentowanie  przez  profesjonalnego  pełnomocnika  stwarza  większe 
gwarancje  ochrony  praw  osób  pokrzywdzonych  przestępstwem.  Praktyka  pokazuje  jednak, 
że są liczne osoby pokrzywdzone, których ze względu na trudną sytuację materialną nie stać 
na opłacenie adwokata lub radcy prawnego, a jednocześnie nie mają możliwości skorzystania 
z  pomocy  innej  osoby,  która  mogłaby  bronić  ich  praw  w  postępowaniu  karnym.  Przepisy 
Kodeksu  postępowania  karnego  dopuszczają  co  prawda  ustanowienie  profesjonalnego 
pełnomocnika  z  urzędu  dla  osoby,  która  nie  jest  w  stanie  ponieść  kosztów  adwokata  lub 
radcy  prawnego  we  własnym  zakresie  bez  uszczerbku  dla  niezbędnego  utrzymania  siebie  i 
rodziny – w oparciu o odpowiednio stosowany art. 78 k.p.k. – jednakże praktyka wskazuje, że 
możliwości  pokrzywdzonego  w  zakresie  uzyskania  profesjonalnej  pomocy  z  urzędu  są 
mniejsze  niż  w  przypadku  podejrzanego  czy  oskarżonego.  Kodeks  postępowania  karnego  w 
ogóle cechuje się pewną asymetrią, jeżeli chodzi o uprawnienia podejrzanego (oskarżonego) 
i pokrzywdzonego. Przykładem jest tutaj art. 79 określający przypadki, w jakich uczestnictwo 
obrońcy  jest  obligatoryjne  z  uwagi  na  okoliczności  utrudniające  lub  uniemożliwiające 
podejrzanemu  (oskarżonemu)  skuteczną  obronę.  Przepis  ten  nie  znajduje  jednak 
odpowiedniego  zastosowania  do  pełnomocnika  pokrzywdzonego.  Zatem  zaistnienie 
przesłanek  określonych  w  tym  przepisie,  które  uzasadniałyby  przyznanie  obrońcy  z  urzędu 
oskarżonemu,  nie  uzasadnia  przyznania  pełnomocnika  osobie  pokrzywdzonej.  Wobec  tej 
nierówności, jak również w celu stworzenia silniejszych gwarancji zasady kontradyktoryjności 
(„prawa  stron  do  sporu”),  stanowiącej  jedną  z  naczelnych  zasad  procesu  karnego,  zasadne 
jest  stworzenie  pokrzywdzonemu  większych  możliwości  obrony  jego  praw  i  interesów  w 
postępowaniu  karnym  poprzez  umożliwienie  wykonywania  jego  praw  przez  osobę  spośród 
jego osób najbliższych. 
Nie ma dostatecznych racji, które mogłyby usprawiedliwiać niedopuszczalność  wykonywania 
prawa  pokrzywdzonego  przez  jego  osobę  najbliższą.  Warto  nadmienić,  że  w  postępowaniu 
cywilnym  nie  ma  tak  daleko  idących  ograniczeń,  jeżeli  chodzi  o  osoby,  które  mogą 
występować  jako  pełnomocnik  strony.  Zgodnie  z  art.  87  Kodeksu  postępowania  cywilnego 
regulującym tę kwestię pełnomocnikiem może być nie tylko adwokat albo radca prawny, ale 
również  takie  osoby,  jak  małżonek,  rodzice,  rodzeństwo  lub  zstępni  strony  oraz  osoby 
pozostające  ze  stroną  w  stosunku  przysposobienia.  W  procesie  cywilnym  dopuszczalność 
udzielenia tym osobom pełnomocnictwa procesowego nie budzi wątpliwości. Tymczasem w 
świetle  obecnie  obowiązującej  regulacji  nawet  w  postępowaniu  adhezyjnym,  a  więc  przy 
dochodzeniu  roszczeń  cywilnych  przez  pokrzywdzonego  przestępstwem  w  procesie  karnym 
obowiązują  ograniczenia  w  zakresie  osób  mogących  występować  w  sprawie  jako 
pełnomocnik  i  w  tym  zakresie  również  rządzą  przepisy  kodeksu  postępowania  karnego  o 
pełnomocniku,  a  nie  przepisy  kodeksu  postępowania  cywilnego  dotyczące  pełnomocników 
procesowych.  W  praktyce  oznacza  to,  że  pokrzywdzony  wytaczający  powództwo  cywilne  w 
procesie  karnym  będzie  mógł  ustanowić  pełnomocnikiem  wyłącznie  adwokata  lub  radcę 
prawnego,  podczas  gdy  wytaczając  odrębne  powództwo  przed  sądem  cywilnym  mógłby 
udzielić pełnomocnictwa również osobie bliskiej (wstępnemu, zstępnemu, rodzeństwu). 
Biorąc  jednak  pod  uwagę  specyfikę  postępowania  karnego  w  niniejszym  projekcie  nie 
proponuje  się  zmiany  art.  88  k.p.k.,  a  art.  51  również  regulującego  kwestię  zastępstwa 
pokrzywdzonego przy czynnościach procesowych. Przepis ten jednak w obecnym brzmieniu 
zbyt wąsko zakreśla krąg osób uprawnionych, ograniczając go do przedstawicieli ustawowych 
(co  z  zasady  dotyczy  wyłącznie  osób  nie  mających  pełnej  zdolności  do  czynności  prawnych) 
oraz  osób,  pod  których  pieczą  pokrzywdzony  pozostaje.  Wskazany  przepis  bowiem 
niesłusznie ogranicza prawa tych osób, które do czasu pokrzywdzenia przestępstwem dobrze 
funkcjonowały  w  życiu  społecznym  i  zawodowym  nie  wymagając  pomocy  ze  strony  osób 
trzecich.  W  następstwie  popełnienia  przestępstwa  osoba  taka  może  również  samodzielnie 
spełniać różne role społeczne nie wymagając w tym zakresie pieczy innych osób, natomiast 
wykazywać  zupełną  nieporadność  –  na  skutek  doznanej  traumy  spowodowanej 
przestępstwem – przy wykonywaniu swoich uprawnień procesowych. Przepis art. 51 k.p.k. w 
obecnym  brzmieniu  ma  na  względzie  natomiast  wyłącznie  tych  pokrzywdzonych,  którzy 
wymagają stałej pieczy, pomija zaś te osoby, które tej pieczy nie wymagają, natomiast z racji 
doznanej krzywdy, potrzebują pomocy innych osób przy wykonywaniu swoich uprawnień w 
procesie  karnym  nie  mogąc  przy  tym  liczyć  –  chociażby  z  uwagi  na  brak  dostatecznych 
środków  –  na  pomoc  profesjonalnego  pełnomocnika.  Trzeba  bowiem  zauważyć,  że  ofiary 
przestępstw  w  szczególności  w  pierwszym  etapie  postępowania  karnego  (postępowania 
przygotowawczego),  to  często  osoby  przestraszone,  przeżywające  kolejny  raz  doznany  ból 
fizyczny  lub  cierpienie  psychiczne.  W  praktyce  całkowicie  tracą  orientację  o  swojej  sytuacji 
procesowej,  nieznane  są  im  możliwości  w  realizacji  swoich  roszczeń,  jak  i  obowiązki  wobec 
organów  ścigania.  Z  kolei  prokurator  lub  policjant  prowadzący  postępowanie  karne  często 
nie  ma  czasu  na  dbanie  o  interes  pokrzywdzonego,  a  prędzej  będzie  szukał  sposobu  na 
uzyskanie  od  niego  korzystnych  zeznań.  W  dzisiejszych  realiach  w  tej  grze  pomiędzy 
policjantem a ściganym przestępcą, ofiara jest zwykle traktowana instrumentalnie, albo jest 
źródłem dowodów albo wręcz przeszkodą, jeśli odmawia składania zeznań lub po prostu nie 
jest  w  stanie  ich  złożyć  ze  względu  na  swój  stan  psychiczny  lub  fizyczny.  Poszkodowany  w 
takiej sytuacji zwykle alienuje się, irracjonalnie stara się ograniczyć relacje z obcymi osobami, 
które w jego mniemaniu mogą pogłębić doznaną krzywdę. 
Obowiązujące  przepisy,  na  przekór  funkcji  społecznej  rodziny,  nie  dają  możliwości  bliskim 
osobom  pokrzywdzonego  do  reprezentowania  jej  w  czynnościach  procesowych. 
Niezrozumiałym jest dlaczego ustawodawca uznaje, iż pokrzywdzony – często sparaliżowany 
przykrym  doświadczeniem  –  jest  w  stanie  należycie  reprezentować  swoje  interesy,  a 
jednocześnie  przyjmuje  się,  że  osoba  bliska  poszkodowanego  nie  obarczona  tym 
doświadczeniem,  nie  będzie  już  w  stanie  zapewnić  należytej  reprezentacji.  Dopiero,  jeśli 
obowiązujące przepisy dadzą możliwość osobom najbliższym pokrzywdzonego wykonywania 
w postępowaniu karnym jego praw, konstytucyjna zasada dostępu do sądu tego uczestnika 
postępowania, w praktyce marginalizowana, będzie mogła być zrealizowana.   
Dodanie art. 306 § 1a k.p.k. 
Nie  budzi  wątpliwości,  że  państwo  powinno  zagwarantować  każdemu  pokrzywdzonemu 
realną  ochronę  swych  praw  na  takim  poziomie,  aby  była  ono  efektywna.  Jednak  praktyka 
dowodzi,  że  wiele  osób  pokrzywdzonych,  po  złożeniu  zawiadomienia  o  popełnieniu 
przestępstwa,  nie  ma  potem  żadnego  wpływu  na  działania  organów  ścigania  podjęte  w 
następstwie  złożonego  zawiadomienia.  Budzi  ich  zdumienie  i  rodzi  w  nich  poczucie 
bezsilności, gdy dowiadują się, że nie mają możliwości zaskarżenia postanowień prokuratury 
odmawiających  wszczęcia  postępowania  karnego  lub  je  umarzających.  Są  to  często  osoby 
bezpośrednio  zainteresowane  wszczęciem  i  prowadzeniem  postępowania  karnego,  gdyż 
zarzucane przestępstwa dotyczą naruszenia ich praw. Osoby te posiadają również największą 
wiedzę na temat ewentualnie popełnionego przestępstwa. 
Przyczyn  powyższego  należy  szukać  w  definicji  „pokrzywdzonego”  sformułowanej  w 
przepisie  art.  49  §  1  i  2  k.p.k.  Obecna  bowiem  konstrukcja  art.  49  k.p.k.  eliminuje  z  kręgu 
pokrzywdzonych  osoby,  których  dobro  prawne  zostało  naruszone  lub  zagrożone  przez 
przestępstwa  w  przypadku  braku  spełnienia  kryterium  „bezpośredniości”.  Takie  brzmienie 
przepisu  bardzo  wąsko  traktujące  pojęcie  pokrzywdzonego,  stoi  w  sprzeczności  z 
powszechnym,  potocznym  rozumieniem  słowa  „pokrzywdzony”.  W  rezultacie,  statusu 
pokrzywdzonego  nie  będzie  miała  osoba,  której  dobro  zostało  naruszone  przez 
przestępstwo,  lecz  pomiędzy  tym  przestępstwem  a  naruszeniem  bądź  narażeniem  da  się 
wyodrębnić  co  najmniej  jedno  ogniwo  pośrednie.  Ponadto,  wciąż  w  teorii  prawa  budzi 
wątpliwość, czy na gruncie tego przepisu można mówić o „pokrzywdzonym”, jeśli naruszone 
zostały  dobra  ogólne,  jak  np.  dobro  wymiaru  sprawiedliwości  lub  dobro  jakim  jest 
wiarygodność dokumentów. 
Najlepszym  przykładem  rozdźwięku  pomiędzy  powszechnym  znaczeniem  pojęcia 
„pokrzywdzonego”  a  prawną  definicją  tego  pojęcia  zawartą  w  przepisie  art.  49  k.p.k.  są 
właśnie  przypadki  fałszywych  opinii  biegłych,  dokumentów  (art.  271  lub  233  k.k.)  czy 
nieprawdziwych  zeznań  świadków  (art.  233  k.k.),  które  –  w  sensie  formalnym  –  naruszają 
dobro  wymiaru  sprawiedliwości,  a  jedynie  pośrednio  naruszają  dobra  stron  postępowania, 
które uzyskały niekorzystne rozstrzygnięcie w oparciu o takie nieprawidłowe dowody. Znane 
są również przypadki, gdy biegli rzeczoznawcy majątkowi wyceniając wartość nieruchomości,