Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw oraz ustawy - Kodeks postępowania cywilnego

– 4 –
Pierwsza z wprowadzanych zmian (art. 1 pkt 1) polega na rezygnacji w tytule i w treści
ustawy z pojęcia „przestępstwa” na rzecz „czynu zabronionego”. Zabieg taki jest konieczny
ze względu na możliwość występowania z wnioskiem o przyznanie kompensaty w sytuacji,
gdy sprawca czynu nie może być oskarżony ani skazany.
Określenie „czyn zabroniony” oznacza zachowanie o znamionach określonych
w ustawie karnej, natomiast nie zawiera innych elementów koniecznych do stwierdzenia
przestępstwa. Termin ten stosuje się również do takich zachowań, w których sprawcy nie
można przypisać winy. Przestępstwem zaś, jest czyn zabroniony pod groźbą kary przez
ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, którego społeczna szkodliwość nie jest
znikoma, jeśli sprawcy można przypisać winę w czasie czynu (art. 1 Kodeksu karnego).
Konwencja w art. 2 w ust. 2 przyznaje ofiarom prawo do kompensaty nawet wówczas,
gdy przestępca nie może być oskarżony lub ukarany lub w ogóle nie jest znany.
W nowym brzmieniu przepisów ustawy, dzięki użyciu sformułowania „czyn
zabroniony”, z faktu niemożności pociągnięcia sprawcy czynu do odpowiedzialności karnej
za przestępstwo, nie będzie można wywodzić skutku w postaci braku prawa ofiary do
występowania o przyznanie kompensaty.
Kolejne wprowadzane w ustawie zmiany (art. 1 pkt 2) dotyczą jej art. 2, w którym
zamieszczony jest słowniczek. Zmianie ulegną definicje „ofiary”, „osoby najbliższej” oraz
„osoby uprawnionej”. Nowe definicje w sposób przejrzysty określają krąg podmiotowy
ustawy o kompensacie.
Rozbicie punktu 1 w art. 2 ustawy o kompensacie, zawierającego definicję „ofiary”, na
dwie litery służy precyzyjnemu zdefiniowaniu zakresu pojęcia „osoby uprawnionej”,
w przypadku, gdy ofiara zmarła.
Przepis art. 2 pkt 1 lit. b zmienianej ustawy określa jedno z podstawowych kryteriów,
pozwalających na ubieganie się o kompensatę. Jest nim wystąpienie u ofiary czynu
zabronionego ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub
rozstroju zdrowia, o których mowa w art. 156 § 1 lub w art. 157 § 1 Kodeksu karnego. Ta
przesłanka prawa ubiegania się o kompensatę zostanie zastąpiona sformułowaniem ogólnym,
bez powoływania się na konkretne przepisy ustawy karnej. Zabieg taki wynika z zakresu
unormowań Konwencji i Dyrektywy.
– 5 –
Dyrektywa dotyczy kompensaty dla ofiar przestępstw umyślnych i nie przewiduje
ograniczeń w dostępie do kompensaty w postaci kryterium wystąpienia określonych skutków
przestępstwa. Konwencja zaś zezwala na ubieganie się o kompensatę przez osoby, które
ucierpiały zarówno na skutek przestępstwa umyślnego jak i nieumyślnego popełnionego
z użyciem przemocy, które doznały uszkodzenia ciała lub uszczerbku na zdrowiu albo dla
osób najbliższych tych ofiar, które poniosły śmierć.
Poszczególne państwa nie mogą ograniczać dostępu do kompensaty, powołując się na
poszczególne przepisy ustaw karnych, gdyż sama Konwencja i Dyrektywa tego nie czynią.
Kolejna zmiana dotycząca art. 2 pkt 2 usuwa z przepisu warunek wystąpienia
z wnioskiem o kompensatę w postaci pozostawania osoby najbliższej na utrzymaniu ofiary,
która w wyniku czynu zabronionego poniosła śmierć.
„Pozostawanie na czyimś utrzymaniu” ma miejsce jedynie wtedy, gdy nie posiada się
żadnego majątku ani źródła własnego dochodu, albo też dochód w takiej wysokości, że nie
pozwala na samodzielne zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Dzieci pozostają na
utrzymaniu rodziców, zatem w przypadku śmierci rodzica kompensata im przysługuje,
natomiast w sytuacji odwrotnej tj, w wypadku śmierci dziecka, rodzice nie uzyskują prawa do
kompensacji, tak samo w przypadku śmierci wstępnych, którzy nie pozostają na utrzymaniu
swoich dorosłych dzieci.
W praktyce podnoszono krytyczne uwagi pod adresem takiego rozwiązania, co wynika
z braku racjonalnego powodu różnicowania uprawnień kompensacyjnych wśród najbliższych
i podważania w ten sposób odwiecznej tradycji i moralnego obowiązku grzebania
najbliższych zmarłych (za St. Jagodzińskim „Praktyka przyznawania świadczeń na podstawie
ustawy z 7.07.2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych
przestępstw” Prawo w działaniu, Sprawy karne 9/2011).
Kolejną istotną zmianę proponuje się wprowadzić w art. 4 ustawy o kompensacie. Jej
źródłem jest brzmienie przepisu art. 1 Dyrektywy, który stanowi, że prawo do złożenia
wniosku przysługuje, gdy przestępstwo zostało popełnione na terytorium jednego z państw
Unii na szkodę osoby, która ma stałe miejsce zamieszkania w jednym z państw Unii.
Zasada terytorialności określa zarówno państwo zobowiązane do zapłacenia
rekompensaty jak i status osoby uprawnionej do wystąpienia z takim żądaniem.
– 6 –
Wprowadzony do ustawy wymóg posiadania przez ofiarę obywatelstwa polskiego lub
innego państwa unijnego odbiega od wymogów Dyrektywy, która odmiennie niż Konwencja,
nie przyjmuje kryterium obywatelstwa, lecz wyłącznie kryterium stałego miejsca
zamieszkania.
Występująca w tym miejscu wyraźna sprzeczność pomiędzy ustawą, a wiążącą Polskę
Dyrektywą jest przyczyną wprowadzanej zmiany art. 4, który przyjmie kryterium miejsca
stałego pobytu, jako kryterium decydujące o możliwości uzyskania statusu osoby
uprawnionej w rozumieniu ustawy.
W art. 5 ustawy o kompensacie wyrażona została zasada subsydiarności kompensaty
państwowej. Przepis stanowi obecnie, że kompensata przysługuje wówczas, gdy ofiara nie
może uzyskać zwrotu kosztów związanych z leczeniem i rehabilitacją lub utraconych
zarobków lub innych środków utrzymania od sprawcy lub sprawców przestępstwa, z tytułu
ubezpieczenia, ze środków pomocy społecznej ani z innego źródła lub tytułu.
Przesłanki te przesądzają często o niemożności ubiegania się o przyznanie kompensaty
i są w praktyce źródłem rozbieżnych interpretacji wynikających przede wszystkim
z niedookreśloności pojęcia „z innego źródła lub tytułu”, co umożliwia stawianie
wnioskodawcy zarzutu, że nie uczynił wszystkiego, co według mniemania organu
orzekającego mógł i powinien uczynić (za St. Jagodzińskim „Praktyka przyznawania
świadczeń…”). W nowym brzmieniu art. 5 proponuje się wykreślenie wyrazów „z innego
źródła lub tytułu”.
Dodatkowo w art. 5 dodany został ust. 2, który ustanawia jako warunek ubiegania się
o przyznanie kompensaty istnienie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Jego
wprowadzenie wynika z rezygnacji w ustawie z pojęcia „przestępstwo”, a zwłaszcza
wykreślenia art. 7, który ustanawiał zasadę, zgodnie z którą kompensatę przyznaje się, jeżeli
postępowanie karne wszczęto albo odmówiono jego wszczęcia z określonych przyczyn.
Brak wymogu wcześniejszego, oficjalnego zgłoszenia zawiadomienia o zaistnieniu
czynu zabronionego skutkującego szkodą na zdrowiu (lub życiu) danej osoby, mógłby
powodować napływ wniosków o przyznanie kompensaty, które opierałyby się wyłącznie na
swobodnych opisach zdarzeń zawartych we wniosku osoby uważającej się za ofiarę czynu
zabronionego.
– 7 –
Zmieniana ustawa w art. 6 zakreśla jedynie maksymalną wysokość kompensaty.
Określona na 12 tysięcy zł kwota nie daje sądowi możliwości odzwierciedlenia w orzekanej
kompensacie rzeczywistej straty poniesionej przez ofiarę. Zdarza się, że identyczna suma
przyznawana jest za uszczerbek na zdrowiu z art. 157 k.k. oraz w przypadku śmierci ofiary.
Przy takich kwotach przyznanie kompensaty ma raczej wymiar symboliczny.
Przy wielości rozważanych propozycji, mających na celu rozwiązanie problemów
związanych z wysokością orzekanych kwot proponuje się w projekcie ustawy podwyższenie
kwoty maksymalnej świadczenia do 25 tysięcy złotych, a w przypadku, gdy ofiara czynu
zabronionego zmarła – kwoty 60 tysięcy złotych.
Takie określenie możliwej wysokości zasądzanych kwot kompensaty pozwoli organom
orzekającym na większą elastyczność i swobodę orzekania w kwestii wysokości kompensaty,
a ofiarom przestępstw umożliwi uzyskanie kwot, które będą stanowić realne wsparcie
w trudnym, post-traumatycznym okresie życia. Pozwoli także na wyraźne zróżnicowanie
wysokości przyznawanych kwot w wypadku śmierci ofiary czynu zabronionego.
Przepis w obecnym brzmieniu nie zapewnia minimalnego progu wypłaty, który miałby
odniesienie do kosztów prowadzonego w sprawie postępowania oraz strat i wydatków
poniesionych przez ofiarę na skutek przestępstwa. W literaturze przedmiotu wyrażony został
pogląd, iż wprowadzenie dolnej granicy kompensaty jest konieczne (E. Bieńkowska i L.
Mazowiecka „Państwowa kompensata przysługująca ofiarom niektórych przestępstw.
Komentarz teza 5 do art. 6 str. 38).
Wbrew temu stanowisku (potrzeby wskazania kwoty minimalnej) zdecydowano,
że przepis art. 6 nie będzie określał kwoty minimalnej kompensaty.
Przyjęcie takiej kwoty bądź to uniemożliwiałoby domagania się kwot niższych od
wskazanej w przepisie, bądź zmuszałoby organ orzekający do przyznawania całej kwoty
minimalnej w przypadku każdego wniesionego wniosku np. w przypadku udowodnienia
szkody o wartości 700 zł, należałoby zasądzić kwotę wskazaną w ustawie jako minimalną
np. 1 tys. zł.
Należy przy tym pamiętać, że kompensata nie ma charakteru zadośćuczynienia,
a jedynie służy pokryciu kosztów, utraconych zarobków i innych środków utrzymania,
wskazanych w art. 3 ustawy.
– 8 –
W art. 6 zmienianej ustawy wprowadza się w ust. 2 nowy przepis, stanowiący swoisty
odpowiednik art. 322 Kodeksu postępowania cywilnego.
Przepis ten usunie dotychczasowe wątpliwości sądów w zakresie dopuszczalności
zastosowania odstępstwa od wymagania ścisłego udowodnienia wysokości dochodzonej
kompensaty, gdy udowodnienie to jest niemożliwe lub nader utrudnione.
Katalog spraw zawarty w art. 322 k.p.c. ma charakter zamknięty, a możliwość jego
rozszerzenia na inne sprawy, dopuszczalna z uwagi na orzecznictwo Sądu Najwyższego, była
wątpliwa w sprawach o kompensatę, ze względu na wyłączenie kasacji w tych sprawach.
W tej sytuacji w projekcie proponuje się wprowadzenie odrębnego przepisu dotyczącego
bezpośrednio spraw o kompensatę. Pozwoli to sądowi na rozstrzyganie spraw, w których przy
stwierdzeniu istnienia zasadności dochodzonej kompensaty, wysokość dochodzonego
świadczenia nie została (nie mogła być) przez uczestnika postępowania udowodniona przed
sądem w sposób ścisły. Projektodawca zaznacza, że sąd orzekający w sprawie pozostanie
związany wysokością kwot maksymalnej kompensaty określonych w art. 6 ust. 1.
Kolejną zmianą zamieszczoną w ustawie jest uchylenie art. 7 i 13 ustawy
o kompensacie, przy czym uchylenie art. 13 stanowi konsekwencję uchylenia art. 7.
Jak podniesiono wyżej, w art. 5 ustawa stanowi, że prawo do kompensaty przysługuje
niezależnie od tego czy sprawca lub sprawcy przestępstwa zostali wykryci, oskarżeni lub
skazani. Taka treść normy stanowionej w przepisie jest zgodna z rozwiązaniami
przewidzianymi w pkt 10 Preambuły Dyrektywy oraz w Preambule Konwencji.
Tymczasem art. 7 zawiera przesłanki odmowy prawa do kompensaty, które pozostają
w sprzeczności z treścią art. 5, gdyż uzależniają prawo do kompensaty o warunków leżących
po stronie sprawcy.
„Negatywne przypadki orzeczenia kompensaty wyszczególnione treścią art. 17 § 1 pkt
1, 2, 3, 7 i 9 k.p.k. ustawa zadekretowała en block, jako okoliczności wyłączające zawsze i
wszędzie możliwość przyznania kompensaty pokrzywdzonemu. Rozstrzygnięcie takie nie
może uzyskać społecznej akceptacji, gdyż zachodzą tu różne przyczyny i podstawy
wyłączające odpowiedzialność karną sprawcy czynu zabronionego, a nie pokrzywdzenie
ofiary.” (za St. Jagodzińskim „Praktyka przyznawania świadczeń…”).