Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw oraz ustawy - Kodeks postępowania cywilnego

– 9 –
Stosownie do uwag podnoszonych przez komentatorów ustawy, wyłącznie przesłanki
określone w art. 7 i 8 Konwencji mogą stanowić podstawę obniżenia lub wyłączenia prawa
do kompensaty.
Odpowiedzią na takie stwierdzenie staje się uchylenie art. 7 oraz jednoczesne włączenie
do projektu ustawy przepisu art. 7a, który w ust. 1 przewiduje możliwość zmniejszenia lub
wyłączenia prawa do kompensaty, gdy ofiara przyczyniła się do popełnienia czynu
zabronionego lub godziła się na ryzyko doznania skutków czynu zabronionego.
Do tej pory ewidentne przypadki przyczynienia się ofiary do zaistnienia przestępstwa
bądź rozmiarów doznanej szkody, pozostawały poza zainteresowaniem sądu i prokuratury.
Po wejściu w życie nowego przepisu organ orzekający będzie mógł ocenić każdy
przypadek z całą jego złożonością i moderować kwotę kompensaty, gdy zachowanie ofiary
było elementem niezbędnym do zaistnienia czynu zabronionego skutkującego jego
pokrzywdzeniem.
Art. 7a ust. 2 przewiduje odmowę przyznania kompensaty, gdy ofiara była
współsprawcą czynu zabronionego, z którego wywodzi swoje uprawnienie (np. w przypadku
wniosku o przyznanie kompensaty wniesionego przez uczestnika bójki).
Przyznanie kompensaty będzie również wyłączone w przypadkach godzenia się na
ryzyko doznania skutków czynu zabronionego, przez co należy rozumieć przypadki
np. ryzyka sportowego (nielegalne walki lub wyścigi) oraz zgodę pokrzywdzonego na
naruszenie jego praw.
W kolejnym zmienianym art. 8 doprecyzowane zostały przepisy proceduralne,
stosowane w sprawach kompensacyjnych. Ustawa nowelizująca pozostawia te sprawy
kognicji sądów rejonowych, które orzekać będą według przepisów Kodeksu postępowania
cywilnego o postępowaniu nieprocesowym.
Przepis art. 8 ust. 2 wprowadza odrębne wskazanie sądu właściwego w tych
przypadkach, gdy ofiarą przestępstwa popełnionego na terytorium Polski była osoba, która
ma miejsce stałego pobytu na terytorium innych państw członkowskich UE. Będzie to sąd
rejonowy właściwy ze względu na miejsce czynu zabronionego.
Jednocześnie uczestnikami postępowania będą wyłącznie wnioskodawca i prokurator,
natomiast sprawcy czynu przysługiwać będzie jedynie prawo składania zeznań w charakterze
świadka.
– 10 –
Art. 8 w nowym brzmieniu zawiera również przepis dający możliwość wystąpienia
z wnioskiem o przyznanie kompensaty przez inną osobę, pod której pieczą osoba uprawniona
pozostaje, w przypadku gdy pokrzywdzonym jest osoba nieporadna ze względu na wiek lub
stan zdrowia. Przepis ten, wzorowany na rozwiązaniu przyjętym w art. 51 § 3 Kodeksu
postępowania karnego, umożliwi bliskim opiekującym się ofiarami (które pomimo
niemożności samodzielnego działania nie są ubezwłasnowolnione) wykonywanie praw
określonych ustawą w ich imieniu.
Ustawa proponuje wydłużenie terminu do złożenia wniosku do 3 lat od dnia ujawnienia
się skutków czynu zabronionego, nie później jednak niż 5 lat od dnia jego popełnienia.
Zmiana ta jest odpowiedzią na podnoszone głosy praktyków, iż w efekcie
traumatycznego przeżycia jakim było dla ofiary przestępstwo, czas potrzebny na leczenie,
rehabilitację i obiektywną ocenę skutków tych zdarzeń, może być niewystarczający na
podjęcie właściwych decyzji i dochodzenie kompensaty w wyznaczonym ustawą czasie.
Ustawa zmienia art. 9 ustawy o kompensacie precyzując wymogi dotyczące składanego
wniosku.
Zmiana ust. 1 rozwiązuje problematyczne kwestie, które pojawiały się na gruncie
stosowania przepisu w dotychczasowym brzmieniu. Chodzi zwłaszcza o potrzebę określania
obywatelstwa osoby będącej ofiarą przestępstwa, w efekcie którego osoba ta zmarła,
w sytuacji, gdy najbliżsi tej osoby posiadali inne obywatelstwo niż zmarły.
Z istoty prawa do kompensaty wynika, że znaczenie mają okoliczności związane ze
statusem (obywatelstwo albo miejsce stałego pobytu) ofiary, a nie osoby uprawnionej będącej
osobą najbliższą ofiary, która zmarła.
Wprowadzone w nowelizacji nowe brzmienie art. 4 (który wprowadza kryterium
miejsca stałego pobytu w miejsce kryterium obywatelstwa) i art. 9 ust. 1 usuwają wszelkie
dotychczasowe problemy interpretacyjne i nakazują wskazanie we wniosku miejsca stałego
pobytu osoby uprawnionej, a w wypadku ofiary, która poniosła śmierć – również jej ostatni
adres miejsca stałego pobytu.
Szczególnie ważna jest zmiana polegająca na usunięciu wymogu podawania przez osobę
uprawnioną informacji o jej stanie rodzinnym (dotychczasowy art. 9 ust. 1 pkt 2). „Wymóg
ten nie ma i nie powinien mieć żadnego znaczenia przy rozpoznawaniu wniosku, a przede
wszystkim przy podejmowaniu decyzji o przyznaniu kompensaty i jej wysokości. Jedyną
– 11 –
ważną kwestią jest informacja dotycząca tego, czy osoba uprawniona jest osobą najbliższą
ofiary, która w wyniku czynu zabronionego poniosła śmierć.” (E. Bieńkowska i L.
Mazowiecka „Państwowa kompensata przysługująca ofiarom niektórych przestępstw.
Komentarz” teza 2 do art. 9 str. 53).
W miejsce informowania o stanie rodzinnym, ustawa wskazuje w art. 9 ust. 3 na
obowiązek dostarczenia organowi orzekającemu istotnych dla sprawy dokumentów
i informacji dotyczących kwestii pozostawania osobą najbliższą dla ofiary, która poniosła
śmierć, lub informacji dotyczących faktu pozostawania z taką ofiarą we wspólnym pożyciu,
co nastąpić ma w formie oświadczenia złożonego pod rygorem odpowiedzialności karnej.
Ustawa wprowadza również, jako niezbędny element wniosku o kompensatę, obowiązek
wskazania numeru identyfikacyjnego PESEL.
Przebudowie uległy przepisy art. 10 ustawy o kompensacie, które określają organy
pomocnicze właściwe w stosunkach wewnątrzkrajowych i transgranicznych, do kompetencji
których należy udzielanie niezbędnych informacji w zakresie możliwości i warunków
ubiegania się o kompensatę.
Projekt ustawy przewiduje, że organem pomocniczym w sprawach czynów
zabronionych popełnionych na terytorium Polski będzie prokurator prowadzący postępowanie
w sprawie o czyn zabroniony, z którego pokrzywdzony wywodzi swoje uprawnienie do
kompensaty.
To właśnie ten prokurator (a nie jak dotychczas prokurator okręgowy właściwy ze
względu na miejsce zamieszkania ofiary) będzie właściwy do udzielania pokrzywdzonemu
informacji o jego uprawnieniach, w tym o uprawnieniach wynikających z ustawy
o kompensacie. Rozwiązanie to wydaje się być najwłaściwsze ze względu na fakt, że to
właśnie prokurator bezpośrednio prowadzący sprawę posiada wiedzę i informacje istotne dla
uprawnionego w konkretnej sprawie.
Przewiduje się, że ustanowienie prokuratorów prowadzących postępowanie w sprawie
organem pomocniczym, znacząco podniesie ilość wnoszonych spraw o kompensatę, co
wynikać będzie z szerokiego i ułatwionego dostępu do informacji na temat możliwości jej
dochodzenia.
Inaczej określono właściwość organu pomocniczego w przypadku osób posiadających
miejsce stałego pobytu w Polsce, które są ofiarami czynu zabronionego popełnionego na
– 12 –
terytorium innego państwa Unii Europejskiej. W tym wypadku właściwy miejscowo będzie
tak jak dotychczas prokurator okręgowy właściwy dla miejsca stałego pobytu osoby
uprawnionej, który wydaje się być organem odpowiednim do prowadzenia spraw
wymagających intensywnej i aktywnej współpracy z zagranicznymi organami orzekającymi.
Kolejną kwestią omówioną w niniejszym uzasadnieniu jest zmiana przepisu art. 11
ustawy o kompensacie, który zakazuje wnoszenia skargi kasacyjnej.
Dotychczasowa regulacja spotkała się z licznymi głosami krytyki zarówno w literaturze
przedmiotu jak i wśród praktyków. Ponoszono argument braku kontroli merytorycznej, która
zapewniłaby jednolitość orzecznictwa i jego zdecydowanie wyższy poziom. (E. Bieńkowska
i L. Mazowiecka „Państwowa kompensata przysługująca ofiarom niektórych przestępstw.
Komentarz” teza 2 do art. 10 str. 61 i 62).
W niniejszym projekcie zadecydowano o przyjęciu stanowiska pośredniego, dającego
prawo do uruchomienia kontroli kasacyjnej tylko tym osobom, których wniosek
o kompensatę został nieuwzględniony w całości. Za takim rozwiązaniem przemawia
stosunkowo niewielka wysokość kwoty, o którą wnioskują ubiegający się o kompensatę,
w stosunku do kwoty 50 tys. zł., która w zwyczajnych warunkach wyznacza prawo do
wystąpienia ze skargą kasacyjną.
Jednym z najbardziej oczekiwanych rozwiązań proponowanych niniejszą nowelizacją
było wprowadzenie możliwości uzyskania zaliczki na poczet kompensaty, na pokrycie
niezbędnych kosztów leczenia, rehabilitacji lub pogrzebu.
W projekcie zadecydowano, że ustawa nie będzie tego zagadnienia regulować w sposób
odrębny, lecz zostanie ono włączone w ramy kompleksowych uregulowań Kodeksu
postępowania cywilnego w części dotyczącej sądowego zabezpieczenia roszczeń
pieniężnych.
Instytucja zaliczki została uznana przez projektodawcę za jeden ze sposobów
nowacyjnego zabezpieczenia roszczenia o przyznanie kompensaty, przysługującego osobie
uprawnionej od państwa. Jej celem jest tymczasowe unormowanie stosunku prawnego
pomiędzy Skarbem Państwa a osobą uprawnioną, przez przyznanie tej osobie części
należnego jej roszczenia pieniężnego, przeznaczonej na zaspokojenie doraźnych, mocno
uzasadnionych potrzeb. W związku z tym dodano art. 2 ustawy, który zawiera zmiany art.
– 13 –
7531 § 1–3 Kodeksu postępowania cywilnego (przepisy o zabezpieczeniu nowacyjnym
roszczeń pieniężnych).

4. Skutki projektowanej ustawy
Przewidywanym i oczekiwanym skutkiem prawnym projektowanej ustawy będzie
zwiększenie ilości pozytywnie rozpatrzonych wniosków o przyznanie kompensaty oraz
podwyższenie sum przyznawanych w tych sprawach.
Oczekuje się również, że w powszechnej świadomości zaistnieje informacja
o możliwości korzystania z uprawnień zawartych w nowelizowanym akcie prawnym.
Skutki finansowe projektowanej ustawy wynikające ze zwiększonego wpływu spraw
i wyższych zasądzanych kwot przewidziane są w budżecie państwa i jak do tej pory
wykorzystywane były w znikomym stopniu, co zaznaczono już w pkt 2 niniejszego
uzasadnienia.
Ustawa nie pociągnie za sobą skutków finansowych i nie wpłynie na poziom dochodów
i wydatków pozostałych jednostek sektora finansów publicznych, w tym jednostek samorządu
terytorialnego. Projektowane zmiany nie będą miały wpływu na konkurencyjność gospodarki
i funkcjonowanie przedsiębiorstw.

5. Konsultacje
W trakcie prac nad projektem ustawy, przed jego pierwszym czytaniem, wystąpiono
o opinie do:
1) Ministra Sprawiedliwości;
2) Prokuratora Generalnego;
3) Sądu Najwyższego;
4) Rzecznika Praw Obywatelskich;
5) Rzecznika Praw Dziecka;
6) Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa;
7) Krajowej Rady Sądownictwa;
8) Naczelnej Rady Adwokackiej;
9) Krajowej Rady Radców Prawnych;
10) Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia;
11) Stowarzyszenia Sędziów Themis;