Rządowy projekt ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka

Fakultatywne przesłanki uchylenia środków ochrony i pomocy obejmują zatajenie
istotnych informacji mające znaczenie dla ochrony, niestosowanie się do niezbędnych
dla ochrony poleceń funkcjonariuszy Policji lub korzystanie z pomocy niezgodnie z jej
przeznaczeniem. Fakultatywną przesłanką uchylenia środków jest również złożenie
przez świadka lub pokrzywdzonego fałszywych zeznań bądź uchylanie się przez niego
od obowiązku zeznawania. Należy podkreślić, że ochrona udzielana świadkowi
związana jest ściśle ze społeczną użytecznością złożonych przez niego zeznań, które
przyczyniają się do realizacji funkcji sprawiedliwościowej procesu karnego, utwierdzają
w społeczeństwie przeświadczenie, że prawo działa skutecznie, a osoba winna
popełnienia przestępstwa ponosi odpowiedzialność karną. W sytuacji gdy świadek
fałszywie zeznaje, nie zachodzi interes społeczny w udzielaniu mu ochrony lub
pomocy. Z tego też względu konieczne jest wprowadzenie odpowiedniej przesłanki
uchylenia środka. Jednocześnie, z uwagi na doniosłe znaczenie uchylenia środka dla
osoby chronionej i jej rodziny, należało możliwie ograniczyć dyskrecjonalność w tym
zakresie, przez wskazanie stosunkowo precyzyjnych przesłanek. Najpewniejszą
podstawą byłoby prawomocne skazanie za fałszywe zeznania, ale oznaczałoby to
konieczność podejmowania decyzji dopiero po zakończeniu postępowania karnego
o czyn z art. 233 k.k., co prowadziłoby do zwłoki. Z tego względu zdecydowano, iż
przesłanką uchylenia środka powinno być wydanie postanowienia o przedstawieniu
zarzutów. Jako że obniża to standard dowodowy do poziomu prawdopodobieństwa,
należało w odniesieniu do omawianej podstawy wykluczyć automatyzm decyzyjny
i nadać jej charakter fakultatywny.
Jednocześnie proponuje się, aby w takiej sytuacji, jak również w przypadku
bezpodstawnej odmowy złożenia zeznań i umyślnego wprowadzenia w błąd lub
zatajenia istotnych informacji co do okoliczności, w związku z którymi udzielono jej
środka ochrony i pomocy, świadek zobowiązany był do zwrotu właściwemu organowi
równowartości świadczeń otrzymanych w ramach pomocy.
Z uwagi na fakt, że ochrona osobista i pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu mogą
być skutecznie realizowane wyłącznie w przypadku, gdy okoliczności dotyczące
udzielonych środków ochrony i pomocy objęte są poufnością, projekt stanowi, że
powyższe informacje podlegają ochronie zgodnie z przepisami o ochronie informacji
niejawnych. Ściśle ze wskazaną regulacją związana jest projektowana norma art. 22
ustawy , która wprowadza zmiany dostosowawcze w ustawie z dnia 5 sierpnia 2010 r.
15

o ochronie informacji niejawnych, tak aby ochroną zapewnianą przez tę ustawę objąć
wszelkie informacje dotyczące udzielenia i wykonywania środków ochrony i pomocy.
W konsekwencji dokumentów zawierających takie informacje nie będzie się dołączało
do jawnych akt sprawy.
Ze względu na konieczność zagwarantowania bezpieczeństwa osób chronionych, jak
i funkcjonariuszy realizujących ochronę proponuje się w odniesieniu do tych dwu
środków wprowadzenie zakazu dowodowego uniemożliwiającego dopuszczenie
czynności dowodowej zmierzającej do ujawnienia okoliczności dotyczących udzielenia
i wykonywania środków ochrony i pomocy. Powyższa regulacja ukierunkowana jest na
ochronę poufności metod i technik ochrony świadka, na wzór tożsamych regulacji
zawartych w ustawie o świadku koronnym.
5. Uprawnienia świadków i pokrzywdzonych w Kodeksie postępowania karnego –
rozwiązania niezwiązane bezpośrednio z prawem Unii Europejskiej
Zmianą o charakterze dyrektywy interpretacyjnej wpływającą na ukształtowanie
postępowania karnego jest uzupełnienie art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k. Jako równorzędny cel
procesu karnego proponuje się, obok ochrony uprawnionych interesów
pokrzywdzonego, poszanowanie jego godności. Należy mieć na uwadze, że Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej w art. 30 przewiduje nienaruszalność, poszanowanie
i ochronę godności człowieka. Przywołanie tego standardu w treści k.p.k. wzmocni
podmiotowość osób pokrzywdzonych przestępstwem w procesie wymierzania
sprawiedliwości. O uzupełnienie k.p.k. w tym zakresie apelował również Rzecznik
Praw Obywatelskich oraz Rada Legislacyjna. Do konieczności poszanowania godności
pokrzywdzonych nawiązuje również wprost art. 18 dyrektywy 2012/29/UE.
Projekt zmienia art. 148 i art. 191 k.p.k. w celu anonimizacji niektórych danych osób
przesłuchiwanych w postępowaniu karnym, a zatem nie tylko pokrzywdzonych, ale
także świadków, biegłych, a nawet oskarżonych. Zmiana polegać ma na tym, że
w protokole nie będzie się zamieszczać danych dotyczących miejsca zamieszkania
i miejsca pracy osób biorących udział w czynności. Mają być one umieszczane
w załączniku do wyłącznej wiadomości organu prowadzącego postępowanie i nie być
dostępne dla stron, ich pełnomocników oraz świadków. Standard ten powinien odnosić
się do wszystkich osób przesłuchiwanych lub biorących udział w innych czynnościach.
Ujawnienie tych danych mogłoby następować tylko wówczas, jeżeli mają one znaczenie
dla rozstrzygnięcia w sprawie. W odniesieniu do osób zeznających przed sądem
16

w charakterze świadka lub biegłego zmianie ulegnie sposób ustalania ich miejsca
zamieszkania, tak aby dane te nie były dostępne dla oskarżonego.
Proponowana zmiana powinna skutkować podniesieniem standardu bezpieczeństwa
świadków, biegłych, a także współoskarżonych, przez utrudnienie dostępu do ich
danych adresowych przez innych uczestników postępowania, np. oskarżonych, którzy
mogliby wywierać wpływ na ich zeznania lub wyjaśnienia. Anonimizacja tych danych
nie wyeliminuje zupełnie takiego ryzyka, ale w znaczącym stopniu je zmniejszy. Należy
podkreślić, że zakładana zmiana nie będzie miała wpływu na zasadę wewnętrznej
jawności procesu karnego – anonimizacji nie ma bowiem podlegać tożsamość świadka,
a wyłącznie jego adres i miejsce pracy.
6. Uprawnienia świadków i pokrzywdzonych w Kodeksie postępowania karnego –
implementacja dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia
25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia
i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady
2001/220/WSiSW
Pierwszym aktem prawa Unii Europejskiej wprowadzającym jednolite standardy
ochrony pokrzywdzonych w postępowaniu karnym w państwach członkowskich była
decyzja ramowa Rady 2001/220/WSiSW o statusie pokrzywdzonego w postępowaniu
karnym (Dz. Urz. UE L 82 z 22.03.2001, str. 1). Jednakże zasady przewidziane
w decyzji ramowej okazały się niewystarczające i zbyt ogólne, aby zapewnić pełną
skuteczność praw pokrzywdzonym. Legło to u podstaw przyjęcia dyrektywy
Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r.
ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw
oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW. Celem tego instrumentu jest
zapewnienie, aby osoby pokrzywdzone przestępstwem, a w pewnych sytuacjach także
osoby im bliskie, otrzymywały w trakcie postępowania karnego odpowiednie wsparcie,
ochronę i informacje. Termin implementacji dyrektywy upływa z dniem 16 listopada
2015 r.
Wskazać należy, że podejmowane w ramach Unii Europejskiej inicjatywy w zakresie
wzmocnienia praw osób uczestniczących w procesie karnym nie obejmują świadków.
Brak jest zatem na poziomie Unii Europejskiej jednolitych standardów dotyczących tej
kategorii uczestników postępowania. Państwom członkowskim pozostawia się swobodę
w zakresie uregulowania praw i ochrony świadków w postępowaniu karnym. Mimo że
17

dyrektywa przewiduje wprowadzenie uprawnień wyłącznie wobec pokrzywdzonych,
zakłada się rozciągnięcie niektórych z nich także na innych świadków. Dotyczy to
takich uprawnień, jak prawo do uzyskiwania pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach,
w pewnych sytuacjach prawo do informacji o zwolnieniu lub ucieczce oskarżonego oraz
prawo do przesłuchania w formie wideokonferencji.
Implementacja dyrektywy 2012/29/UE obejmuje następujące obszary uprawnień
pokrzywdzonych:
a) rozszerzenie katalogu osób uprawnionych do wstąpienia w prawa zmarłego
pokrzywdzonego,
b) pouczanie o przysługujących uprawnieniach i obowiązkach,
c) prawo do otrzymania potwierdzenia zawiadomienia o przestępstwie wraz
z ewentualnym tłumaczeniem,
d) prawo do informacji o sprawie,
e) prawo do tłumaczenia pisemnego niektórych dokumentów, w szczególności
orzeczeń podlegających zaskarżeniu lub kończących postępowanie,
f) prawo
do udziału osoby trzeciej w czynnościach postępowania
przygotowawczego,
g) szczególny tryb przesłuchania (wideokonferencja), pozwalający w uzasadnionych
przypadkach wyeliminować bezpośredni kontakt między pokrzywdzonym lub
świadkiem a oskarżonym.
Charakterystyczną cechą tego instrumentu jest możliwość uzależnienia sposobu
realizacji wynikających z niego uprawnień od „roli ofiary w danym systemie wymiaru
sprawiedliwości w sprawach karnych” (por. motyw 20 preambuły). Oznacza to
możliwość pewnego dostosowania zakresu transpozycji do już istniejących rozwiązań
legislacyjnych i praktyki. Dotyczy to zwłaszcza takich uprawnień pokrzywdzonych, jak
informacja o treści prawomocnego wyroku czy informacja o stanie postępowania
karnego (art. 6 ust. 2 dyrektywy), prawo do tłumaczenia pisemnego i ustnego
(art. 7 ust. 1 i 3 dyrektywy), prawo do odwołania się od decyzji o odmowie ścigania
(art. 11 dyrektywy), prawo do zwrotu kosztów (art. 14 dyrektywy) czy prawo do
specjalnej reprezentacji dziecka w postępowaniu sądowym (art. 24 lit. b dyrektywy).
Zmiana art. 52, art. 58 i art. 61 k.p.k. ma na celu rozszerzenie katalogu osób
uprawnionych do wstąpienia w prawa zmarłego pokrzywdzonego oraz wprowadzenie
mechanizmu umożliwiającego ograniczenie liczby uprawnionych do wstąpienia.
18

Dyrektywa zawiera definicję ofiary, za którą uznaje także członków rodziny
w przypadku jej śmierci. Definicja członka rodziny jest szeroka i obejmuje małżonka,
osobę pozostającą z ofiarą w bliskim pożyciu we wspólnym gospodarstwie domowym,
krewnych oraz osobę pozostającą na utrzymaniu ofiary (art. 2.1a i art. 2.1b dyrektywy).
Dotychczasowe katalogi sukcesorów procesowych pokrzywdzonego lub oskarżyciela
prywatnego przewidziane w nowelizowanych przepisach nie obejmowały osób
pozostających na utrzymaniu pokrzywdzonego. Rozszerzenie katalogu osób
uprawnionych do wstąpienia w prawa zmarłego pokrzywdzonego wymaga
wprowadzenia mechanizmu umożliwiającego – w pewnych sytuacjach – ograniczenie
ich liczby, przez odwołanie się do istniejącej procedury przewidzianej w art. 56 k.p.k.
Celem zastosowania tego mechanizmu jest zapobieżenie możliwej przewlekłości
postępowania spowodowanej przez wzrost jego uczestników. Możliwość taka wynika
wprost z art. 2 ust. 2 dyrektywy.
Art. 56a, art. 60a oraz art. 62a k.p.k. przewidują obowiązek tłumaczenia orzeczenia
podlegającego zaskarżeniu lub kończącego postępowanie, doręczanemu oskarżycielowi
prywatnemu lub powodowi cywilnemu, który nie włada w wystarczającym stopniu
językiem polskim, co odpowiada art. 7 dyrektywy. Mając na względzie wymóg
zaskarżalności decyzji o odmowie zapewnienia tłumaczenia ustnego lub pisemnego,
przewidziany w art. 7 ust. 7 dyrektywy, należy pamiętać, że nie musi on oznaczać
wprowadzenia odrębnej procedury skargowej. Zgodnie z motywem 35 preambuły dla
spełnienia tego warunku wystarczające jest potraktowanie odmowy tłumaczenia jako
przesłanki apelacyjnej w trakcie kontroli instancyjnej wydanego orzeczenia. Możliwość
taka istnieje już w polskim systemie prawnym.
Zmiany w art. 253 k.p.k. oraz art. 168a k.k.w. uzupełniają istniejący już wcześniej
system zawiadamiania pokrzywdzonego o ucieczce skazanego z zakładu karnego,
a także o decyzjach modyfikujących stosowanie tymczasowego aresztowania.
Proponowana zmiana dotyczy ucieczki oskarżonego z aresztu tymczasowego, co
odpowiada wymogowi art. 6 ust. 5 dyrektywy. Pokrzywdzony może z uprawnienia tego
zrezygnować. Zdecydowano się również na rozciągnięcie tego uprawnienia –
w pewnych przypadkach – na świadków. Chodzi tu o szczególnie uzasadnione
okoliczności, zwłaszcza gdy oskarżony groził świadkowi popełnieniem przestępstwa na
jego szkodę. W takich przypadkach zarówno świadek, jak i pokrzywdzony, świadomi
grożącego im niebezpieczeństwa, będą mogli wystąpić o zastosowanie odpowiednich
19