Poselski projekt ustawy o uzgodnieniu płci

zredagowany (w późniejszym czasie wyszły na jaw okoliczności, które miały wpływ na dane
zawarte w akcie stanu cywilnego). Należy co prawda zaznaczyć, że w przypadku osób
interseksualnych określenie na podstawie cech zewnętrznych płci urodzonego dziecka, może
stanowić „błąd” lub „nieścisłość” w rozumieniu ustawy. Projekt ustawy nie rozstrzyga więc,
czy zapis w akcie urodzenia był błędny w momencie jego sporządzenia. Nie podejmuje tym
samym normatywnego określania znaczenia procesów biologicznych i psychicznych
związanych z ukształtowaniem się tożsamości płciowej. Przyjmuje zatem alternatywne wobec
sprostowania i wzmianki dodatkowej rozstrzygniecie dotyczące wprowadzenia zmian
w statusie cywilnym osoby. Jest to, jak się wydaje, rozwiązanie najbardziej radykalne, ale
z powodzeniem funkcjonujące w innych państwach. Wydanie nowego aktu stanu cywilnego
istnieje też w obecnym stanie prawnym w Polsce w sytuacji przysposobienia pełnego
i całkowitego (art. 48 i 49 p. o a.s.c.). Istnieją bowiem podobne powody utrzymania korekty
płci metrykalnej w tajemnicy jak w przypadku przysposobienia. Dotyczy to trwałego
charakteru tej zmiany w stanie cywilnym i potrzeby zapewnienia anonimowości osób po
sądowej korekcie płci metrykalnej.

5. Przewidywane skutki społeczne, gospodarcze i prawne
Projekt ustawy przewiduje szczególną sądową procedurę uzgodnienia płci.
Właściwym w tych sprawach będzie sąd okręgowy miejsca zamieszkania wnioskodawcy.
Projekt ustawy przewiduje ponadto, że sąd okręgowy orzeka w trybie nieprocesowym. Na
wybór trybu nieprocesowego wskazuje przede wszystkim konieczność określenia roli
procesowej rodziców osoby, która ubiega się o korektę płci metrykalnej, jako uczestników
postępowania, a nie pozwanych. Charakter orzekania o korekcie płci wskazuje, że nie jest to
postępowanie sporne. Określenie tożsamości płciowej jest bowiem wyrazem osobistych
przeżyć, które są uwarunkowanie jednostkowo (osobniczo). Osoba, która wykaże, że istnieje
rozbieżność między tożsamością płciową a płcią metrykalną, ma prawo do tego, aby być
w świetle prawa uznana za osobę przynależącą do płci zgodnie z własną tożsamością. Stan
ten nie podlega badaniu sędziowskiemu, lecz badaniu lekarskiemu. Dlatego wnioskodawca
zobowiązany jest dołączyć do wniosku o uzgodnienie płci dołączyć dwa orzeczenia
o trwałym występowaniu tożsamości płciowej odmiennej od płci metrykalnej, które mają
główną moc dowodową. Wydanie orzeczenia w tej sprawie nie wymaga, aby wnioskodawca
był uprzednio poddany jakiejkolwiek interwencji medycznej, zwłaszcza terapii hormonalnej
lub zabiegom chirurgicznym zmierzającym do korekty płci genitalnej (art. 6 projektu ustawy).
27

Wydanie świadectwa nie jest bowiem elementem terapii, ale elementem procedury sądowej.
Podobnie sąd orzekający o uzgodnieniu płci nie może żądać od wnioskodawcy uprzedniego
poddania się takim interwencjom medycznym.
Należy podkreślić, że projekt ustawy celowo reguluje jedynie kwestie proceduralne,
a nie medyczne, odpowiadając na istniejącą potrzebę społeczną. Zainteresowane osoby
zgłaszają bowiem głównie zarzuty dotyczące obecnego stanu braku pewności prawnej
w zakresie dostępu do sądu w celu ustalenia płci, a także skutków wydanych orzeczeń oraz
konieczności stałego ujawniania osobom postronnym (np. pracodawcom) swojej poprzedniej
tożsamości (imienia, nazwiska, płci), a co za tym idzie przyczyn jej zmiany. Oczywistym
problemem osób transseksualnych w Polsce jest m.in. finansowanie terapii hormonalnej czy
zabiegów medycznych związanych z chirurgiczną korektą płci, lecz w chwili obecnej
problem ten wydaje się mieć charakter drugoplanowy, gdyż wymaga złożonych konsultacji
społecznych i pociąga za sobą określone skutki finansowe dla budżetu państwa.
Wzorem rozwiązań innych państw projekt ustawy określa kryteria, które łącznie musi
spełnić wnioskodawca. Po pierwsze wnioskodawca musi posiadać obywatelstwo polskie.
Projekt ustawy określając skutki uzgodnienia płci, przewiduje, że wydany będzie nowy akt
urodzenia. Wydanie aktu urodzenia osobie, która nie posiada obywatelstwa polskiego, jest
w obecnym stanie prawnym możliwe tylko, jeżeli zdarzenie to miało miejsce na terytorium
Polski lub w drodze transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia w polskich księgach stanu
cywilnego w oparciu o art. 73 pr. o a.s.c i projekt ustawy nie zmienia tego stanu. Wydaje się
jednak, że wydanie nowego aktu urodzenia ze zmianą dotyczącą imienia, nazwiska oraz płci
wkracza w zakres jurysdykcji personalnej państwa pochodzenia i mogą wystąpić problemy
z uznaniem jego mocy prawnej zagranicą.
Warto jednak zaznaczyć, że niektóre państwa europejskie dopuszczają prawne uznanie
tożsamości płciowej nie-obywateli tj. obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców.
W Republice Federalnej Niemiec zmiana imienia i zmiana płci dotyczy także uchodźców,
a także cudzoziemców na stałe przebywających w Niemczech. Początkowo zawężony zakres
podmiotowy ustawy do Niemców i uchodźców został uznany przez Federalny Sąd
Konstytucyjny za sprzeczny z konstytucyjnym prawem ochrony osobowości (art. 2 ust. 1
w zw. z art. 1 ust. 1 Ustawy Zasadniczej) i zasadą równości (art. 3 Ustawy Zasadniczej)
(wyrok z dnia 18 lipca 2006 r. – 1 BvL 1, 12/04; BVerfGE 116, 243). Znowelizowaną ustawę
o zmianie imion i ustaleniu przynależności do danej płci w szczególnych przypadkach stosuje
się także do cudzoziemców, którzy mają prawo stałego pobytu bądź prawo tymczasowego
28

pobytu z możliwością przedłużenia i stale przybywających na terytorium Niemiec, jeżeli
w ich państwie pochodzenia nie ma porównywalnych uregulowań prawnych. Porównanie
przepisów prawnych następuje odrębnie w zakresie procedury zmiany imienia i procedury
zmiany płci.
Kolejne kryterium, które ma do spełnienia wnioskodawca, dotyczy wieku.
Wnioskodawcą może być osoba pełnoletnia. Ze względu jednak na występowanie tożsamości
płciowej odmiennej od płci metrykalnej także u dzieci projekt ustawy dopuszcza także
wnioski o uzgodnienie płci od osób małoletnich, które ukończyły 16 rok życia, jednoznacznie
wyrażają taką wolę, mają świadomość konsekwencji prawnych i społecznych uzgodnienia
płci oraz zgodę przedstawicieli ustawowych lub zgodę sądu opiekuńczego na uzgodnienie
płci. W tej sytuacji projekt ustawy pozwala małoletniemu na złożenie wniosku o uzgodnienie
płci, nawet jeżeli nie ma on pełnej zdolności do czynności prawnych. Zgodnie z przepisem
art. 65 § 2 k.p.c. małoletni, który ukończył 13 lat ma ograniczoną zdolność do czynności
prawnych, a jego zdolność procesowa dotyczy tylko spraw wynikających z czynności
prawnych, których może dokonywać samodzielnie. Jednak na mocy innych przepisów
obowiązujących w polskim porządku prawnym małoletni ma zdolność procesową także
w sprawach, które nie dotyczą zawierania umów w drobnych bieżących sprawach życia
codziennego, rozporządzania swoim zarobkiem oraz czynności prawnych dotyczących
przedmiotów majątkowych oddanych do swobodnego użytku przez przedstawiciela
ustawowego. Osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może bowiem
podejmować czynności procesowe w postępowaniach nieprocesowych z zakresu prawa
rodzinnego, opiekuńczego i kurateli w sprawach jej dotyczących (np. w sprawie o opiekę
rodzicielską pomiędzy nią a rodzicami). Stanowi o tym art. 573 § 1 k.p.c. Podobnie
w postępowaniu nieprocesowym do zaskarżania postanowień uprawniona jest także osoba
ubezwłasnowolniona nawet jeżeli został ustanowiony został doradca tymczasowy albo kurator
(art. 560 § 1 k.p.c.). W kontekście tych przepisów projekt ustawy przewiduje również wyjątek
od zasady, która uzależnia posiadanie zdolności procesowej od posiadania zdolności do
czynności prawnych. Ustanowienie granicy wieku wnioskodawcy na osiągnieciu wieku 16
lat, pod warunkiem spełnienia pozostałych przesłanek, w tym zgody ich przedstawicieli
ustawowych, wydaje się racjonalny przede wszystkim z perspektywy obecnej wiedzy na
temat transseksualności.

7 Por. np. H. A. Delemarre-van de Waal & P. T. Cohen-Kettenis, Clinical Management of Gender Identity
Disorder in Adolescents: a Protocol on Psychological and Pediatric Endocrinology Aspects, 155 Eur. J.
Endocrinology 1, 131-37 (2006), http://www.eje-online.org/cgi/content/full/155/suppl_1/S131
29

W orzecznictwie innych państw można wskazać wyroki sądów, które decydowały
o dopuszczalności zastosowania terapii hormonalnej osób transseksualnych, a także o zgodzie
na prawne uznanie ich tożsamości płciowej przed ukończeniem przez nie 18 roku życia
wbrew woli rodziców lub gdy dziecko znajdowało się pod pieczą państwa (np. Re Alex (2004)
180 Fam. L.R. 89, 239). Dla porównania wskutek wyroków niemieckiego Federalnego Sądu
Konstytucyjnego z 1982 i 1993 r. z niemieckiej ustawy zniknęły jakiekolwiek ograniczenia
wiekowe (wyroki z dnia 16 marca 1982 r. – 1 BvR 983/81; BVerfGE 60, 123 oraz z dnia 26
stycznia 1993 r. – 1 BvL 38, 40, 43/92; BVerfGE 88, 8).
Jak wskazano powyżej, projekt ustawy przewiduje wprowadzenie wymogu
niepozostawania w związku małżeńskim. Obecny stan prawny wyklucza istnienie związków
małżeńskich, w których jeden z małżonków zmienił płeć w trakcie trwania małżeństwa.
Dlatego też sądy przed wydaniem wyroku ustalającego płeć powoda zgodnie z art. 189 k.p.c.
wymagają, by nie pozostawał on w ważnym związku małżeńskim. Kwestia ta nie jest jednak
normowana w przepisach prawa. Projekt ustawy uzupełnia istniejącą lukę prawną, utrzymując
zgodną z Konstytucją RP zasadę wyłącznie heteroseksualnego charakteru małżeństwa.
Projekt ustawy zakłada przy tym, że ocena czy osoba jest kobietą czy mężczyzną
dokonywana jest w oparciu o aktualny zapis aktu urodzenia dotyczący płci. Należy jednak
podkreślić stanowisko doktryny, iż płeć jest elementem stanu osobistego, a nie stanu
cywilnego (K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa
2003, s. 111), dlatego poza samym zainteresowanym zmiana jej określenia nie powinna
zależeć od zgody innych osób np. małżonka. Projektowana ustawa nie ogranicza prawa do
zawarcia związku małżeńskiego osoby, wobec której sąd orzekł o uzgodnieniu płci, pod
warunkiem, że małżeństwo to będzie zawarte z osobą płci przeciwnej do jej płci po
uzgodnieniu. Rozwiązanie to zgodne jest z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka (sprawa Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu).
Rozdział 3 projektowanej ustawy określa skutki postanowienia sądu o uzgodnieniu
płci. Po pierwsze, prawomocne postanowienie sądu o korekcie płci metrykalnej stanowi
podstawę wydania nowego aktu urodzenia oraz zmiany imion i nazwiska (art. 8 ust. 1).
Projekt ustawy przewiduje w tym zakresie odpowiednie zmiany w ustawie - Prawo o aktach
stanu cywilnego. Projekt ustawy zastrzega jednocześnie, że Wydanie nowego aktu urodzenia
na podstawie postanowienia sądu o uzgodnieniu płci nie narusza stosunków prawnych między
wnioskodawcą i osobami trzecimi, w szczególności między wnioskodawcą i jego rodzicami,
a także między wnioskodawcą i jego dziećmi urodzonymi przed uprawomocnieniem się
30

postanowienia sądu o uzgodnieniu płci (art. 8 ust. 2). Przepis ten jest wyrazem dbałości
o bezpieczeństwo obrotu prawnego i zapobiegania „ucieczce od własnej tożsamości” z chęci
uniknięcia odpowiedzialności za np. niewykonywanie obowiązków alimentacyjnych, spłaty
kredytu czy innych obowiązków umownych. Oznacza to przede wszystkim, że wniosek
o uzgodnienie płci może być złożony przez osobę, która jest w świetle prawa rodzicem.
Uzależnienie dopuszczalności wniosku od warunku nieposiadania dzieci wydaje się bowiem
zbyt daleko idącą ingerencją w prawo ochrony macierzyństwa, rodzicielstwa czy rodziny.
Żadne z modelowych rozwiązań ustawowych regulacji procedury prawnego uznania
tożsamości płciowej nie przewiduje tego typu zależności. Projekt ustawy przewiduje, że po
uzgodnieniu płci nadal istnieją wynikające ze stosunków rodzinnych prawa i obowiązki
dotyczące np. opieki, alimentacji, dziedziczenia. Podobnie jak w obecnym stanie prawnym,
postanowienie sądu o uzgodnieniu płci nie będzie stanowić podstawy dokonania wzmianki
dodatkowej w akcie urodzenia dziecka urodzonego przed uprawomocnieniem się tego
postanowienia. Ojciec lub matka dziecka po sądowym uzgodnieniu płci pozostaną w świetle
prawa „rodzicem” niezależnie od przynależności do płci, która tradycyjnie przesądza o fakcie
bycia „matką” lub „ojcem”. Sam fakt dokonania sądowego uzgodnienia płci nie może zatem
wpłynąć na zakres ich praw rodzicielskich. Do udowodnienia istnienia pokrewieństwa między
rodzicem a dzieckiem może posłużyć rodzicowi i dziecku – odpis zupełny z dotychczasowego
aktu urodzenia wydany na jego wniosek, a dziecku – także odpis z dotychczasowego aktu
urodzenia wydany na wniosek sądu oraz udostępnienie księgi stanu cywilnego w części
dotyczącej dotychczasowego aktu urodzenia.
Według projektu ustawy od uprawomocnienia się postanowienia sądu o uzgodnieniu
płci wszystkie prawa i obowiązki zależne od przynależności do danej płci wynikają z płci
określonej w tym postanowieniu, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 8 ust. 3). Przepis ten
dotyczy przede wszystkim prawa pracy (np. w zakresie przepisów bhp czy przepisów
o ochronie kobiet), prawa karnego czy prawa administracyjnego (np. w zakresie służby
wojskowej).
Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (sprawa C-
423/04 Sarah Margaret Richards przeciwko Secretary of State for Work and Pensions, par.
38), a także Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (sprawa Goodwin przeciwko
Zjednoczonemu Królestwu, par. 91) sądowe uzgodnienie płci nie powinno naruszać praw
nabytych wynikających ze stosunków ubezpieczeniowych. Jeżeli na wypłatę tych świadczeń
ma wpływ przynależność do określonej płci (jak wiek emerytalny), po uprawomocnieniu się
31