Poselski projekt ustawy o uzgodnieniu płci

seksualną w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Część I, Analiza prawna3 oraz 
Homofobia, transfobia i dyskryminacja ze względu na orientację seksualną w państwach 
członkowskich Unii Europejskiej4). Na płaszczyźnie krajowej na problem ten zwraca uwagę 
nie tylko Rzecznik Praw Obywatelskich i Minister Sprawiedliwości, ale także organizacje 
pozarządowe (m.in. Fundacja Trans-Fuzja, Kampania Przeciw Homofobii, Helsińska 
Fundacja Praw Człowieka).  
Postulaty stworzenia samodzielnej, kompleksowej regulacji normatywnej dotyczącej 
transseksualizmu są formułowane w doktrynie prawa od dawna (por. m.in. M. Filar, Prawne i 
społeczne aspekty transseksualizmu, PIP 1987, z. 7, s. 76; M. Safjan, Glosa do postanowienia 
SN III CRN 28/91, Przegląd Sejmowy 1993, nr 2, s. 90; K. Rozental, O zmianie płci 
metrykalnej de lege ferenda, PIP 1991, z. 10, s. 68; W. Stojanowska, Seksuologia a prawo 
rodzinne w:  K. Imieliński (red.), Seksuologia  aspekty prawne. Problemy karne i cywilne, 
Warszawa 1997, s. 143; P. Daniluk, Prawne aspekty chirurgicznej zmiany płci u 
transseksualistów, PIP 2007, z. 5, s. 72; K. Osajda, Orzecznictwo Europejskiego Trybunału 
Praw Człowieka dotyczące transseksualistów, Europejski Przegląd Sejmowy 2009, z. 5, s. 40, 
A. Bodnar, Wprowadzenie w: A.  ledzińska-Simon (red.), Prawa osób transseksualnych. 
Rozwiązania modelowe a sytuacja w Polsce, Wolters Kluwer 2010, s. 18). 
Na płaszczyźnie międzynarodowej zarówno stanowisko organów Rady Europy, jak i 
orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu oraz Trybunału 
Sprawiedliwości Unii Europejskiej potwierdza obowiązek państw do poszanowania praw 
osób transseksualnych i stworzenie prawnej drogi uznania płci zgodnej z tożsamością 
płciową. Poza tym analiza prawnoporównawcza regulacji krajowych innych państw sugeruje, 
że odbiurokratyzowana procedura administracyjna bądź sądowa umożliwiająca zmianę aktów 
stanu cywilnego i w konsekwencji zmianę dokumentów tożsamości oraz innych dokumentów 
rozwiązuje szereg problemów prawnych oraz społecznych tych osób. 
Rzecznik Praw Obywatelskich w wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 sierpnia 
2011 r.  (RPO-660929-I/10/MO) zauważa konieczność uchwalenia aktu prawnego, który w 
sposób całościowy regulowałby sytuację osób transseksualnych. Rzecznik Praw 
Obywatelskich, powołując się na skargi tych osób, a także postulaty reprezentującej ich 
środowisko Fundacji Trans-Fuzja, ocenia, że z jednej strony brak pozytywnej regulacji 
                                                           
3 Dostęp:  http://fra.europa.eu/fraWebsite/material/pub/comparativestudy/FRA_hdgso_part1_en.pdf 
4 Dostęp: http://fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/FRA-LGBT-report-update2010.pdf  
 
 
kwestii korekty płci, a z drugiej wypracowany przez orzecznictwo sposób dokonywania na 
drodze powództwa o ustalenie w trybie art. 189 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks 
postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) jest krzywdzący dla 
zainteresowanych osób. Przede wszystkim dostępny obecnie tryb postępowania procesowego 
z powództwa przeciwko własnym rodzicom w sprawie o ustalenie płci „rodzi zbędne, 
emocjonalne koszty, które w procesie zmiany płci i tak są niezwykle wysokie” (Ibidem, s. 1). 
Ponowne wystąpienie w tej sprawie Rzecznik Praw Obywatelskich skierował do Ministra 
Sprawiedliwości dnia 21 marca 2012 r. (RPO-660929-I/ll/MO). 
Minister Sprawiedliwości w odpowiedzi na wystąpienie Rzecznika (DL-P-II-415-13/11/5) 
podzielił opinię RPO co do potrzeby uchwalenia aktu prawnego regulującego w 
kompleksowy sposób sytuację osób transseksualnych. Natomiast w odpowiedzi Ministra 
Sprawiedliwości z 20 stycznia 2012 r. na wniosek posłanki Anny Grodzkiej o udostępnienie 
informacji publicznej w sprawie postępu prac legislacyjnych (BM-VI-061-632/11/4) 
stwierdzono, że „wprowadzenie kompleksowej regulacji dotyczącej zmiany płci metrykalnej 
powinno zakładać czynności w drodze nieprocesowej przy stworzeniu szerokich gwarancji 
ochrony godności i praw osoby zainteresowanej” (Ibidem, s. 1).   
Na płaszczyźnie Rady Europy stanowisko w sprawie praw osób transseksualnych zajął 
Komisarz Praw Człowieka, Thomas Hammarberg,  w dokumencie tematycznym 
„Tożsamość  płciowa a prawa człowieka” z lipca 2009 r. (tłumaczenie polskie dostępne na 
stronie  http://transfuzja.org/download/dokumenty/hberg_pol.pdf). Komisarz Praw Człowieka 
podkreśla w nim, że prawo do uznania tożsamości płciowej jest prawem człowieka.  
Jednocześnie kieruje do państw członkowskich Rady Europy zalecenia, które powinny zostać 
uwzględnione w prawie wewnętrznym. Państwa powinny między innymi: stworzyć proste 
procedury zmiany imienia i nazwiska oraz oznaczenia płci osoby transseksualnej w aktach 
urodzenia, dowodach osobistych, paszportach, dyplomach oraz wszelkich innych podobnych 
dokumentach, a także zakazać sterylizacji oraz innego rodzaju medycznych interwencji jako 
warunku prawnego uznania tożsamości płciowej. W polskiej przedmowie do tego dokumentu 
autorzy zauważają,  że jest on kamieniem milowym, gdyż zmienia dotychczasową 
perspektywę postrzegania osób transseksualnych w kategoriach medycznych 
(psychiatrycznych) zaburzeń. 
W podobnym tonie Komitet Ministrów Rady Europy wydał 31 marca 2010 r. następujące 
zalecenia:  
 
 
  Wstępne przesłanki prawnego uznania korekty płci, włączając w to zmiany natury 
fizycznej, powinny być regularnie badane w celu usunięcia krzywdzących przesłanek 
(pkt 20 Załącznika do Zalecenia Komitetu Ministrów CM/Rec(2010)5)  do państw 
członkowskich z dnia 31 marca 2010 r. w sprawie środków zwalczania dyskryminacji 
ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową5, 
  Państwa członkowskie powinny podjąć właściwe środki w celu zapewnienia pełnego 
prawnego uznania korekty płci we wszystkich obszarach życia, w szczególności 
umożliwić zmianę imienia i płci we wszystkich oficjalnych dokumentach w szybki, 
przejrzysty i dostępny sposób; państwa członkowskie powinny także zapewnić, tam 
gdzie to stosowne, uznanie i zmiany w dokumentach takich jak świadectwa nauki i 
pracy przez podmioty prywatne (pkt 21 Załącznika)  
  Państwa członkowskie powinny podjąć wszystkie konieczne środki w celu 
zapewnienia, że po korekcie płci i jej uznaniu zgodnie z pkt 20 i 21 Załącznika, prawo 
osób transseksualnych do zawarcia małżeństwa z osobą odmiennej płci niż ich płeć po 
korekcie jest skutecznie zagwarantowane (pkt 22 Załącznika) 
Ponadto  Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy wezwało państwa członkowskie 
Rady Europy do zapewnienia osobom transseksualnym prawo do dokumentów, które 
odzwierciedlają ich preferowaną tożsamość  płciową bez uprzedniego wymogu poddania się 
procedurom medycznym takim jak operacyjna korekta płci genitalnej czy terapia 
hormonalna6.   
Natomiast z orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w 
sprawach osób transseksualnych wynikają następujące standardy ochrony: 
  obowiązek władz publicznych do korekty płci metrykalnej osoby po operacyjnej 
korekcie płci genitalnej polegający na zmianie określenia płci w aktach stanu 
cywilnego oraz zmianie imienia i nazwiska (B. przeciwko Francji, wyrok Wielkiej 
Izby z 25 marca 1992, skarga nr 13343/87; Goodwin i I. przeciwko Zjednoczonemu 
Królestwu, wyrok Wielkiej Izby z 11 lipca 2002 r., skarga nr 28957/95)  
                                                           
5 Dostęp:  https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=1606669 
6 Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego nr 1728(2010) z 29 kwietnia 2010 r. w sprawie dyskryminacji ze 
względu na orientację seksualną i tożsamość płciową, dostęp:  
http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta10/ERES1728.htm 
 
 
  obowiązek władz publicznych do poszanowania prawa osoby transseksualnej po 
operacyjnej korekcie płci genitalnej do zawarcia związku małżeńskiego z osobą  płci 
przeciwnej w stosunku do jej płci po korekcie (Goodwin i I. przeciwko 
Zjednoczonemu Królestwu, wyrok Wielkiej Izby z 11 lipca 2002 r., skarga nr 
28957/95) 
  zakaz stosowania przez władze publiczne obowiązku wykazania konieczności 
medycznej korekty płci genitalnej czy też prawdziwej natury transseksualizmu przez 
osobę, która dochodzi zwrotu kosztów leczenia transseksualizmu od prywatnej firmy 
ubezpieczeniowej (van Kück przeciwko Niemcom, wyrok z 12 czerwca 2003 r., 
skarga nr 35968/97) 
  obowiązek władz publicznych do uznania prawa osoby transseksualnej po operacyjnej 
korekcie płci genitalnej do nabycia prawa do emerytury po osiągnięciu wieku 
emerytalnego według przynależności do płci po korekcie metrykalnej (w przypadku 
transseksualisty typu M/K w wieku 60 lat) (Grant przeciwko Zjednoczonemu 
Królestwu, wyrok z 23 maja 2006 r., skarga nr 32570/03)  
  obowiązek władz publicznych do uregulowania w prawie kwestii medycznej korekty 
płci (L. przeciwko Litwie, wyrok z 11 września 2007 r., skarga nr 27527/03) 
  zakaz wyznaczania przez sądy 2-letniego „okresu oczekiwania” jako przesłanki 
dopuszczalności  żądania zwrotu kosztów leczenia transseksualizmu (operacyjnej 
korekty płci genitalnej) (Schlumpf przeciwko Szwajcarii, wyrok z 8 stycznia 2009 r., 
skarga nr 29002/06). 
Z kolei Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał w sprawach osób 
transseksualnych dwa kluczowe wyroki, w których przyjął, iż: 
  Zwolnienie osoby transseksualnej (przed operacyjną korektą płci genitalnej) z pracy 
stanowi zakazaną dyskryminację ze względu na płeć na tle dyrektywy 76/207/WE (C-
13/94 P przeciwko S. i Cornwall County Council, wyrok z 30 kwietnia 1996 r.) 
  Ustanowienie warunku istnienia związku małżeńskiego do nabycia prawa do renty 
wdowiej stanowi dyskryminację na tle dyrektywy 75/117/WE w przypadku pary, w 
której jeden z partnerów jest osobą transseksualną (po operacji) i nie może zawrzeć 
związku małżeńskiego zgodnie z prawem z osobą  płci przeciwnej w stosunku do 
swojej płci po operacji (C-117/01 K.B. przeciwko National Service Pensions Agency, 
Secretary of State for Health, wyrok z 7 stycznia 2004 r.) 
 
 
  Odmowa przyznania prawa do emerytury po osiągnięciu ustawowego wieku 
emerytalnego dla kobiet transseksualnej kobiecie (osobie transseksualnej typu 
mężczyzna-kobieta stanowi dyskryminację na tle dyrektywy 79/7/EWG (C-423/04 
Sarah Margaret Richards przeciwko Secretary of State for Work and Pensions, 
wyrok z 26 kwietnia 2006 r.) 
W materii dotyczącej zakresu projektowanej ustawy najbardziej istotne wydaje się stanowisko 
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który pozostawiając państwom pewien zakres 
swobody w zakresie zapewnienia prawnego uznania płci osób transseksualnych i ochrony ich 
prawa do poszanowania życia prywatnego, wymaga jednak realizacji pozytywnych 
obowiązków państw wynikających z art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Jak 
wynika z przedstawionego powyżej orzecznictwa obowiązki te polegają na wprowadzeniu 
formalnego uznania tożsamości płciowej osób transseksualnych oraz uregulowania prawnie 
wszelkich skutków tego uznania.  
Poza tym należy zwrócić uwagę, że na płaszczyźnie międzynarodowej od 2006 r. funkcjonują 
wyżej wspomniane Zasady Yogyakarty. Chociaż nie mają one mocy wiążącej, stanowią 
ważny dokument wyznaczający między innymi standardy traktowania osób ze względu na ich 
tożsamość  płciową. Roman Wieruszewski określa je jako doktrynalną wykładnię 
stosowanych przepisów międzynarodowego prawa praw człowieka (por. R. Wieruszewski, 
Zasady Yogyakarty – Zasady dotyczące stosowania międzynarodowego prawa praw 
człowieka w stosunku do orientacji seksualnej oraz tożsamości płciowej w: Z. Kędzia (red.), 
Współczesne wyzwania wobec praw człowieka w świetle polskiego prawa konstytucyjnego, 
Poznań 2009). Standardy te wynikają z obowiązującego i powszechnego prawa 
międzynarodowego.  
Analiza porównawcza regulacji krajowych w innych państwach prowadzi do wniosku, że 
prawne uznanie tożsamości płciowej jest możliwe we wszystkich państwach Unii 
Europejskiej z wyjątkiem Irlandii, Malty i Luksemburga, choć istniejące procedury różnią się 
w niektórych aspektach (np. w zakresie typu organu uprawnionego do orzekania o korekcie 
płci oraz warunków uznania).  
Na szczególną uwagę zasługuje ustawa o tożsamości płciowej przyjęta  w Argentynie 30 
listopada 2011 r., która opiera się jedynie na oświadczeniu woli zainteresowanej osoby 
złożonym przed właściwym urzędem. Ustawa ta potwierdza prawo każdej osoby do uznania 
swojej tożsamości płciowej, swobodnego rozwoju osobowości w zgodzie z tożsamością