Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, a także niektórych innych ustaw

przesłanek społeczno-politycznych decydujących o jego ochronie ze strony państwa.

Przesłanki językoznawcze można w tym przypadku uznać za dostateczne, gdy wskazują, że
dany etnolekt różni się istotnie od oficjalnego języka państwa, na terenie którego występuje,
przy czym nie jest jego dialektem. Wielu współczesnych lingwistów polskich wskazuje, iż
język regionalny wykracza poza pojęcie dialektu w tedy, gdy w toku swego rozwoju osiąga
następujące cechy: swoisto cią sfery językowej; posiadaniem osobnego pi miennictwa;
wiadomym rozwijaniem języka, literatury, własnej kultury; osobliwymi obyczajami;
spontanicznym i wiadomym nastawieniem na odrębno ć. Dowodem wiadczącym o
osiągnięciu istotnego etapu rozwoju danego etnolektu może być standaryzacja jego pisowni
oraz wypracowanie instrumentów edukacyjnych pozwalających na jej nauczanie (elementarz).

Przesłanki społeczno-polityczne decydujące o ochronie danego etnolektu ze strony państwa
jako języka regionalnego można uznać za dostateczne, gdy dojdzie do samookre lenia się
pewnej społeczno ci, jako tej, która identyfikuje swoje poczucie trwałej więzi z historycznym
i współczesnym używaniem tegoż etnolektu. Niezwykle istotny jest tu zatem element
demokratycznie wyrażanej deklaratywno ci danej społeczno ci regionalnej, co do odrębno ci
językowej. Należy zatem wykazać fakt funkcjonowania specyficznej, językowej tożsamo ci
grupowej na okre lonym obszarze geograficznym - w okre lonym regionie, a także
wy wietlić historyczne procesy rozwoju kultury tej społeczno ci sprawiające, że identyfikując
się z narodem państwa, w którym funkcjonuje, wykazuje ona jednocze nie znaczne
zróżnicowanie co do tradycji oraz poczucie odrębno ci w stosunku do reszty obywateli.
Dowodem istnienia takiego stanu okre lonej społeczno ci może być jej deklaracja ujawniona
w trybie referendum, bądź spisu ludno ci na danym obszarze. Do władz państwowych należy
ocena, czy tak zadeklarowany język jest rodkiem komunikowania się liczby ludzi,
uzasadniającej przyjęcie różnych rodków ochronnych i wspierających, przewidzianych w
Europejskiej Karcie Języków Regionalnych.

W Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 roku ponad 56 tysięcy osób zadeklarowało
ląski jako język używany na co dzień, w tym około 40 tysięcy osób z terenu województwa
ląskiego, za pozostała czę ć z terenu województwa opolskiego. W tym samym spisie
powszechnym język kaszubski, jako domowy zadeklarowało 52 tysiące osób. W roku 2001 w
Narodowym Spisie Powszechnym w Republice Czeskiej 11 tysięcy osób zadeklarowało
narodowo ć ląską głównie w kraju (województwie) morawsko - ląskim. Diaspora ludno ci
posługującej się ląską mową używająca jej na co dzień i kultywująca kulturę ląską znajduje
się w wielu krajach wiata, głównie w Niemczech i USA, gdzie w Stanie Texas kilka
miejscowo ci wokół miasteczka Cestohova rozbrzmiewa od 150 lat ląszczyzną spod Opola.

Mowa ląska nosi w sobie zapis historii ludzi, którzy od wieków zamieszkiwali ten region
dzielony administracyjnie przez wiele państw. Na początku naszej ery ląsk znalazł się w
kręgu osadnictwa plemion wschodniogermańskich, prawdopodobnie Silingów wymienianych
w II wieku n.e. przez Ptolemeusza. Od Silingów wywodzono łacińską nazwę ląska Silesia.
Od VI w. teren ląska znalazł się w zasięgu ekspansji zachodnich Słowian. W końcu IX w.
ląsk włączono do państwa wielkomorawskiego, a po jego rozpadzie wszedł w skład państwa
Polan. W wiekach XI i XII panowanie nad ląskiem kilkakrotnie przechodziło z rąk polskich
do czeskich. Pokój w roku 1137 zostawiał przy Polsce cały ląsk, z wyjątkiem ziemi
opawskiej i karniowskiej oraz kłodzkiej, co zwiastowało utrwalony w przyszłych wiekach
podział polityczny. Po mierci Bolesława III, aż do połowy XIV w. ląsk stanowił zespół
samodzielnych księstw piastowskich. Był to na tych ziemiach czas wzmożonego osadnictwa
niemieckiego, język niemiecki był językiem urzędowym w o rodkach miejskich. Od połowy
9



XIV w. ląsk na 600 lat traci związek z państwowo cią polską stając się czę cią Korony
Czeskiej, która została włączona w skład Cesarstwa Habsurgów przy zachowaniu autonomii.

W połowie XVIII w. większa czę ć ląska stała się własno cią Prus, a potem Cesarstwa
Niemieckiego, tracąc jednocze nie własną autonomię. W granicach Korony Czeskiej
pozostały jedynie okolice Cieszyna. Od tego czasu miała miejsce celowa polityka
germanizacyjna Prus, w której ważną rolę odegrała akcja osadnicza, w okresie 40 lat
sprowadzająca około 150 000 niemieckich osadników na Górny ląsk, co niemal podwoiło
liczebno ć ludno ci na tej ziemi. W roku 1849 ludno ć ląskojęzyczna została zmniejszona do
58,6%. Wprowadzono język niemiecki jako urzędowy i język nauczania. Zakazano
obchodzenia ląskich tradycji ludowych i religijnych, zwalczano polskie nabożeństwa.
Reakcją prze ladowanych kulturowo lązaków, zwłaszcza po Wio nie Ludów, było
zwrócenie się ku tradycjom polskim. Polscy nauczyciele zakładali czytelnie ludowe i gazety
w języku polskim, co przyjęło formę ruchu narodowo-polskiego na Górnym ląsku i
zaowocowało trzema propolskimi zrywami powstańczymi po I Wojnie wiatowej. W ich
wyniku niewielki skrawek historycznego ląska, to jest połowa przemysłowej czę ci Górnego
ląska oraz ląsk Cieszyński, została wcielona do państwa polskiego. Zamieszkujący tam
lązacy wybrali Polskę i przynależno ć do narodu polskiego z nadzieją na poszanowanie ich
odrębnej tradycji. W tej nadziei trwają do dzi . Jednakże trzeba podkre lić, że o ile przed II
Wojną wiatową mowa ląska była akceptowana w ród uczniów szkół podstawowych, o tyle
po wojnie była ona deprecjonowana w obszarze edukacyjnym i administracyjnym każdego
stopnia, mimo, iż tego typu polonizacja nie przybierała formy jawnej zorganizowanej
działalno ci państwowej. Okres PRL był także czasem intensywnej migracji osób z różnych
regionów Polski, które osiedlały się licznie na przemysłowych obszarach Górnego ląska ze
względu na podejmowanie tu zatrudnienia. Równolegle, zwłaszcza na przełomie lat 80-90 XX
w. znaczna czę ć osób posługujących się ląską mową wyemigrowała do Niemiec. Zjawiska
te przyczyniły się do marginalizacji etnolektu ląskiego w naturalnym obszarze jego
występowania.

Uwarunkowania historyczne i polityczne drugiej połowy XX wieku, zwłaszcza w okresie
Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, spowodowały, że w polskiej literaturze naukowej
dominuje pogląd, iż etnolekt ląski jest zespołem gwar lub dialektów języka polskiego.
Jednakże od wielu lat w międzynarodowych
rodowiskach naukowych slawistów
podejmowane są próby klasyfikacji języka ląskiego, jako odrębnego języka słowiańskiego.
W Europie tezę tę wspierają między innymi opracowania Reinholda Olescha slawisty
niemieckiego, Juana Lajo asturyjskiego językoznawcy z Uniwersytetu Oviedo w Hiszpanii,
czy Tomasz Kamuselli z Trinity College Dublin w Irlandii. Również brytyjski historyk
Norman Davies uważa, że etnolekt ląski należy klasyfikować, jako odrębny język. Podobnie
slawi ci amerykańscy, od co najmniej kilkudziesięciu lat klasyfikują - za amerykańską
Encyklopedią Słowiańską - ląski język jako odrębny twór językowy. Pomimo wątpliwo ci i
różnic w klasyfikacji języka ląskiego, Międzynarodowa Organizacja Językowa ISO
(International Organization for Standardization) oficjalnie wpisała język ląski do rejestru
języków wiata przypisując mu kod ISO: 639-3 oraz identyfikator kodu: szl. Także Biblioteka
Kongresu Stanów Zjednoczonych - największa i najbardziej prestiżowa instytucja tego typu
na wiecie - wpisała w 2007 r. język ląski do swojego rejestru języków wiata.

Język ląski (rzondzyni, ślonsko godka, ślonsko mowa) definiuje się najczę ciej jako zespół
dialektów ląskich, którym posługuje się rdzenna ludno ć Górnego ląska oraz reliktowo
czę ć ludno ci Dolnego ląska. Wywodzi się on bezpo rednio z języka prasłowiańskiego.
Honorowy przewodniczący Rady Języka Polskiego przy Polskiej Akademii Nauk prof.
10



Walery Pisarek nazwał język ląski "starszym bratem standardowej polszczyzny". Na
kształtowanie się słownictwa języka ląskiego miały wpływ zapożyczenia z języków:
polskiego, czeskiego (a raczej morawskiego, funkcjonującego dawniej jako odrębny język),
niemieckiego (czę ciej z germańskiego dialektu ląskiego, niż standardowego niemieckiego)
oraz czę ciowo słowackiego. W języku tym przeważa źródłosłów słowiański. Znaczna czę ć
wyrażeń bliższa jest raczej językowi staropolskiemu, a konkretnie sąsiednim dialektom
wielkopolskiemu i małopolskiemu oraz językom dolnołużyckiemu, górnołużyckiemu i
morawskiemu, niż współczesnej standardowej polszczyźnie. Mowa ląska różni się od innych
języków słownictwem, fonetyką oraz czę ciowo ortografią.

Etnolekt ląski nie jest jednolity i na różnych obszarach kulturowo-historycznych spotkać
można zarówno różne znaczenia tych samych słów, jak i ich różną wymowę. Nie wszystkie
więc opisane cechy etnolektu występują na wszystkich jego obszarach. Często jednak
występują m.in. labializacja, mazurzenie i jabłonkowanie. ląsk pod względem językowym
dzieli się na Cieszyński, Opolski i rodkowy. Historyczny Górny ląsk można też podzielić
na czę ć północną gdzie występuje "mazurzenie" i czę ć południową gdzie ta cecha nie
występuje. Wg językoznawcy prof. Alfreda Zaręby (autora Atlasu językowego ląska) w
województwach ląskimi i Opolskim można wyodrębnić m.in. następujące dialekty:
- dialekty centralne obejmujące powiaty pyskowicki, rybnicki, mikołowski,
- dialekty pogranicza ląsko-małopolskiego obejmujące Katowice, Tychy, powiat
pszczyński,
- dialekty pogranicza gliwicko-opolskiego obejmujące powiat tarnogórski i lubliniecki
- dialekty północne obejmujące powiat raciborski na zachód od Odry- dialekty laskie
obejmujące okolice Pietrowic Wielkich, Krzanowic (pd-zach fragment powiatu
raciborskiego)
- dialekt Kobylorzy obejmujący teren Strzelec Opolskich, Kamienia ląskiego i Kotlarni
- dialekt namysłowski na wschód od Namysłowa (bez rejonu miasta)
- dialekt sycowski na wschód od Sycowa (bez samego miasta).
Na kształtowanie się dialektu cieszyńskiego w rejonie Cieszyna, Brennej, Skoczowa i
Jaworza miało wpływ kilkusetletnie oddzielenie granicą państwową od reszty ląska,
mniejszym wpływem języka niemieckiego przy równoczesnym większym znaczeniu języka
czeskiego. Na terenie ląska Cieszyńskiego występuje także dialekt jabłonkowski
występujący w okolicach Wisły.

Próby standaryzacji literackiego języka ląskiego, podejmowane były juz w XIX wieku m.in.
przez popularnego na Górnym ląsku poetę ks. Antoniego Stabika. Od lat trzydziestych XX
wieku istnieje już ląski mikrojęzyk literacki – laski, ustandaryzowany przez ląskiego pisarza
Erwina Goja, znanego jako Óndra Łysohorsky. Język ten został oparty na bazie pogranicznej
ląsko-morawskiej gwary, więc nie jest dla zespołu dialektów ląskich reprezentatywny.
Obecnie trwają prace nad stworzeniem współczesnego ląskiego języka literackiego.

Działalno ć pielęgnująca tradycję, kulturę i mowę ląską rozkwitła po przywróceniu systemu
demokratycznego w Polsce. W ród licznych organizacji społecznych liderem tej działalno ci
pozostał do dzi założony w roku 1989 Związek Górno ląski (Communitas Silesiae
Superioris) liczacy ponad pięć tysięcy aktywnych członków oraz zawiązany w 1990 roku
Ruch Autonomii ląska. W całym regionie pojawiły się w obfito ci konkursy wokalne i
krasomówcze mowy ląskiej, kultywowane są tradycyjne obyczaje, pielęgnowana jest kultura
materialna i twórczo ć literacka, a w szkołach pojawiły się lekcje wychowania regionalnego i
izby regionalne. Ostatnie lata, głównie począwszy od Spisu Ludno ci z 2002 roku, zaznaczyły
się dążeniem lązaków do upodmiotowienia, jak i uznania ich języka w Polsce. Rok później
11



rozpoczęła działalno ć zabrzańska lonsko Nacyjno Łoficyno programowo wydająca książki
o Górnym ląsku i lązakach, a także po ląsku, a od 2007 roku wydająca miesięcznik
lonsko Nacyjo, który został pierwszym w historii dwujęzycznym periodykiem ląsko-
polskim. W roku 2007 odbyło się pierwsze Ogólnopolskie Dyktando Języka ląskiego, a w
roku następnym powstały dwa towarzystwa mające na celu rozwój ląszczyzny Pro Loquela
Silesiana oraz Towarzistwo Piastowanio lónskij Mowy "Danga". Ponadto pojawiły się
słowniki mowy ląskiej tworzone tak przez naukowców takich jak prof. Bogusław Wyderka z
Uniwersytetu Opolskiego, jak i przez amatorów – pasjonatów, takich jak Bogdan Kallus czy
Andrzej Roczniok, głównie w polskiej czę ci ląska, ale także po czeskiej stronie granicy. Od
kilku lat regularnie głoszone są kazania w mowie ląskiej w coraz liczniejszych ko ciołach.
Rozwój kultury i mowy ląskiej obejmuje także nowoczesne media. Powstają licznie
ląskojęzyczne portale internetowe, a w roku 2008 doszło do powstania lonskej Wikipedyji.
W tymże roku założono prywatną regionalną Telewizję i Radio Silesia nadające programy
także po ląsku, jednak najpopularniejsze w ród wielbicieli ląskiej mowy jest samorządowe
Radio Piekary nadające od 1996 roku. W lad za nim poszły liczne stacje nadające w eterze i
przez Internet. Dobrze rozwija się przemysł rozrywkowy o odrębnych cechach kultury
ląskiej.

Mimo pozytywnych skutków czynnego zainteresowania się mową ląską przez osoby
okre lające siebie lązakami mowa ta ulega szybkiej deformacji pod wpływem języka
polskiego. W obszarze mowy czynnej ubożeje zasób stosowanego słownictwa rdzennie
ląskiego. Coraz rzadziej, zwłaszcza na terenach miejskich, usłyszeć można zdania budowane
z zastosowaniem składni swoistej dla ląskiej mowy. Mimo silnej identyfikacji z odrębno cią
kulturową lązaków – w Narodowym Spisie Ludno ci w 2002 roku narodowo ć ląską
zadeklarowało ponad 172 tysiące osób (148,5 tys. mieszkańców województwa ląskiego i
24,2 tys. osób w województwie opolskim), to codzienne posługiwanie się nim zadeklarowało
zaledwie nieco ponad 56 tys. osób, co oznacza, iż około 2/3 społeczno ci lązaków nie
stosuje już tego podstawowego medium spajającego więzi społeczne w grupie kulturowej,
jakim jest mowa. Organizacje społeczne próbują temu przeciwdziałać organizując lekcje
języka ląskiego, np. w Muzeum ląskim, czy metodą nauczania zdalnego za pomocą
Internetu. Jednak działania te nie są w stanie, bez wsparcia ze strony państwa polskiego
zabezpieczyć mowę ląską przed zanikiem, jak ma to miejsce min. w odniesieniu do języków
górno- i dolnołużyckiego na terenie Republiki Federalnej Niemiec.

Europejska Karta Języków Regionalnych lub Mniejszo ciowych stanowi, iż ochrona
historycznych języków regionalnych lub mniejszo ciowych, spo ród których niektórym grozi
całkowite wyginięcie, jest ochroną kulturowego bogactwa i tradycji Europy. Wkrótce po
ratyfikacji Karty przez Polskę społecznicy działający na rzecz ochrony ląskiej mowy
namówili w roku 2007 grupę 23 posłów do złożenia projektu zmiany nadającej mowie
ląskiej status języka regionalnego. Jednak ze względu na skrócenie kadencji projekt ten nie
znalazł rozstrzygnięcia parlamentarnego. Tym nie mniej fakt ten wzbudził szeroką dyskusję w
społeczno ci ląskiej na temat moralnego i materialnego wsparcia mowy ląskiej ze strony
państwa polskiego. Emanacją tego procesu stała się Konferencja zatytułowana: ląsko godka
- jeszcze gwara czy jednak już język, która odbyła się w gmachu Sejmu ląskiego w czerwcu
2008 roku. W jej trakcie przedstawiciele organizacji piastujących ląską mowę złożyli na ręce
obecnych w zgromadzeniu parlamentarzystów petycję apelującą o nadanie językowi
ląskiemu statusu języka regionalnego, co było wyrazem intencji i oczekiwań tłumnie
zgromadzonych twórców kultury ląskiej, literatów, naukowców, duchownych i działaczy
społecznych. Z inicjatywy ląskich posłów Kazimierza Kutza i Marka Plury, członków
Komisji Mniejszo ci Narodowych i Etnicznych, przedstawiciele zgromadzenia w Sejmie
12



ląskim, zaprezentowali swoje stanowisko na posiedzeniu Komisji w dniu 3 grudnia 2008
roku, gdzie spotkało się ono z powszechną przychylno cią wszystkich posłów obecnych na
posiedzeniu.


Jednym ze wskazań wynikłych z tego posiedzenia Komisji była potrzeba ujednolicenia zapisu
mowy ląskiej oraz stworzenia instrumentów edukacyjnych pozwalających na nauczanie tej
formy zapisu. W odpowiedzi na tę potrzebę powstał zespół opracowujący zasady zapisu
ląskiej mowy oraz elementarz ( labikorz) do jej nauczania. Przewodniczyła mu pani prof.
Jolanta Tambor z Uniwersytetu ląskiego, za w pracach uczestniczyli eksperci Towarzistwa
Piastowanio lónskij Mowy "Danga", Stowarzyszenia Pro Loquela Silesiana oraz lonskij
Nacyjnyj Łoficyny. Sukces prac tej grupy w postaci zasad pisowni mowy ląskiej został
zaprezentowany podczas zgromadzenia w Sejmie ląskim w lipcu roku 2009, za we
wrze niu 2010 roku dwa tysiące uczniów ląskich szkół rozpoczęło naukę czytania z
Gorno lonskigo labikorza.

Tak więc istnieją obecnie wszelkie konieczne przesłanki ku temu, aby mowie ląskiej można
było nadać status języka regionalnego, a w szczególno ci:
- etnolekt ląski w swym rozwoju osiągnął etap, w którym trudno uzasadnić okre lanie go
dialektem języka polskiego, gdyż posiada cechy istotnie różnicujące go od języka polskiego,
odrębną pisownię oraz pozwalający na jej nauczanie elementarz;
- etnolekt ląski jest językiem żywym zarówno w mowie jak i w pi mie, tak w sytuacjach
codziennych, jak i w dziełach literackich, czemu służy liczne grono twórców
i popularyzatorów, tworzących język ląski również we współczesnych mediach przekazu
społecznego;
- mowa ląska jest tradycyjnie używana na okre lonym terytorium państwa polskiego, to jest
na Górnym ląsku, przez obywateli naszego państwa identyfikujących siebie jako lązaków,
tworzących grupę mniejszą liczebnie od pozostałej czę ci ludno ci Rzeczpospolitej,
co zostało wykazane w Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 roku, gdzie narodowo ć
ląską zadeklarowało około 173 tysiące osób;
- etnolekt ląski uznawany jest przez wielu naukowców w kraju i zagranicą za odrębny język
z grupy języków zachodniosłowiańskich, który rozwijał się wraz ze specyficzną ląską
kulturą i tradycją obyczaju niezależnie od polszczyzny z przyczyn sze ciusetletniej izolacji
politycznej ludu ląskiego od narodu polskiego, z tych też przyczyn mowa ta asymilowała się
z językiem czeskim, niemieckim, a po 1945 roku także polskim, zachowując swoją specyfikę
i odrębno ć;
- język ląski występuje w postaci czterech podstawowych dialektów, z licznymi odmianami
w obrębie województw ląskiego i opolskiego; na tym obszarze geograficznym, język ten jest
rodkiem komunikowania się co najmniej 56 tysięcy osób, co w polskich warunkach,
w porównaniu z liczebno cią innych społeczno ci etnicznych, uzasadnia przyjęcie rodków
ochronnych i wspierających, przewidzianych w Europejska Karta Języków Regionalnych;
- mowa ląska, której grozi wyginięcie, wymaga ochrony prawno-moralnej i wsparcia
materialnego ze względu na postępujący jej zanik, co jest spowodowane poprzez procesy
unifikacji kultury we współczesnym wiecie, a także mocno zaawansowany i naturalnie
postępujący proces polonizacji społecznego przekazu na terenie Rzeczpospolitej, zwłaszcza
w społeczno ciach wielkomiejskich Górnego ląska, gdzie obecnie zaledwie 1/3 osób
identyfikujących się z odrębno cią tradycji i kultury ląskiej mówi po ląsku;
- ochrona warto ci kulturowych i historycznych ląskiego języka regionalnego, kształtującego
się w nałożeniu piastowskiej kultury ląskiej z kulturą czeską, niemiecką i polską, przyczynia
się do utrzymania i rozwoju kulturowego bogactwa i tradycji Europy; co urzeczywistnia
13