Rządowy projekt ustawy o zasadach finansowania nauki

UZASADNIENIE

Podstawową rolą badań jest przekształcenie gospodarki Rzeczypospolitej Polskiej
w konkurencyjną i dynamiczną, opartą na wiedzy gospodarkę, zdolną do zapewnienia
trwałego wzrostu gospodarczego, stworzenia liczniejszych i lepszych miejsc pracy oraz
zapewnienia większej spójności społecznej. Trójkąt wiedzy, który tworzą edukacja, badania
oraz innowacje, jest niezbędny do osiągnięcia tego celu; będzie się do niego dążyć przez
pełną mobilizację i wzmocnienie koniecznego potencjału badawczego i innowacyjnego.
Wśród wielu celów, dla których państwa wspierają badania naukowe i prace
rozwojowe, za najważniejsze uznawane są dziś cele gospodarcze i społeczne. Rozwój
społeczny i gospodarczy jest bowiem ściśle uzależniony od wprowadzania innowacji,
zarówno o charakterze technologicznym, jak i organizacyjnym oraz marketingowym.
Obecny system nauki w Polsce, który ukształtował się na początku lat 90.,
charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem (organizacyjnym i tematycznym), podziałami
sektorowymi (jednostki badawczo-rozwojowe, instytuty Polskiej Akademii Nauk i szkoły
wyższe) oraz przewagą badań poznawczych nad badaniami przemysłowymi. System ten
cechuje również archaiczny model zarządzania środkami finansowymi (Ministerstwo jest de
facto jedną wielką agencją płatniczą).
Udział polskich prac w puli cytowań prac naukowych (ok. 0,5%), stosowaniu norm
systemu zarządzania jakością oraz zgłaszaniu przez rezydentów wniosków patentowych (po
0,3%) jest bardzo niski. Jeszcze niższy jest udział polskich autorów w grupie najwyżej
cytowanych publikacji (dwóch na cztery tysiące), oraz udział w światowej puli tzw. patentów
triady – ok. 0, 02% (w 2005 r.).
W obszarze badań poznawczych, w pierwszej edycji konkursów Europejskiej Rady
Badań dla młodych naukowców, na ponad 200 wniosków z Polski, żaden nie otrzymał
dofinansowania w przeciwieństwie do wniosków z Węgier, Czech czy Bułgarii. Dane te są
szczególnie niepokojące, jeżeli weźmiemy pod uwagę przewidywany wzrost budżetów
unijnych programów związanych z konkurencyjnością gospodarki kosztem funduszy
strukturalnych w perspektywie finansowej 2014 – 2020.
Wyzwania związane z członkostwem Polski w Unii Europejskiej (UE), w tym
wykorzystaniem funduszy strukturalnych, oraz zmianą hierarchii celów w ramach
poszczególnych funkcji nauki powodują konieczność przeprowadzenia szeregu zmian
w
systemie nauki. Umożliwi to również dużo bardziej efektywne wykorzystanie
zwiększonych środków finansowych.
Struktura finansowania badań w Polsce (nastawiona na budżetowe finansowanie
badań podstawowych) wymaga zmiany jakościowej, tak aby zwiększony został udział sektora
gospodarczego w finansowaniu badań stosowanych, prac rozwojowych i wdrożeniowych.
W strukturze nakładów na B+R (badania i rozwój) w Polsce udział biznesu (czyli zarówno
środki przedsiębiorstw, jak i środki własne instytucji publicznego sektora nauki) w GERD
wynosi bowiem jedynie 33,1% (oznacza to 0.18% PKB) i jest jednym z najniższych wśród
państw UE-27, dla której wskaźnik ten wynosi 54,1%. W rankingu 1000 europejskich firm
inwestujących najwięcej w B+R, Polska reprezentowana była tylko przez 2 firmy – pozycja
521 i 534 (2007 EU Industrial R&D Investment Scoreboard).
Przeprowadzona niedawno ocena dorobku jednostek naukowych w ciągu minionych
czterech lat wykazała, że dorobek ten obejmuje głównie publikacje oraz uzyskiwanie stopni
i tytułów naukowych. Stanowi to odpowiednio 87% dorobku szkół wyższych, 90% placówek
PAN i ok. 55% jednostek badawczo-rozwojowych. Tylko ok. 14% całkowitego dorobku
naukowego wszystkich ocenianych jednostek naukowych dotyczy efektów bezpośrednio
przydatnych dla praktyki gospodarczej.
Podział środków na B+R pomiędzy różne typy jednostek naukowych w Polsce
wskazuje, iż jednostki badawczo-rozwojowe (JBR) mają 33,3% udział
w GERD, uczelnie – 31%, przedsiębiorstwa – 19,9%, placówki PAN – 13,4%, natomiast
inne – 2,4%.
Polska ma również najwyższy w Unii Europejskiej wskaźnik badań
niezorientowanych na wskazany cel socjoekonomiczny co sprawia, że stopień rozproszenia
badań jest jednym z najwyższych w Europie. Niski poziom finansowania badań stosowanych
przez gospodarkę sprawia, że badania podstawowe są pozbawione impulsów płynących ze
sfery praktyki – rynku i usług publicznych, co jest charakterystyczne dla krajów słabo
rozwiniętych gospodarczo.
Obszar badań stosowanych stopniowo kurczy się na rzecz badań podstawowych
(finansowanych niemal całkowicie przez rząd). Taka struktura izoluje badania podstawowe
i pozbawia je impulsów płynących ze strony sfery praktyki – rynku i usług publicznych.
rodki publiczne na B+R w zdecydowanej większości wydatkowane są za pomocą
dotacji podmiotowej – w 2005 r. prawie 3/4 budżetu nauki przeznaczono na finansowanie

2
statutowe i infrastrukturalne. Oznacza to, że tylko nieco więcej niż 1/4 środków budżetowych
na naukę wydatkowano w sposób konkursowy.
W Polsce, inaczej niż w większości krajów rozwiniętych gospodarczo, zdecydowaną
większość decyzji finansowych w zakresie rozdziału środków na naukę podejmuje minister
właściwy do spraw nauki. Oznacza to centralizację uprawnień decyzyjnych. Zmianę tego
stanu rzeczy stanowić będzie przekazanie uprawnień w tym zakresie Narodowemu Centrum
Badań i Rozwoju oraz Narodowemu Centrum Nauki.
Obecną sytuację charakteryzuje brak współpracy na wielu płaszczyznach: między pionami
nauki (uniwersytety, instytuty PAN, jednostki badawczo-rozwojowe), publicznym systemem
nauki a biznesem, polskimi a zagranicznymi jednostkami badawczymi. Jest to jedna
z przyczyn braku popytu na produkty zaawansowanych technologii. Dodatkowo niski popyt
na wyniki prac naukowych powodowany jest słabością proinnowacyjnych postaw wśród
przedsiębiorców, niską zdolnością do akumulacji, trudnościami w dostępie do zewnętrznych
źródeł finansowania (szczególnie dla innowacyjnych MSP), koncentracją na działalności
bieżącej, wysokimi kosztami transakcyjnymi w gospodarce.
Aktualną sytuację charakteryzuje także trwanie zamkniętego, biurokratycznego
systemu, w którym występują grupy interesów zainteresowane przede wszystkim wzrostem
finansowania oraz utrzymaniem obecnych struktur, a nie reformującymi zmianami
proceduralnymi i strukturalnymi. Rozdrobnienie jednostek naukowych przekłada się na
mniejszą skalę ich działalności oraz utrudnia koncentrację kapitału naukowego
w
poszczególnych obszarach badawczych. Przestarzały model awansu i kariery oraz
niedostateczne wsparcie administracyjne ze strony jednostek badawczych w realizacji
projektów skutecznie pogłębiają proces zewnętrznego i wewnętrznego „drenażu mózgów”,
w tym emigracji wielu najlepszych naukowców do zagranicznych ośrodków naukowych.
Dotychczasowa ustawa z dnia 8 października 2004 r. o zasadach finansowania nauki
nie rozwiązała najistotniejszych problemów stojących przed polską nauką. Konieczne stało
się zatem stworzenie nowej ustawy, dostosowanej do nowego systemu organizacji
i finansowania nauki, będącej odpowiedzią na potrzeby innowacyjnej gospodarki i innych
dziedzin życia społecznego.
Podstawowym celem nowej ustawy jest wprowadzenie rozwiązań pozwalających na:
– wprowadzenie przejrzystego systemu finansowania nauki,
– bardziej efektywne wykorzystanie środków finansowych przeznaczanych
w budżecie państwa na naukę oraz implementacja takich mechanizmów, aby

3
z budżetu państwa były finansowane tylko badania naukowe najwyższej jakości,
także według standardów międzynarodowych,
– koncentrację środków w jednostkach prowadzących działalność naukową lub
badawczo-rozwojową na najwyższym poziomie (niezwykle ważne przy
ograniczonych możliwościach finansowania z budżetu nauki),
– znaczący wzrost udziału w budżecie na naukę środków finansowych
wydatkowanych w sposób konkursowy,
– wprowadzenie systemu kompleksowej oceny jakości działalności naukowej lub
badawczo-rozwojowej jednostek naukowych.

Dzięki czytelnemu podziałowi zadań i kompetencji pomiędzy:
– Ministra,
– Narodowe Centrum Nauki,
– Narodowe Centrum Badań i Rozwoju
ustawa wprowadza przejrzysty system finansowania nauki.
W zakresie kompetencji Ministra pozostają przede wszystkim sprawy dotyczące:
– planu finansowego dotyczącego budżetu nauki, w tym poziomu finansowania
Narodowego Centrum Nauki i Narodowego Centrum Badań i Rozwoju,
– finansowania działalności statutowej jednostek naukowych,
– finansowania inwestycji w zakresie dużej infrastruktury badawczej,
– finansowania inwestycji budowlanych,
– finansowania współpracy międzynarodowej w sferze nauki,
– ustanawiania i finansowania specjalnych programów i przedsięwzięć na rzecz
rozwoju nauki.
Kompetencje w zakresie finansowania badań naukowych i prac rozwojowych
z właściwości ministra właściwego do spraw nauki zostały przesunięte do Narodowego
Centrum Nauki i Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.
Jednostki te będą mogły skuteczniej realizować politykę projakościową dzięki
wprowadzonym nowym mechanizmom i procedurom.
Rozwiązania takie są zgodne z powszechną w krajach Unii Europejskiej tendencją do
ograniczania kompetencji administracji rządowej na rzecz niezależnych instytucji w zakresie
finansowania badań naukowych i prac rozwojowych.
Do kompetencji Narodowego Centrum Nauki będą należały sprawy związane z:

4
– finansowaniem badań podstawowych w celu podniesienia ich poziomu naukowego
i rozwoju poszczególnych dyscyplin naukowych,
– podejmowanie działań na rzecz rozwoju kadry naukowej, ze szczególnym
uwzględnieniem wspierania osób rozpoczynających karierę naukową.

Do zadań Narodowego Centrum Badań i Rozwoju będzie należeć głównie:
– stymulowanie innowacyjności gospodarki polskiej przez pobudzanie inwestowania przez
przedsiębiorców w działalność badawczo-rozwojową, w szczególności przez
współfinansowanie przedsięwzięć prowadzonych przez przedsiębiorcę lub inny podmiot
posiadający zdolność do bezpośredniego zastosowania wyników projektu w praktyce,
– wspieranie pozyskiwania przez jednostki naukowe środków na działalność badawczo-
rozwojową pochodzących ze źródeł innych niż budżet państwa,
– zarządzanie strategicznymi programami badań naukowych i prac rozwojowych w ramach
Krajowego Programu Badań i finansowanie tych programów, w tym badań naukowych
i prac rozwojowych na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa.

Zgodnie z przyjętym założeniem przewidującym znaczący wzrost udziału w budżecie na
naukę środków finansowych wydatkowanych w sposób konkursowy, na zadania realizowane
przez Narodowe Centrum Nauki i Narodowe Centrum Badań i Rozwoju będą przeznaczane
środki finansowe w wysokości po co najmniej 10% środków ustalonych w budżecie na naukę.
Wysokość tych środków będzie systematycznie wzrastać.
Przyjęto założenie, że do roku 2015, 50% środków finansowych na naukę będzie
przekazywane na rzecz zadań realizowanych przez Narodowe Centrum Nauki i Narodowe
Centrum Badań i Rozwoju, czyli na realizację konkretnych projektów obejmujących badania
naukowe lub prace rozwojowe, kwalifikowane do finansowania w trybie konkursowym.
Ponadto wprowadzono przepis mówiący o tym, że Minister zwiększy wysokość
środków finansowych przeznaczonych na zadania realizowane przez Centrum Rozwoju wraz
ze wzrostem finansowego udziału podmiotów gospodarczych w realizację tych zadań. Zapis
ma charakter deklaratywny, ale jest ważny z punktu widzenia polityki naukowej ministra.
Będzie także stanowił element oceny działalności NCBiR z punktu widzenia wpływu na
rozwój współpracy z sektorem gospodarczym. Współudział sektora gospodarczego
w finansowaniu będzie stanowił fakt pozwalający na zwiększanie środków finansowych dla
NCBiR.

5