Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy - Kodeks postępowania karnego

kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz
ochrony ofiar, zastępującej decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW (Dz. Urz. L 101
z 5.4.2011 r., s. 1; zwanej dalej „dyrektywą w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi”). Po
zaproponowanych zmianach rejestrowane będzie każde przesłuchanie pokrzywdzonego-
dziecka przeprowadzone w trybie art. 185a k.p.k., czyli także przesłuchanie małoletnich,
którzy w chwili przeprowadzania tej czynności ukończyli już 15 lat, jednak na podstawie art.
185a § 4 k.p.k. uznano za konieczne zastosowanie wobec nich specjalnego trybu odebrania
zeznań.
Dodatkowo dokonano korekty brzmienia art. 147 § 2 k.p.k., wprowadzając względny
obowiązek rejestrowania również obrazu, a nie tylko – jak dotychczas – dźwięku
wymienionych tam czynności.
Zmiany projektowane w treści art. 185a i 185b k.p.k. bazują na założeniu, że
w wobec małoletniego pokrzywdzonego składającego zeznania w charakterze świadka oraz
małoletniego świadka niebędącego pokrzywdzonym należy stosować inny zakres i poziom
ochrony w procesie karnym. Małoletni pokrzywdzony powinien być chroniony przed wtórną
wiktymizacją, utrwaleniem się w jego psychice traumatycznych przeżyć wywołanych
popełnionym czynem zabronionym. W przypadku świadka, który nie jest pokrzywdzonym,
celem prowadzenia przesłuchania w szczególnym trybie jest przede wszystkim ograniczenie
negatywnych przeżyć psychicznych związanych z samą czynnością przesłuchania. Za
objęciem wyższym standardem ochrony właśnie świadków będących pokrzywdzonymi optują
również obie ww. dyrektywy unijne.
Ustalenie poziomu ochrony małoletnich świadków w procesie karnym musi
uwzględniać prawo oskarżonego do zadawania pytań „świadkom oskarżenia”, które
gwarantuje mu art. 6 ust. 3 lit. d Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznaje za dopuszczalne ograniczenie tego
prawa w celu ochrony życia prywatnego pokrzywdzonych składających zeznania

w charakterze świadków, w szczególności w sprawach o przestępstwa przeciwko wolności
seksualnej (por. wyrok z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie W.S. przeciwko Polsce, § 57;
wyrok z dnia 4 listopada 2008 r. w sprawie Demski przeciwko Polsce, § 38). Jednocześnie
jednak podkreśla, że dopuszczalne są tylko takie środki, które są niezbędne dla realizacji tego
celu, a ich realizacja nie powinna pozbawiać oskarżonego możliwości efektywnego
realizowania prawa do obrony. Zarówno zasada jednorazowego przesłuchania świadka
małoletniego, jak i sam sposób przeprowadzenia tej czynności wykluczający bezpośredni
udział w niej oskarżonego, ograniczają jego prawo do obrony. Dlatego rozszerzenie
15
szczególnego trybu przesłuchania w projektowanych zmianach proponuje się tylko w takim
zakresie, jaki jest konieczny dla należytej ochrony małoletnich świadków, a jednocześnie nie
ogranicza w sposób nadmierny i nieusprawiedliwiony praw oskarżonego.
Wdrożenie art. 15 ust. 3-5 dyrektywy w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi
wymagało poszerzenia katalogu spraw, w których dopuszczalne jest przesłuchanie
małoletniego pokrzywdzonego w trybie art. 185a k.p.k. o przestępstwo handlu ludźmi,
stypizowane obecnie w art. 189a Kodeksu karnego. Z tego powodu, utrzymując przyjętą
konwencję, w projektowanym art. 185a k.p.k., proponuje się rozszerzenie katalogu czynów,
do których będzie miał zastosowanie ten tryb przesłuchania o przestępstwa z rozdziału XXIII
k.k. Jako że celem dyrektywy jest ochrona ofiar handlu ludźmi, podobne rozszerzenie
katalogu przestępstw nie jest konieczne w art. 185b k.p.k., odnoszącym się do małoletnich
świadków niebędących pokrzywdzonymi.
Wymienione powyżej dyrektywy unijne wymagają rozszerzenia zastosowania
szczególnego trybu przesłuchania pokrzywdzonych również na małoletnich powyżej 15 roku
życia w chwili przesłuchania (projektowany art. 185a § 4 k.p.k.).
Uznano ponadto za konieczne wprowadzenie obowiązku, a wobec małoletnich
pokrzywdzonych powyżej 15 roku życia — możliwości stosowania szczególnego trybu
przesłuchania w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby
bezprawnej. Wielokrotne przesłuchiwanie ofiar czynów zabronionych popełnionych w taki
sposób może prowadzić do wtórnej wiktymizacji i stanowić dla nich szczególnie trudne
przeżycie psychiczne. W rezultacie, wobec świadków czynów popełnionych z użyciem
przemocy lub groźby bezprawnej, którzy nie są pokrzywdzonymi, szczególny tryb
przesłuchania z art. 185a k.p.k. byłby stosowany tylko w przypadku przeprowadzenia
przesłuchania wobec małoletniego, który w chwili tej czynności nie ukończył 15 lat.
Natomiast w przypadku małoletnich świadków – pokrzywdzonych przestępstwem
popełnionym przy użyciu przemocy lub groźby bezprawnej, dopuszczalne będzie
przesłuchanie w tym trybie również po ukończeniu 15 roku życia.
Wdrożenie ww. dyrektyw unijnych wymagało również wprowadzenia możliwości
uczestniczenia w przesłuchaniu prowadzonym na podstawie art. 185a k.p.k. „osoby
pełnoletniej wskazanej przez pokrzywdzonego”, o ile nie ograniczy to swobody wypowiedzi
przesłuchiwanego.
Realizując postulaty zgłaszane w piśmiennictwie, w tym przez praktyków
uczestniczących w czynnościach przesłuchania małoletnich pokrzywdzonych, proponuje się
następujące zmiany w treści art. 185a k.p.k.:
16
1. Podkreślenie, że do przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego powinno
dochodzić tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy (art. 185a § 1 k.p.k.).
2. W zdaniu trzecim projektowanego brzmienia art. 185a § 2 k.p.k. proponuje się, że
podejrzany musi być reprezentowany przez obrońcę w czasie przesłuchania
przeprowadzanego w tym trybie. Dlatego też, jeżeli nie posiada on obrońcy, sąd wyznaczać
mu będzie obrońcę z urzędu. Cel proponowanej regulacji jest dwojaki: z jednej strony
zmierza do zmniejszenia liczby ponawianych przesłuchań dzieci z uwagi na nieposiadanie
obrońcy przez oskarżonego w czasie pierwszego przesłuchania. Z drugiej strony gwarantuje
oskarżonemu prawo do rzetelnego procesu, zgodnie z wymogami art. 6 ust. 3 lit. d
Konwencji. Jak już wspomniano, z orzecznictwa Trybunału wynika, że w przypadku
pokrzywdzonych dzieci dopuszczalne są pewne odstępstwa od zapewnienia oskarżonym
prawa do zadawania im pytań bezpośrednio na rozprawie. Za akceptowalny standard uznaje
się umożliwienie zadawania pytań pokrzywdzonemu na którymkolwiek etapie postępowania
i za pośrednictwem obrońcy. Do naruszenia art. 6 Konwencji nie dochodzi nawet wówczas,
gdy obrońca oskarżonego, prawidłowo zawiadomiony o tej czynności, zrezygnował z udziału
w przesłuchaniu dziecka a następnie nagranie tej czynności odtworzono na rozprawie (wyrok
z dnia 2 lipca 2002 r. w sprawie S.N. przeciwko Szwecji). Zmiany proponowane w art. 185a §
2 k.p.k. nie wyeliminują możliwości wnioskowania o kolejne przesłuchanie małoletniego
wówczas, gdy pierwsze odbyło się w przed przeprowadzeniem czynności przedstawienia
zarzutów podejrzanemu. Powinny jednak ograniczyć ilość przypadków, w których do
ponownego przesłuchania małoletniego dochodzi nie z powodu ujawnienia się nowych
istotnych okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przeprowadzenia tej
czynności, a jedynie z powodu nieposiadania obrońcy przez podejrzanego w czasie
pierwszego przesłuchania małoletniego.
3. W art. 185a § 3 k.p.k. proponuje się wprowadzenie obowiązku odtworzenia na
rozprawie sporządzonego zapisu przebiegu przesłuchania, który byłby skorelowany z nowym
brzmieniem art. 147 § 2a k.p.k.
4. W paragrafie 4 art. 185a k.p.k. proponuje się rozszerzenie możliwości stosowania
szczególnego trybu przesłuchania na małoletnich pokrzywdzonych czynami zabronionymi,
wymienionymi w art. 185a § 1 k.p.k., którzy ukończyli 15 lat w czasie przesłuchania.
Zastosowanie szczególnego sposobu przesłuchania nie następowałoby automatycznie. Zostało
bowiem uzależnione od ustalenia, że przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć
negatywny wpływ na stan psychiczny pokrzywdzonego. Oceny zaistnienia tej przesłanki
17
dokonywałby organ procesowy na tle okoliczności konkretnej sprawy, przy czym zasadą
powinno być uzyskanie opinii biegłego psychologa na tę okoliczność. Jak już wspomniano,
celem tej regulacji jest również wdrożenie ww. dyrektyw unijnych, które pod pojęciem
dziecka nakazują rozumieć osobę poniżej 18 roku życia w chwili przesłuchania.
Proponowana zmiana treści art. 185b k.p.k. ma na celu wprowadzenie obligatoryjności
stosowania specjalnego trybu przesłuchania do świadków, którzy w czasie tej czynności nie
ukończyli 15 lat. Jednocześnie proponuje się rozszerzenie przypadków stosowania tego
przepisu na sprawy dotyczące przestępstw przeciwko rodzinie i opiece (rozdział XXVI k.k.).
W takich sprawach małoletni świadkowie składają zazwyczaj zeznania dotyczące osób im
najbliższych. Z tych względów zasadne wydaje się zapewnienie im specjalnych warunków
przesłuchania, o których mowa w art. 185a § 1-3 k.p.k.
Dostrzegając konieczność zapewnienia przyjaznych warunków przesłuchania
małoletnich świadków, którzy ukończyli już 15 lat w chwili przeprowadzania tej czynności,
za zasadne uznano zaproponowanie względnej obligatoryjności przesłuchiwania takich
świadków na odległość, w trybie przewidzianym w art. 177 § 1a k.p.k. (proponowany art.
185b § 2 k.p.k.).
Zgodnie z art. 177 § 1a zdani pierwsze k.p.k., „Przesłuchanie świadka może nastąpić
przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na
odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku.” W sprawach
o przestępstwa wymienione w art. 185b § 1 k.p.k., organ procesowy będzie uprawniony
przesłuchać małoletniego świadka powyżej 15 roku życia przy wykorzystaniu urządzeń
technicznych, „jeżeli należy się obawiać, że bezpośrednia obecność oskarżonego przy
przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka lub wywierać negatywny
wpływ na jego stan psychiczny”. Pierwsza z przesłanek zastosowania tego trybu
przesłuchania jest identyczna z przewidzianą w art. 390 § 2 k.p.k. podstawą czasowego
wydalenia oskarżonego z sali rozpraw. Stwierdzenie zaistnienia drugiej przesłanki może mieć
miejsce przy udziale biegłego psychologa, przewidzianym już obecnie w art. 192 § 2 k.p.k.
W proponowanym art. 185b § 3 k.p.k. rozszerza się wyłączenie stosowania
specjalnego trybu przesłuchania w stosunku do małoletnich świadków, których czyny
zabronione pozostają w związku z czynem, o który toczy się postępowanie.
W rezultacie projektowanych zmian normatywnych małoletnim świadkom
zapewnione zostaną różne poziomy ochrony, uzależnione od ich wieku oraz tego, czy
posiadają w postępowaniu karnym status pokrzywdzonego:
Do pokrzywdzonych, którzy nie ukończyli lat 15 w chwili przesłuchania,
18
zastosowanie znajdzie zasada jednorazowego prowadzenia tej czynności w szczególnych
warunkach (jak dotychczas), przy czym: 1) rozszerzeniu ulega katalog czynów, do których
ma zastosowanie ten tryb przesłuchania o wszystkie przestępstwa popełnione z użyciem
przemocy lub groźby bezprawnej oraz z rozdziału XXIII k.k.; 2) wprowadza się klauzulę, że
należy sięgać po to źródło dowodowe jedynie w celu ustalenia istotnych okoliczności sprawy
(projektowany art. 185a § 1 k.p.k.).
Do świadków niebędących pokrzywdzonymi, którzy w chwili przesłuchania nie
ukończyli lat 15, obligatoryjne będzie stosowanie szczególnego trybu przesłuchania z art.
185a § 1-3 k.p.k., gdy ich zeznania mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy;
zgodnie z projektowanym brzmieniem art. 185b § 1 k.p.k. zostało ono przewidziane
w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub
o przestępstwa z rozdziału XXV i XXVI Kodeksu karnego (w stosunku do stanu obecnego
katalog przestępstw został uzupełniony o te z rozdziału XXVI k.k.).
Wobec małoletnich pokrzywdzonych, którzy ukończyli 15 lat w chwili przesłuchania
przewidziano możliwość zastosowania zasady jednorazowego przesłuchania w szczególny
sposób, określony w art. 185a § 1-3 k.p.k., zarezerwowaną dla spraw o przestępstwa
wymienione w art. 185a § 1 k.p.k. i uzależnioną od zaistnienia okoliczności wskazanych
w art. 185a § 4 k.p.k.
Wobec małoletnich świadków, którzy ukończyli 15 lat w chwili przesłuchania
w sprawach o przestępstwa wymienione w art. 185b § 1 k.p.k. przewidziano względnie
obligatoryjne przesłuchanie przy użyciu urządzeń technicznych, umożliwiających
przeprowadzenie tej czynności na odległość, bez konieczności bezpośredniego kontaktu
z oskarżonym (art. 185b § 2 k.p.k.).
Dla wszystkich pozostałych świadków, bez względu na ich wiek art. 177 § 1a k.p.k.
już obecnie przewiduje możliwość przesłuchana ich na odległość, bez konieczności
osobistego zetknięcia się z oskarżonym. Ten sposób przesłuchania może znaleźć
zastosowanie w szczególności w razie konieczności przesłuchania małoletnich świadków
w sprawach o przestępstwa nieobjęte katalogiem przewidzianym w art. 185a i 185b k.p.k.

Dane statystyczne dotyczące przestępstwa zgwałcenia za rok 2010
Wykrywalność przestępstw zgwałcenia w roku 2010 wyniosła 82,3% (co oznacza
utrzymanie poziomu z roku poprzedniego, kiedy wskaźnik wykrycia wynosił 82,6%).

4 MSWiA „Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2010 r „ str 39-43
19