Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy - Kodeks postępowania karnego

(występuje np. w Turcji). Wiele państw przyjmuje tryb ścigania zgwałcenia z urzędu (np.
Niemcy, Irlandia, Norwegia, Rosja, Estonia, Francja), jednakże istnieje grupa państw
stosujących system zbliżony do tego, który wprowadza niniejsza ustawa: typ podstawowy
zgwałcenia ścigany jest na wniosek, zaś typ kwalifikowany lub niektóre jego formy - z urzędu
(np. Węgry, Rumunia, Portugalia, Hiszpania).


Opis projektowanych rozwiązań
W zakresie poszczególnych przepisów, projekt dokonuje zmian niezbędnych w celu
wprowadzenia w prawie polskim trybu ścigania z urzędu bez potrzeby składania wniosku,
oraz zmian mających na celu ochronę ofiary przestępstwa.

1. Tryb ścigania.
Podstawowym celem projektu jest takie ukształtowanie trybu ścigania w sprawach
dotyczących zgwałcenia, aby w większy sposób uwzględniał on stan psychiczny ofiary.
Zespół stresu pourazowego powoduje bowiem, że w krótkim okresie po zdarzeniu ofiara
zachowuje się biernie i stara się wyprzeć zgwałcenie ze świadomości. Ten właśnie okres ma
jednak kluczowe znaczenie dla organów ścigania ze względu na konieczność zabezpieczenia
dowodów lub przeprowadzenia innych czynności. Wprawdzie czynności te mogą być
podejmowane jeszcze przed złożeniem wniosku o ściganie, ale w praktyce zarówno organy
postępowania jak i placówki medyczne często starają się na samym początku postępowania
otrzymać ze strony pokrzywdzonego stosowny wniosek, aby nie przeprowadzać działań de
facto bezcelowych.
Zmiana trybu ścigania ma też znaczenie dla osiągnięcia skutków prewencyjnych
wobec sprawcy. W wypadku przestępstw seksualnych istnieje stosunkowo duże
prawdopodobieństwo recydywy szczególnej, czyli ponownego popełnienia przestępstwa
podobnego. Ze statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, iż około 35% sprawców
zgwałcenia popełniło te czyn w warunkach recydywy. Sprawcy tacy bardzo rzadko
samoistnie odstępują od negatywnych zachowań, a brak jakiejkolwiek reakcji powoduje, że
wręcz takie zachowania eskalują.
Z uwagi na powyższe, projekt wprowadza bezwarunkowy tryb ścigania z urzędu,
jeżeli pokrzywdzony w czasie popełnienia przestępstwa na jego szkodę był małoletni, a także
wtedy, gdy zgwałcenie jest zbrodnią (czyny określone w art. 197 § 3 i 4 k.k.).
Jednocześnie jednak, z uwagi na fakt, że przestępstwo zgwałcenia dotyczy wysoce
10
intymnej sfery życia człowieka, niezbędne jest zapewnienie pokrzywdzonemu możliwości
podjęcia decyzji w kwestii udziału w postępowaniu karnym.
Projekt przewiduje zatem rozwiązanie polegające na tym, że ściganie zgwałcenia
w typie podstawowym (art. 197 § 1 i 2 k.k.) nie będzie uzależnione od wniosku, jeżeli sam
pełnoletni pokrzywdzony złoży zawiadomienie o przestępstwie. W takim wypadku należy
bowiem uznać, że pokrzywdzony w wystarczający sposób przejawił wolę ścigania i ukarania
sprawcy. Jednakże w innych wypadkach, na przykład gdy zawiadomienie o przestępstwie
będzie pochodzić od osoby trzeciej, wniosek pokrzywdzonego o ściganie będzie wymagany.
Aby wprowadzić opisane wyżej zmiany, w projekcie dodaje się nowe przepisy: art.
197 § 5 k.k., 198 § 2 k.k. oraz 199 § 4 k.k. Jednocześnie uchyla się art. 205 k.k., który
dotychczas — jako jedyny przepis w Kodeksie karnym — normował w sposób zbiorczy tryb
ścigania kilku przestępstw określonych w innych przepisach. Ponieważ Kodeks karny
generalnie przyjmuje zasadę, że wnioskowy tryb ścigania ustanawia się w odrębnym
paragrafie tego samego artykułu, który określa znamiona konkretnego czynu zabronionego,
taki też sposób unormowania przyjęto w niniejszej nowelizacji.
Utrzymano dotychczasową zasadę, że jeśli pokrzywdzony zdecyduje się złożyć
wniosek o ściganie, cofnięcie tego wniosku będzie niemożliwe. Zasadę tę rozszerzono
również na wniosek składany w sprawie o czyn z art. 198 k.k. Ma to na celu zrównanie
ochrony ofiary czynu z art. 198 k.k. z ochroną ofiary czynu z art. 198 k.k. , tak aby uniknąć
presji sprawcy lub otoczenia na ofiarę przestępstwa. Projekt dokonuje zatem w tym zakresie
zmiany w art. 12 § 3 k.p.k.

2. Prawo odmowy składania zeznań
Jak wskazano wyżej, wobec ofiary zgwałcenia należy zastosować szczególne środki
ochrony w trakcie prowadzonego postępowania, aby uniknąć zjawiska podwójnej
wiktymizacji. Taką podstawową gwarancją powinno być prawo odmowy składania zeznań.
Czyny wskazane w art. 197 k.k. dotyczą szczególnie intymnej sfery życia człowieka,
i przez to łączą się ze szczególną traumą. Pokrzywdzony nie w każdym wypadku będzie
zdecydowany omawiać tę sferę życia z osobami trzecimi, w szczególności w sytuacjach tak
sformalizowanych i stresogennych, jakie wiążą się z uczestnictwem w postępowaniu karnym.
Prowadzenie postępowania karnego o tak specyficzne przestępstwo nie może zaś oznaczać
przymuszania ofiary do złożenia zeznań, byłoby to bowiem dla niej dodatkowym, silnie
traumatycznym doświadczeniem. Analogiczna sytuacja ma miejsce w wypadku czynów
przewidzianych w art. 198 k.k., gdyż w tym wypadku także dochodzi do przełamania woli
11
bezbronnej ofiary albo ofiary w szczególny sposób upośledzonej i podatnej na wykorzystanie.
W tym wypadku interes państwa, jakim jest pociągnięcie do odpowiedzialności sprawcy
przestępstwa, powinien ustąpić przed prawem człowieka do ochrony swojej prywatności.
W praktyce jeśli oprócz zeznań pokrzywdzonego organ postępowania nie będzie dysponował
innym materiałem dowodowym jak np. wydzieliny zawierające DNA, nagrania z kamer
monitoringu lub zeznania innych świadków, podejmie on decyzję o umorzeniu postępowania
na podstawie art. 17 § 1 pkt 1 k.p.k. Jednocześnie jednak konstrukcja taka: pozwalała ścigać
sprawców zgwałcenia w tych sytuacjach, w których umożliwia to pozostały materiał
dowodowy.
Z powyższych względów projekt w dodawanym art. 182 § 2a k.p.k. wprowadza dla
pokrzywdzonego prawo odmowy składania zeznań we wszystkich sprawach o przestępstwa
z art. 197 i 198 k.k., w których postępowanie karne toczy się z urzędu.
Prawo odmowy zeznań nie powinno być jednak wykorzystywane w sposób całkowicie
uznaniowy. Nie powinno również stanowić narzędzia, za pomocą którego sprawca wywiera
wpływ na decyzję pokrzywdzonego. Respektując wolę ochrony prywatności, należy zatem
wprowadzić przepisy, które zapewniałyby maksymalną równowagę między ochroną ofiary
a implikacjami wynikającymi z faktu wszczęcia postępowania karnego i ścigania
przestępstwa. W tym celu projekt dokonuje zmiany art. 186 k.p.k.
Proponowana zmiana zakreśla ramy czasowe, w obrębie których pokrzywdzony
w sprawie o ścigany z urzędu czyn z art. 197 k.k. i 198 k.k. może podjąć decyzję, czy chce
składać zeznania w postępowaniu karnym. Cezurę wyznacza tu moment zakończenia
przesłuchania pokrzywdzonego przez sąd w postępowaniu przygotowawczym.
Pokrzywdzony, który w tym inicjalnym okresie postępowania karnego podejmie decyzję, że
chce zeznawać w postępowaniu karnym i uruchomić machinę ścigania, nie będzie już później
mógł wycofać się z tej decyzji. Rozwiązanie takie, co należy podkreślić, służy również
interesom ofiary. W sytuacji, gdy pokrzywdzony nie będzie już mógł skorzystać z prawa
odmowy zeznań, sprawca nie będzie miał motywacji, by wpływać na „wycofanie się”
pokrzywdzonego z prowadzonej sprawy.

3. Tryb przesłuchania
Zmianę trybu ścigania należy uzupełnić o dodatkowe gwarancje związane
z ponownym przeżywaniem traumy w trakcie przesłuchań w charakterze świadka. Należy
wprowadzić jako zasadę pojedyncze przesłuchiwanie ofiary zgwałcenia, podobnie jak ma to
miejsce obecnie wobec małoletnich. Natomiast jeśli takie jednorazowe przesłuchanie okaże
12
się niewystarczające, ofiara powinna mieć również możliwość składania zeznań w sposób
pozwalający zredukować stres i poczucie wstydu, wynikające z bezpośredniej konfrontacji ze
sprawcą oraz często osobami postronnymi np. konwojującymi policjantami.
Projekt w art. 185c k.p.k. wprowadza nowy tryb przesłuchania pokrzywdzonego
w sprawie o czyn przewidziany w art. 197 k.k. Z uwagi na fakt, że jest to tryb ograniczający
prawa podejrzanego w procesie karnym, projektodawca nie przewiduje stosowania tych
rozwiązań w postępowaniu karnym o inne czyny przeciwko wolności seksualnej. Tryb ten
będzie miał zastosowanie wyłącznie do najbardziej drastycznego z tych czynów, gdyż ma na
celu wprowadzenie maksymalnej ochrony ofiary w wypadku przestępstwa szczególnie
destrukcyjnego dla jej integralności psychicznej. Jak już wyżej wskazywano, ze względu na
trudności, które wiążą się z przesłuchaniami ofiar przemocy seksualnej niezwykle istotne jest
ograniczenie tych czynności do minimum. Wielokrotne przesłuchania powodują, że osoba
skrzywdzona musi wielokrotnie odtwarzać przebieg zdarzenia, co wiąże się z dodatkowym
silnym stresem.
Zgodnie z projektowanym art. 185c k.p.k., zawiadomienie o przestępstwie, jeżeli
złoży je pokrzywdzony, będzie ograniczone do wskazania najważniejszych faktów

i dowodów. Pokrzywdzony, co do zasady, powinien zostać przesłuchany tylko raz — w toku
postępowania przygotowawczego, na posiedzeniu prowadzonym przez sąd. Przesłuchanie to
będzie obligatoryjnie utrwalane za pomocą urządzenia rejestrującego obraz dźwięk (zmiana
w art. 147 § 2a k.p.k.) .
Jeżeli konieczne będzie ponowne przesłuchanie pokrzywdzonego, na wniosek
pokrzywdzonego zostanie ono przeprowadzone w drodze wideokonferencji, jeżeli zaistnieje
obawa, że bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać
krępująco na zeznania pokrzywdzonego lub wywierać negatywny wpływ na jego stan
psychiczny (art. 185c § 3).
Projektowana regulacja wprowadza ponadto w § 4 rozwiązanie, zgodnie z którym
jeżeli przesłuchanie odbywa się z udziałem biegłego psychologa, powinien on być osobą tej
samej płci co pokrzywdzony, o ile pokrzywdzony tego żąda, a nie będzie to utrudniać
postępowania. Rozwiązanie to jest zgodne z zapisem art. 22 ust. 1 lit. d projektowanej
dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej normy minimalne w zakresie
praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw (dok. Rady UE nr 18241/11).

4. Zmiany dotyczące małoletnich
Projektowane zmiany w zakresie art. 185a i 185b k.p.k. a także powiązanych z nimi
13
propozycji dotyczących projektowanego art. 147 § 2a k.p.k. służą wdrożeniu do prawa
polskiego postanowień dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE w sprawie
zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego
dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępującej decyzję ramową Rady 2004/68/WSiSW (dalej:
dyrektywa). Dyrektywa wprowadza szereg wymogów, jakie powinno spełniać przesłuchanie
małoletniego pokrzywdzonego przestępstwem seksualnego wykorzystania. Przepis art. 20 ust.
3 i ust. 4 dyrektywy nakazuje m.in. podjęcie środków niezbędnych do zapewnienia, aby
w postępowaniu przygotowawczym i sądowym:
- liczba przesłuchań była jak najbardziej ograniczona i by były one przeprowadzane
tylko w tych przypadkach, gdy jest to absolutnie niezbędne do celów postępowania
przygotowawczego lub sądowego;
- pokrzywdzonemu dziecku mógł towarzyszyć jego przedstawiciel prawny lub,
w odpowiednich przypadkach, wybrana przez nie osoba dorosła, o ile nie podjęto odmiennej
umotywowanej decyzji w odniesieniu do tej osoby;
- wszystkie przesłuchania pokrzywdzonego dziecka lub, w odpowiednich
przypadkach, dziecka występującego w roli świadka mogły być rejestrowane audiowizualnie
i by te zarejestrowane przesłuchania mogły zostać wykorzystane jako dowód w postepowaniu
sądowym.
Zgodnie z art. 2 lit. a dyrektywy, pod pojęciem „dziecka” należy rozumieć osobę
poniżej 18 roku życia.
Projektowane brzmienie art. 147 § 2a k.p.k. wprowadza obligatoryjność
rejestrowania przebiegu przesłuchania świadka na podstawie art. 185a i 185b k.p.k. za
pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk. Obecnie obowiązująca regulacja pozwala
na odstąpienie od rejestrowania przebiegu tej czynności, jeżeli względy techniczne stoją temu
na przeszkodzie. Z badań wynika, że około 60 % przesłuchań przeprowadzanych na
podstawie art. 185a i 185b k.p.k. nie jest utrwalanych za pomocą urządzeń rejestrujących.
Brak zapisu obrazu i dźwięku przesłuchania małoletniego może w praktyce podważać
jednorazowy charakter tej czynności, generując wnioski oskarżonych o ponowne
przesłuchanie świadka. Rejestracja przesłuchania i możliwość odtworzenia jego przebiegu na
rozprawie lepiej zabezpiecza też realizację zasady bezpośredniości i prawo do obrony,
umożliwiając oskarżonemu, który nie ma prawa uczestniczyć osobiście w czynności
przesłuchania, na śledzenie zachowania świadka i dokonanie oceny jego wiarygodności.
Wymóg rejestrowania przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego został też
wyrażony w art. 15 ust. 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5
14