Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy - Kodeks postępowania karnego

§ 2. Osoba uprawniona do odmowy złożenia zeznań wyłącznie na podstawie art. 182 §
2a może oświadczyć, że chce z tego prawa skorzystać, nie później jednak niż przed
zakończeniem przesłuchania, o którym mowa w art. 185c § 2.
§ 3. Poprzednio złożone zeznanie osoby, która skorzystała z prawa określonego w § 1
lub 2, nie może służyć za dowód ani być odtworzone. Sporządzone w postępowaniu karnym
protokoły oględzin ciała podlegają jednak ujawnieniu na rozprawie.”;

7) w art. 192 § 3 otrzymuje brzmienie:
„§ 3. Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się do osób, które odmówiły zeznań lub zostały od
nich zwolnione na podstawie art. 182 § 1, 2 i 2a lub art. 185.”.

























5
UZASADNIENIE

Cele projektu
Niniejszy projekt ma na celu:
1. unowocześnienie i racjonalizację rozwiązań prawa karnego materialnego

i procesowego w zakresie ścigania za przestępstwo zgwałcenia poprzez wprowadzenie w
znacznym zakresie trybu ścigania z urzędu,
2. osiągnięcie większej niż w obowiązującym stanie prawnym ochrony ofiar
przestępstwa przewidzianego w art. 198 k.k., poprzez wprowadzenie w stosunku do nich
zasad analogicznych jak w wypadku czynów przewidzianych w art. 197 § 1 i 2 k.k.,
3. dostosowanie prawa polskiego do standardów ochrony małoletniej ofiary
przestępstwa przeciwko wolności seksualnej, zawartych w aktach prawa unijnego

i międzynarodowego.

Opis stanu obecnego
Przestępstwo zgwałcenia jest określone w art. 197 Kodeksu karnego. W art. 197 § 1 i
2 Kodeks wprowadza dwa podstawowe typy zgwałcenia, to jest doprowadzenie innej osoby
przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem do obcowania płciowego
(w § 1) oraz doprowadzenie do poddania się lub wykonania innej czynności seksualnej. (w §
2) Kodeks wprowadza również typy kwalifikowane zgwałcenia, stanowiące zbrodnię, tj.
zgwałcenie zbiorowe, zgwałcenie małoletniego, zgwałcenie kazirodcze (w § 3) i zgwałcenie
ze szczególnym okrucieństwem (w § 4).
Zgodnie z art. 205 k.k., przestępstwo zgwałcenia w każdym typie jest ścigane na
wniosek pokrzywdzonego. Art. 12 § 3 k.p.k. stanowi z kolei, że cofnięcie wniosku o ściganie
w wypadku tego przestępstwa nie jest możliwe. W praktyce jednak w razie cofnięcia wniosku
postępowanie jest umarzane z powodów formalnych np. art. 17 § 1 pkt 1 k.p.k.
Prawo do decyzji odnośnie złożenia wniosku o ściganie sprawcy nie zawsze jest dla
ofiary przywilejem. Bywa również poważnym psychicznym obciążeniem. Podjęcie decyzji o
zawiadomieniu organów ścigania o przestępstwie zgwałcenia jest trudne, nawet jeżeli ofiara
chce ścigania i ukarania sprawcy.
Z przeprowadzonych badań wynika, że ok. 80% ofiar gwałtu cierpi na zespół stresu
pourazowego (post-traumatic stress disorder — PTSD). Najistotniejszą cechą tego zespołu
jest pojawienie się charakterystycznych objawów w następstwie obciążającego psychicznie
wydarzenia, które amerykańska klasyfikacja DSM-III-R określa jako „wykraczające poza

6
zakres zwykłych ludzkich doświadczeń”. Bezpośrednio po przestępstwie występuje pierwsza
ostra faza — szoku i odrętwienia. Może ona trwać od kilku godzin do dwóch tygodni. Ofiara
gwałtu jest przerażona, nie może uwierzyć w to, co się stało, odczuwa strach przed sprawcą.
Zazwyczaj boi się zwierzyć komuś bliskiemu, gdyż obawia się reakcji otoczenia. Zgwałcone
ofiary boją się, że nie uzyskają wsparcia oraz że zostaną obwinione za to, co się stało. Ze
statystyk wynika, że sprawcy większości zgwałceń to osoby znane ofierze, co powoduje,
że mają oni swobodną możliwość jej zastraszania albo wzbudzania u niej poczucia winy.
Wiele pokrzywdzonych ulega naciskom rodziny lub sąsiadów, którzy przekonują je, że lepiej
nie zgłaszać zdarzenia Policji i jak najszybciej o nim zapomnieć. Zdarza się zatem, że
odmowa złożenia wniosku o ściganie nie jest autonomiczną decyzją osoby pokrzywdzonej,
a wynika jedynie z jej obawy, że otoczenie sprzyja sprawcy i nikt nie zechce udzielić jej
wsparcia.
Szczególne wątpliwości budzi sytuacja osób, które nie osiągnęły pełnoletniości.
Małoletni nie mogą bowiem samodzielnie złożyć wniosku o ściganie. Wniosek taki mogą
złożyć ich przedstawiciele ustawowi, którzy nie zawsze chcą to zrobić, zwłaszcza
w sytuacjach skrajnie patologicznych, kiedy rodzic jest sprawcą czynu.
Należy ponadto zauważyć, że opowiadanie o doznanej przemocy seksualnej wiąże się
z ponownym przeżywaniem emocji, które towarzyszyły zdarzeniu. Dlatego ofiary zgwałceń
są w sposób szczególny narażone na tzw. wtórną wiktymizację, czyli ponowne skrzywdzenie
m.in. przez niewłaściwą reakcję otoczenia na to, co je spotkało. Także z tych powodów
wymagają szczególnej ochrony. Jednym ze sposobów tej ochrony jest wyeliminowanie
konieczności kilkukrotnego składania zeznań.
W orzecznictwie dostrzeżono problem wielokrotnych przesłuchań pokrzywdzonych
w postępowaniach karnych. Już w roku 1972 Sąd Najwyższy wydał uchwałę zawierającą
wytyczne dla wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o przestępstwa
zgwałcenia, w której stwierdza, iż: „w postępowaniu karnym zawsze należy baczyć, aby
w toku czynności procesowych nie narażać osoby pokrzywdzonej na zbędne przykrości,
a zwłaszcza należy w miarę możliwości unikać wielokrotnego jej przesłuchiwania”.
Wytyczne Ministra Sprawiedliwości dla prokuratorów wydane w roku 2009 zalecają, by
pokrzywdzony został przesłuchiwany tylko raz, ilekroć wiąże się to z ciężkim przeżyciem
psychicznym. Wprowadzona w roku 2010 procedura postępowania Policji i placówki
medycznej z ofiarą przemocy seksualnej przewiduje, że zasadą powinno być jednorazowe

3 Sylwia Kluczyńska „Psychologiczne konsekwencje gwałtu”, Niebieska Linia, nr 1 / 2002

7
przesłuchanie
w charakterze świadka przez przeszkoloną osobę tej samej płci co ofiara przemocy
seksualnej. Kodeks postępowania karnego nie przewiduje jednak dla ofiary zgwałcenia
odmiennego trybu przesłuchania.

Standardy międzynarodowe oraz rozwiązania przyjęte w innych państwach
W działaniach prawotwórczych podejmowanych w ostatnich latach przez organizacje
międzynarodowe, zobowiązanie do ścigania przestępstwa zgwałcenia w typie
kwalifikowanym ex officio traktowane jest obecnie jako integralny element systemu
zwalczania przestępczości seksualnej i wspierania osób pokrzywdzonych przestępstwem.
Dzisiejszy standard międzynarodowy w zakresie ścigania przestępstwa zgwałcenia
niezależnie od wniosku ofiary wyznaczają dwa stosunkowo niedawno opracowane
instrumenty prawne.
Art. 32 podpisanej przez Polskę konwencji Rady Europy z 25 października 2007 r.
o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach
seksualnych przewiduje tryb ścigania z urzędu bez wniosku wszystkich przestępstw
o charakterze seksualnym, popełnionych na szkodę dzieci, a zatem osób poniżej 18 roku życia
. Taki sam standard wprowadza art. 15 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady
2011/92/UE w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych

i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępującej decyzję
ramową Rady 2004/68/WSiSW.
Dalej idące rozwiązanie zawiera art. 55 konwencji Rady Europy z 11 maja 2011 r. o
zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet, w tym przemocy domowej. Przepis ten
przewiduje ściganie z urzędu m. in. przestępstwa zgwałcenia bez względu na wiek ofiary .
Mechanizmy ochrony ofiar przestępstw pozostające w sferze oddziaływania
instrumentów międzynarodowych wykraczają poza sam tylko tryb ścigania. Ich istotnym
elementem jest wzmocnienie standardu przesłuchania małoletnich ofiar i świadków
przestępstw przeciwko wolności seksualnej oraz przestępstwa handlu ludźmi. Wymieniona
wcześniej dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE wprowadza szereg
wymogów, jakie powinno spełniać przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego
przestępstwem seksualnego wykorzystania. W szczególności przepis art. 20 ust. 3 lit. e i f tej
dyrektywy nakazuje m.in. podjęcie środków niezbędnych do zapewnienia, aby

w postępowaniu przygotowawczym i sądowym:
— liczba przesłuchań była jak najbardziej ograniczona i by były one przeprowadzane

8
tylko w tych przypadkach, gdy jest to absolutnie niezbędne do celów postępowania
przygotowawczego lub sądowego;
— pokrzywdzonemu dziecku mógł towarzyszyć jego przedstawiciel prawny lub,
w odpowiednich przypadkach, wybrana przez nie osoba dorosła, o ile nie podjęto odmiennej
umotywowanej decyzji w odniesieniu do tej osoby.
Dodatkowo art. 20 ust. 4 przewiduje wprowadzenie w sprawach objętych zakresem
dyrektywy obowiązku audiowizualnego utrwalania „wszystkich przesłuchań pokrzywdzonego
dziecka, lub w odpowiednich przypadkach, dziecka występującego w roli świadka” oraz
możliwości wykorzystania jako dowodu w postępowaniu przed sądem utrwalonego
audiowizualnie przesłuchania dziecka. Natomiast w art. 20 ust. 5 lit. b dyrektywy
zobowiązano państwa członkowskie do wprowadzenia regulacji pozwalającej na to, aby
„pokrzywdzone dziecko mogło być przesłuchane w sali sądowej nie będąc tam fizycznie
obecne, w szczególności dzięki wykorzystaniu odpowiednich technologii komunikacyjnych”.
Zgodnie z art. 2 lit. a dyrektywy, pod pojęciem „dziecka” należy rozumieć osobę
poniżej 18 roku życia.
Podobne środki ochrony małoletniego pokrzywdzonego wprowadza art. 15 ust.3 -5
dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie
zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępującej
decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW. Również konwencja Rady Europy z 25 października
2007 r. o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem
w celach seksualnych zawiera uregulowania mające na celu ochronę małoletnich składających
zeznania w toku postępowania karnego. Art. 35 rozszerza poziom ochrony zeznań składanych
w toku postępowania karnego również na małoletnich świadków.
W odniesieniu do trybu przesłuchania małoletnich pokrzywdzonych i świadków
wymienione dyrektywy oraz konwencja posługują się takimi sformułowaniami jak „tam,
gdzie jest to właściwe”, „jak tylko możliwe” pozwalającymi na pewną elastyczność przy
implementacji tych przepisów do prawa krajowego. Daje to ustawodawcom krajowym
możliwość zróżnicowania standardu ochrony przy uwzględnieniu wieku przesłuchiwanych
osób, ich roli procesowej oraz specyfiki istniejących już rozwiązań proceduralnych. Znalazło
to odzwierciedlenie w projektowanych zmianach, które przewidują elastyczność zarówno
w odniesieniu do małoletnich pokrzywdzonych jak i małoletnich świadków, przy czym
obejmują wyższym standardem ochrony małoletnich pokrzywdzonych.
Pośród innych państw Europy występuje zróżnicowanie co do przyjętych trybów
ścigania przestępstwa zgwałcenia, niemniej tryb w pełni wnioskowy pozostaje rzadkością

9