Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny

oraz obywateli narodowo ci polskiej bądź obywateli polskich innych
narodowo ci.

II. Przedmiot opinii


1. Przedstawiony do zaopiniowania projekt ustawy zmierza do wprowadzenia
do Kodeksu karnego nowego typu czynu zabronionego, stanowiącego tzw.
przestępstwo negacjonizmu aktu ludobójstwa. Projektowane rozwiązanie zakłada
wprowadzenie penalizacji zachowania polegającego na publicznym i wbrew faktom
zaprzeczaniu popełnieniu aktu ludobójstwa, którego cechy są opisane w art. 118
ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny1 (dalej: k.k.). W uzasadnieniu
projektu wskazuje się, że „celem proponowanej zmiany jest znaczące ograniczenie
publicznego głoszenia kłamstw na temat eksterminacji ludno ci, przynajmniej w
przestrzeni obowiązywania polskiego prawa karnego. Szkodliwo ć bezkarno ci
publicznego zakłamywania historii, zwłaszcza w tak tragicznym aspekcie jak akty
eksterminacji ludno ci oraz sprawstwa tych zbrodni, nie budzi wątpliwo ci”.
Projektodawcy podnoszą, że „szczególnymi przejawami negowania eksterminacji lub
sprawstwa eksterminacji są: tzw. kłamstwo o więcimskie oraz «kłamstwo katyńskie».
Tolerowanie zakłamywania faktów dotyczących odpowiedzialno ci organów
państwowych III Rzeszy za eksterminacje ludno ci dokonywane w obozach mierci
na terytorium okupowanej Polski, może prowadzić do błędnego utożsamiania
Polaków ze sprawcami zbrodni w obozach koncentracyjnych”. Zatem, jak dodaje
Projektodawca, „penalizacja zaprzeczenia faktom eksterminacji ludno ci pozwoli na
wykluczenie lub znaczne ograniczenie przejawów zakłamywania historii w aspekcie
odpowiedzialno ci za ludobójstwo w obszarze działania polskiego prawa karnego”.
Ponadto,
Projektodawcy
podnoszą, że „obecnie nie ma w polskim kodeksie
karnym przepisów penalizujących publiczne zakłamywanie faktów o aktach
eksterminacji ludno ci”, ponieważ obowiązujący przepis art. 55 ustawy z dnia 18
grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji cigania Zbrodni przeciwko
Narodowi Polskiemu (Dz. U. 2007, Nr 63, 424 – tj. )2 jedynie penalizuje publiczne
zaprzeczanie zbrodniom, których badaniem zajmuje się IPN i które zostały

1 Dz. U. 1997 r., Nr 88, poz. 553, z póź. zm
2


popełnione w okresie od dnia 1 wrze nia 1939 r. do dnia 31 lipca 1990 r. Zatem – jak
podkre lają Projektodawcy - „zakresy przedmiotowe obecnej i proponowanej
regulacji nie pokrywają się. Art. 55 wyżej przytoczonej ustawy penalizuje
zaprzeczanie także innym zbrodniom niż eksterminacja, a jednocze nie nie obejmuje
kłamliwego zaprzeczenia zbrodniom ludobójstwa popełnionym w innym okresie niż
wyżej wskazany”, np. ludobójstwa dokonane na Ormianach przez Turków podczas I
wojny wiatowej czy też „ludobójczej czystki etnicznej przeprowadzonej w ZSRR w
czasie Wielkiego Terroru” w latach 1937-1938 na obywatelach ZSRR narodowo ci
polskiej.
2.
Według Projektodawcy, przestępstwo negacjonizmu aktu ludobójstwa
powinno podlegać karze grzywny, karze ograniczenia wolno ci albo karze
pozbawienia wolno ci do lat 3. Ma to pozwolić na zastosowanie wobec sprawcy tego
przestępstwa art. 110 § 2 k.k., który umożliwia stosowanie polskiej ustawy karnej
wobec cudzoziemca, popełniającego przestępstwo za granicą, a następnie
przebywającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Dodatkowymi warunkami
zastosowania polskiego Kodeksu karnego są: konieczno ć przebywania sprawcy na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i brak postanowienia o jego wydaniu oraz
spełnienie warunku podwójnej karalno ci czynu (art. 111 § 1 k.k.).

III. Uwagi szczególne

1.
Ocenę przedłożonego do opiniowania projektu należy rozpocząć od
stwierdzenia, że konstrukcje normatywne tzw. przestępstwa negacjonizmu
(okre lanego w literaturze mianem tzw. kłamstwa o więcimskiego2, ang. Holocaust
Denial, niem. Holocaustleugnung bądź die Auschwitzlüge fr. négationnisme, hiszp.
negacionism) występują w ustawach karnych niektórych państw europejskich.
Zazwyczaj przewidują one odpowiedzialno ć karną za negację Holokaustu (np. w
Austrii, Belgii3, Francji, Hiszpanii, Niemczech, Izraelu, Rumunii oraz Czechach)4.

2 Zob. np. W. Kulesza, „Kłamstwo o Auschwitz” jako czyn zabroniony w polskim i niemieckim prawie
karnym, [w:] Aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji Jubileuszu 70. urodzin
Profesora Andrzeja J. Szwarca, Poznań 2009, s. 297–313; tenże, Zaprzeczanie prawdy o ludobójstwie
dokonanym w okresie II wojny wiatowej w wietle prawa karnego, Acta Universitatis Lodziensis, Folia
Iuridica, t. 63, 1995, s. 57-66; P. Janowski, Kłamstwo O więcimskie, [w:] Encyklopedia „Białych Plam”.
Suplement, red. E. Gigilewicz, Radom 2005, t. XIX, s. 172-175.
3 W czerwcu 2005 r. w Belgii podjęto próbę znowelizowania ustawy z dnia 23 marca 1995 r. o karaniu
negacji, usprawiedliwienia, minimalizowania lub pochwalania zbrodni ludobójstwa popełnionego przez
niemiecki reżim narodowosocjalistyczny w czasie II wojny wiatowej, polegającą na rozszerzeniu
3


Tylko niektóre rozwiązania krajowe tzw. przestępstwa negacjonizmu mają charakter
szerszy, tj. odnoszące się nie tylko do penalizacji zachowań polegających na
zaprzeczeniu zbrodni Holokaustu, lecz także zaprzeczeniu innych zbrodni przeciwko
ludzko ci. Takie rozwiązania występują w Portugalii, Szwajcarii, Luksemburgu oraz
Lichtensteinie5. Jednak nawet w przypadku takich regulacji, ich katalog nie jest
otwarty, lecz ograniczony do zbrodni okre lonych w statucie Międzynarodowego
Trybunału Wojennego z 8 sierpnia 1945 r. oraz zbrodni ludobójstwa zdefiniowanej w
prawie norymberskim (vide regulacje Luksemburga, Lichtensteinu oraz Portugalii).

2. W polskim stanie prawnym tzw. przestępstwo negacjonizmu zostało
uregulowane w art. 55 ustawy o IPN. Przepis ten obejmuje publiczne oraz
dokonywane wbrew faktom zaprzeczanie:
a) zbrodniom komunistycznym,
b) zbrodniom nazistowskim lub
c) zbrodniom przeciwko pokojowi, ludzko ci i zbrodniom wojennym,
popełnionym od 1 wrze nia 1939 r. do 31 lipca 1990 r. na obywatelach narodowo ci
polskiej oraz obywatelach polskich innych narodowo ci6. Penalizacją jest zatem
objęta nie tylko negacja Holokaustu, lecz także negacja innych zbrodni, w tym
popełnionych przez reżim komunistyczny (art. 2 ust. 1 ustawy o IPN).
Odpowiedzialno ci karnej, na podstawie tego przepisu, podlega wyłącznie osoba,
która dopu ciłaby się szerzenia kłamstwa o faktach, negując np. Holokaust, istnienie
obozów zagłady czy też mordu katyńskiego. Należy więc uznać, że dobrem
chronionym przez art. 55 ustawy o IPN jest „godno ć narodu, ponieważ prawa
historyczne o zbrodniach popełnionych w okresie II wojny wiatowej jest czę cią
narodowej
wiadomo ci, która stanowi podstawę dla samookre lenia się
poszczególnych jednostek w ich poczuciu przynależno ci do narodu i związanego z

katalogu czynów karalnych o negowaniu zbrodni ludobójstwa Ormian w Turcji w latach 1915 -1917 r .
oraz o negowaniu zbrodni ludobójstwa w Rwandzie. Z powodu braku kompromisu co do zdefiniowana
tej zbrodni, zaniechano prac nad nowelizacją.
4 M. Urbańczyk, Liberalna doktryna wolno ci słowa a swoboda wypowiedzi historycznej, Poznań 2009,
s. 212 i n.
5 M. Urbańczyk, Liberalna doktryna wolno ci …, s. 212-219.
6 Na marginesie należy dodać, że wnioskiem z dnia 19 wrze nia 2008 r. Rzecznik Praw
Obywatelskich zakwestionował zgodno ć art. 55 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci
Narodowej - Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz.
424) z art. 54 ust. 1 i art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ponadto, Rzecznik Praw
Obywatelskich wskazał, że wniosek jest powiązany z art. 7 i art. 121 ust. 2 Konstytucji.
Postanowieniem z dnia 8 marca 2011 r. Trybunał Konstytucyjny umorzyć postępowanie w sprawie na
skutek cofnięcia wniosku (sygn. K 29/08), OTK 2011/2A, poz. 14.
4


nim odczuwania własnej godno ci”7. W. Kulesza dodaje dalej, że przepis karny art.
55 ustawy o IPN chroni nie tylko żyjących członków rodzin ofiar zbrodni
nazistowskich i komunistycznych, lecz także obejmuje ochroną pamięć o losach „tych
wszystkich, którzy tworzyli naród i stali się ofiarami zbrodni przeciwko ludzko ci i
zbrodni wojennych”8, a przy tym byli obywatelami narodowo ci polskiej bądź
obywatelami polskimi innych narodowo ci. Także A. Zoll, uzasadniając istnienie
odpowiedzialno ci karnej na gruncie art. 55 ustawy o IPN, wskazuje na ochronę
pamięci historycznej, a instrumentem służącym istnieniu tej ochrony ma być „zakaz
kwestionowania zbrodni totalitarnych systemów zniewolenia”9.
Można też twierdzić, że przepis art. 55 ustawy o IPN chroni indywidualną i
zbiorową pamięć ofiar zbrodni, której naruszenie stanowi atak na podstawowe
warto ci respektowane zarówno przez poszczególne jednostki, jak i przez
społeczeństwo jako cało ć bądź też jest przykładem regulacji stojącej na straży
„prawdy historycznej o najpoważniejszych zbrodniach”10.

W celu wyczerpania znamion przestępstwa negacjonizmu, niezbędne jest
działanie sprawcy w sposób umy lny, co zakłada konieczno ć posiadania przez
niego
wiadomo ci, co najmniej w takim zakresie, że dokonuje publicznego
ogłoszenia informacji nieprawdziwych. Inaczej mówiąc, sprawca popełnia to
przestępstwo, tylko wtedy, gdy ma wiadomo ć, że fakty, którym przeczy, zostały
ustalone w sposób niewątpliwy. Na taką interpretację wskazuje zwrot „wbrew
faktom”.
Jak
zauważa się w polskiej doktrynie, przestępstwo negacjonizmu może być
popełnione li tylko w zamiarze bezpo rednim, czyli „sprawca musi znać fakty i chcieć
im zaprzeczyć, nie wystarczy, aby godził się na to, że zaprzeczał wbrew faktom.
Sprawca popełnia przestępstwo tylko wtedy, gdy ma wiadomo ć, że fakty, którym
przeczy, zostały ustalone w sposób niewątpliwy”11. Zatem nie będzie spełnione
„znamię umy lno ci u osoby, która przedstawia kompletnie inną od dotychczasowej
wersję zdarzeń historycznych, a nawet zupełnie je negującą, je li celem sprawcy jest

7 Por. W. Kulesza, „Kłamstwo o Auschwitz” jako czyn zabroniony w polskim i niemieckim prawie
karnym, [w:] Aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji Jubileuszu 70. urodzin
Profesora Andrzeja J. Szwarca, Poznań 2009, s. 307.
8 Por. W. Kulesza, „Kłamstwo o Auschwitz” jako czyn zabroniony w polskim i niemieckim prawie
karnym, [w:] Aktualne problemy prawa karnego…, s. 308.
9 A. Zoll, Nazwać kłamstwo po imieniu, Znak 2000, nr 7, s. 88.
10 M. Bojarski, W. Radecki, Pozakodeksowe prawo karne. Tom I. Przestępstwa przeciwko pamięci
narodowej, obronno ci, bezpieczeństwu osób, imienia, zdrowia. Komentarz, Warszawa 2002, s. 67.
11 M. Bojarski, W. Radecki, Pozakodeksowe prawo karne…, 69.
5


rzeczywiste poszukiwanie prawdy, a nie tylko manipulowanie faktami bądź ich
kwestionowanie, co nierzadko służy dużo bardziej nagannym celom”12.

3. Przepis art. 55 ustawy o IPN nie obejmuje wypowiedzi formułowanych w
oparciu o przeprowadzone badania naukowe, wobec braku realizacji znamienia
„zaprzeczania faktom”. Sama publiczna prezentacja wyników takich badań nie
stanowi więc rzeczonego przestępstwa. Jest to istotna kwestia, bowiem trafnym jawi
się pogląd mówiący, że „opinii o historii nie da się zadekretować — jeżeli takie próby
będą podejmowane, będzie to oznaczać, iż zbliżamy się niebezpiecznie do granicy,
za którą mamy do czynienia z ujednoliconą propagandą. Nie można bowiem,
używając prawa, zmusić kogokolwiek, by pewne wydarzenia historyczne nazywał w
okre lony sposób. Takie działania mogą pozbawić nas cennego dobra, jakim jest
różnorodno ć opinii. Przecież historię rzadko można ocenić w kategoriach
jednoznacznych. To, co dla jednych narodów jest katastrofą, dla innych jest
zwycięstwem, zwłaszcza na europejskim kontynencie”13. Słusznie więc ustawodawca
na podstawie art. 55 ustawy o IPN ograniczył zakres kryminalizacji li tylko do
wymienionych wyżej trzech kategorii zbrodni, a przy tym, popełnionych od dnia 1
wrze nia 1939 r. do 31 lipca 1990 r. na obywatelach narodowo ci polskiej oraz
obywatelach polskich innych narodowo ci. Wydaje się, że pamięć o takich
zbrodniach wymaga ochrony prawnej. O istnieniu tych zbrodni można poczynić
ustalenia ponad wszelką wątpliwo ć.
Trudno
uznać, że tak będzie w przypadku innych wydarzeń w historii wiata,
które – mogą bądź nie – w zależno ci od stanowiska historyków zostać uznane za
„akty ludobójstwa”, jak np. zbrodnie hiszpańskich konkwistadorów, ludobójstwo
dokonywane przez amerykańskich kolonistów wobec Indian, torturowanie algierskich
partyzantów przez Francuzów, rzeź Albańczyków w Kosowie, amerykańskie zbrodnie
wojenne, szczególnie podczas wojny w Wietnamie, wielki głód na Ukrainie, czy też
masakra Ormian14. Wydaje się bowiem, że w zakresie polityki historycznej władza
publiczna powinna ograniczać swoje działania do edukacji historycznej oraz
odpowiedniego ukształtowania roli mediów, w szczególno ci poprzez przygotowanie
podstaw programowych nauczania historii, stwarzanie warunków dochodzenia do

12 A. Janisławski, P. Konopka, Zagadnienie penalizacji „kłamstwa o więcimskiego”, Palestra 2009, nr
1-2, s. 50 i n.
13 M. Urbańczyk, Liberalna doktryna wolno ci słowa…, s. 283.
14 R. Tokarczyk, Recenzja książki Michała Urbańczyka, Liberalna doktryna wolno ci słowa a swoboda
wypowiedzi historycznej, Poznań 2009, Przegląd Sejmowy 2011, nr 2, s. 210.
6