Poselski projekt ustawy o uregulowaniu praw byłych właścicieli do rekompensaty z tytułu nacjonalizacji nieruchomości w latach 1944-1962

Nacjonalizacja została dokonana w Polsce najpierw na mocy aktów normatywnych wydanych
przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) i Krajową Radę Narodową (KRN), a
następnie na podstawie ustaw Sejmu PRL, między innymi, takich jak:
a) dekret Naczelnika Państwa z dnia 16 grudnia 1918 r. w przedmiocie
przymusowego zarządu państwowego (Dz. Pr. P. P. Nr 21, poz. 67 oraz
z 1927 r. Nr 49, poz. 437),
b) dekret z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na
obszarze m.st. Warszawy (Dz. U. Nr 50, poz. 279).
c) dekret z dnia 13 listopada 1945 r. o utworzeniu przedsiębiorstwa państwowego
„Film Polski” (Dz. U. Nr 55, poz. 308),
d) ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych
gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17, Nr 71,
poz. 389 i Nr 72, poz. 394, z 1958 r. Nr 45, poz. 224 oraz z 1969 r. Nr 13,
poz. 95),
e) dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U.
Nr 13, poz. 87, Nr 49, poz. 279, Nr 71, poz. 389 i Nr 72, poz. 395,

z 1947 r. Nr 19, poz. 77 i Nr 66, poz. 402, z 1948 r. Nr 57, poz. 454 oraz
z 1969 r. Nr 13, poz. 95),
f) dekret z dnia 7 kwietnia 1948 r. o wywłaszczeniu majątków zajętych na cele
użyteczności publicznej w okresie wojny 1939-1945 r. (Dz. U. Nr 20,
poz. 138 oraz z 1949 r. Nr 65, poz. 527),
g) dekret z dnia 27 lipca 1949 r. o przejęciu na własność Państwa niepozostających
w faktycznym władaniu właścicieli nieruchomości ziemskich, położonych w
niektórych powiatach województwa białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i
krakowskiego (Dz. U. Nr 46, poz. 339 oraz

z 1958 r. Nr 17, poz. 71),
h) ustawa z dnia 25 lutego 1958 r. o uregulowaniu stanu prawnego mienia
pozostającego pod zarządem państwowym (Dz. U. Nr 11, poz. 37 oraz
z 1968 r. Nr 3, poz. 6).
Byli właściciele i ich spadkobiercy mieli nadzieję, iż transformacja systemowa rozpoczęta w
Polsce w 1989 r. będzie miała pozytywny wpływ na rozwiązanie problemu zwrotu utraconej
własności i rozliczeń reprywatyzacyjnych. Jednakże mimo upływu 25 lat ich oczekiwania nie
zostały zaspokojone. Wciąż trwa dyskusja o zakresie i metodach reprywatyzacji, a w
szczególności o:
15

• jej zakresie przedmiotowym (mienie przejęte na własność państwa na podstawie ustaw lub
dekretów z lat 1944–1962 czy także mienie przejęte na własność państwa
z naruszeniem przepisów ustaw lub dekretów z lat 1944–1962),
• jej zakresie podmiotowym (osoby fizyczne i ich następcy prawni, czy również osoby
prawne; czy powinni być to obywatele polscy na stałe mieszkający w Polsce, czy również
osoby zamieszkałe za granicą, które w momencie przejmowania mienia posiadały
obywatelstwo polskie i czy warunkiem zwrotu mienia ma być przyjęcie obywatelstwa
polskiego),
• jej formie (restytucja naturalna, mienie zamienne, rekompensata w formie bonów
kapitałowych lub jako świadczenie pieniężne),
• a także o sposobie ustalenia wartości utraconego mienia i wysokości rekompensaty.

Wprawdzie na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza Sejm pracował nad wieloma projektami
ustaw reprywatyzacyjnych. Najwięcej, bo aż 8 projektów, zostało wniesionych
w trakcie II kadencji Sejmu. Z inicjatywą ustawodawczą w przedmiotowym zakresie występowali
prezydent, rząd, posłowie, senat. Problem był bliski rozwiązaniu w 2001 r. kiedy Sejm uchwalił
ustawę o reprywatyzacji, jednak ówczesny Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski zawetował ją.
Kolejny
próba
uregulowania
omawianej
kwestii
miała
miejsce
w 2008 roku (projekt ustawy o zadośćuczynieniu z tytułu krzywd doznanych w wyniku procesów
nacjonalizacyjnych w latach 1944–1962). Obecnie wciąż toczy się dyskusja nad kwestią
rozwiązania przedmiotowego zagadnienia.
Rozwiązania zaproponowane w niniejszym projekcie wydają się, jak dotąd, najbardziej realne
do zrealizowania.
Proponuje się, aby prawo do rekompensaty przysługiwało osobie fizycznej (lub jej
spadkobiercom), która to osoba była właścicielem nieruchomości - w rozumieniu art. 46 § 1
ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121 i 827) - w dniu jej
znacjonalizowania.
Przepisy ustawy nie mają zastosowania do nieruchomości rolnych (gruntów rolnych),
o których mowa w art. 461 Kodeksu cywilnego.
Jednym z warunków przyznania rekompensaty jest posiadanie przez wyżej wymienioną osobę
polskiego obywatelstwa. Rekompensata nie przysługuje osobie:
16

1) której przysługiwały w stosunku do państw obcych uprawnienia odszkodowawcze,
wynikające z umów międzynarodowych zawartych po dniu 1 stycznia 1944 r. między państwem
polskim lub jego rządem a państwami obcymi lub ich rządami;
2) której mienie zostało przejęte przez państwo polskie bez odszkodowania w związku
z wykonaniem Umowy Poczdamskiej i innych aktów międzynarodowych jako przysługujące
Polsce reparacje wojenne;
3) która utraciła obywatelstwo polskie na podstawie dekretu z dnia 13 września 1946 r. o
wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego osób narodowości niemieckiej (Dz. U. Nr 55,
poz. 310, z 1947 r. Nr 65, poz. 390 i Nr 66, poz. 404, z 1948 r. Nr 57, poz. 453 oraz z 1949 r. Nr
32, poz. 238 i Nr 65, poz. 533);
4) która utraciła obywatelstwo polskie na podstawie art. 4 pkt 3 ustawy z dnia 8 stycznia
1951 r. o obywatelstwie polskim (Dz. U. Nr 4, poz. 25).
Wymienione zasady mają również zastosowanie do spadkobierców i następców prawnych tej
osoby.
Projekt ustawy określa tryb potwierdzania uprawnień.
Przedmiotowy zakres rekompensaty ma być realizowany w następujących formach:
1) zaliczenia wartości nieruchomości znacjonalizowanych w latach 1944-1962 na poczet:
a) ceny sprzedaży nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa albo
b) ceny sprzedaży prawa użytkowania wieczystego przysługującego Skarbowi Państwa,
albo
c) opłat z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowych stanowiących
własność Skarbu Państwa i ceny sprzedaży położonych na nich budynków oraz innych urządzeń
lub lokali, albo
d) opłaty za przekształcenie prawa użytkowania wieczystego w prawo własności
nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa, o którym mowa w przepisach odrębnych,
albo
2) świadczenia pieniężnego wypłacanego ze środków Funduszu Reprywatyzacji, o którym mowa
w ustawie z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz. U. z 2013 r. poz. 216 i
1643 oraz z 2014 r. poz. 598 i 612.

17

Zaliczenia wartości nieruchomości znacjonalizowanych w latach 1944-1962 będzie
dokonywane w wysokości równej 5 % wartości tych nieruchomości. Wysokość świadczenia
pieniężnego będzie stanowić 5 % wartości znacjonalizowanych nieruchomości.
Zatem odszkodowania ograniczono do 5 % ich pierwotnej wartości, natomiast nie ustalono
ich górnego kwotowego limitu. Proponuje się, aby byli właściciele mogli otrzymać świadczenie w
gotówce lub prawo do zaliczenia wartości pozostawionej nieruchomość na poczet ceny
nieruchomości nabywanej od Skarbu Państwa.
Przewiduje się znaczne wydłużenie okresu vacatio legis z uwagi na konieczność
zabezpieczenia w budżecie państwa adekwatnych środków finansowych na realizację zakładanego
celu projektowanej ustawy.
2. Przedstawienie stanu obecnego
Polska pozostaje jedynym krajem byłego bloku wschodniego, któremu nie udało się
jeszcze uregulować prawnie istoty, zakresu i sposobu naprawienia krzywd, wyrządzonych aktami
nacjonalizacyjnymi, wydanymi z pobudek politycznych po zakończeniu II wojny światowej. Od
rozpadu PRL częściowa, indywidualna naprawa krzywd odbywa się na podstawie ostatecznych
decyzji administracyjnych czy prawomocnych orzeczeń sądu. Jednakże sytuacja ta dotyczy
jedynie tych przypadków, gdy przejęcie mienia było bezprawne (np. brak podstawy prawnej czy
przekroczenie granic nacjonalizacji).

3. Różnice między dotychczasowym a przewidywanym stanem prawnym
Niewątpliwie zwrot mienia poprzednim właścicielom powinien być oparty na społecznie
akceptowanych zasadach oraz uwzględniać konieczność pogodzenia różnych, często sprzecznych
interesów.
Przedłożony projekt odpowiada wyzwaniom, jakie przed demokratycznym państwem
prawa stawia Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
Przewidziane w projekcie ograniczenie wartości rekompensat dla właścicieli
nieruchomości znacjonalizowanych w latach 1944-1962 wydaje się dopuszczalne w myśl art. 1
Konstytucji RP, zgodnie z którym Rzeczypospolita jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.
4. Oczekiwane skutki społeczne, gospodarcze, finansowe i prawne
18

Należy zakładać, że uchwalenie projektowanej ustawy przyczyni się do uniknięcia
wydatkowania z budżetu państwa środków na ewentualne odszkodowania zasądzane przez sądy
osobom pokrzywdzonym wskutek nacjonalizacji.
Wejście w życie projektowanej regulacji będzie miało pozytywne skutki społeczne.
Wieloletnia zwłoka ze strony państwa dotycząca prawnego uregulowania kwestii objętej
przedmiotem projektu, a także nieefektywna gospodarka mieszkaniami komunalnymi, skutkuje
bowiem licznymi konfliktami społecznymi i sięganiem po pozaprawne metody odzyskiwania
nieruchomości. Co gorsze, w praktyce słabo działają mechanizmy pozwalające ukarać, tzw.
„czyścicieli
kamienic”.
Szwankuje
zwłaszcza
sprawność
istniejących
procedur
i koordynacja działania odpowiednich służb.
Problem ten ma charakter patologiczny i narasta w całej Polsce. Dotyczy zwłaszcza ludzi
nieporadnych życiowo, ubogich, starszych i nierzadko schorowanych. Działający na zlecenie
właścicieli kamienic ludzie mają jedno zadanie, tj. skutecznie opróżnić budynek
z lokatorów. Normą jest utrudnianie życia, zastraszanie, niszczenie budynków, wywieranie presji
psychicznej (plakaty z groźbami) i fizycznej (zalewanie mieszkań, rozrzucanie padliny, odcinanie
wody, zamurowywanie drzwi lub okien). W dużej mierze winę za te patologie ponosi państwo.
Ponadto nieuregulowany stan własnościowy wielu nieruchomości skutkuje także
blokowaniem inwestycji i planowania przestrzennego.
5. Źródła finansowania, jeżeli projekt niesie obciążenia dla budżetu
państwa lub jednostek samorządu terytorialnego
Wejście w życie niniejszej nowelizacji ustawy spowoduje niebagatelne skutki dla budżetu
państwa. Według szacunków Ministerstwa Skarbu roszczenia z tytułu nacjonalizacji
nieruchomości w latach 1944-1962 są oceniane na kwotę ok. 10 mld zł. Państwo jednak
kompensację tą powinno „miarkować” stosownie do realnych możliwości majątkowych państwa
podyktowanych potrzebami jego bezpieczeństwa, interesem publicznym i ochroną innych
wartości konstytucyjnych.
Zakłada się, iż rekompensaty będą wypłacane z ze środków Funduszu Reprywatyzacji, o
którym mowa w ustawie z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz. U. z
2013 r. poz. 216 i 1643 oraz z 2014 r. poz. 598 i 612).


19