Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny

powództwo). Niewątpliwym walorem postępowania karnego jest wychowawczy aspekt
wyroku, aspekt prewencji ogólnej, oddziaływania na społeczeństwo za pomocą przykładu.
Takiego waloru nie można przyznać postępowaniu cywilnemu, w tym postępowaniu o
ochronę dóbr osobistych, które – intuicyjnie, w odbiorze społecznym – jest postrzegane jako
kwestia dotykająca tylko i wyłącznie stron postępowania, spór pomiędzy nimi, którego
rozstrzygnięcie zasadniczo nie ma wpływu na otoczenie.
Jak się wydaje, fundamentem krytyki proponowanej nowelizacji jest przekonanie wyrażone w
łacińskiej paremii volenti non fit iniuria. Wychodzi się zatem z założenia, że każda osoba ma
możliwość, żeby ochronić swoje interesy korzystając z dostępnych środków prawnych – co
ważne: środków, które nie angażują Policji ani prokuratury. Przekonanie takie można ocenić
jedynie jako z gruntu błędne, bo przyjmując je uznajemy, że zadaniem państwa nie jest
ochrona przed najcięższymi przejawami dyskryminacji, że z zadaniem tym mają uporać się
same zainteresowane osoby, w szczególności ustalając tożsamość i adresy osób
odpowiedzialnych oraz składając, opłacając i popierając przed sądem prywatne akty
oskarżenia lub pozwy o ochronę dóbr osobistych. Tymczasem już z samej natury zjawiska
dyskryminacji wynika, że właśnie osobom jej doświadczającym – per se słabszym społecznie
- państwo winno wyjść naprzeciw, zapewniając skuteczną i dostępną ochronę. Biorąc pod
uwagę, że w Polsce zasadniczo nie ma spraw sądowych (cywilnych ani karnych)
wynikających z przejawów dyskryminacji, których dotyczy proponowana nowelizacja,
natomiast do dyskryminacji tej dochodzi na porządku dziennym (patrz niżej), potrzeba
zmiany podejścia do omawianego problemu i aktywnej roli państwa w jego rozwiązaniu jest
paląca.

Ciemna liczba przestępstw z nienawiści
Do specyfiki walki z dyskryminacją a przestępczości podyktowanej uprzedzeniami w
szczególności – abstrahując od przesłanek ochrony prawnokarnej – należy liczba
przypadków, które pozostają niezgłoszone. Jak się wydaje, znakomita większość tych
przypadków pozostaje niezgłoszona.
Inaczej, niż w przypadku wielu innych przestępstw, wszystkie hate crimes mają silne
zakorzenienie w obowiązującej kulturze. Ma to trzy zasadnicze konsekwencje:
1. zmniejszoną świadomość łamania norm powinnościowych (prawnych, moralnych,
etycznych) u sprawców i sprawczyń,
2. zwiększone przyzwolenie na działanie sprawczyń i sprawców ze strony otoczenia,
3. nasilone czynniki skłaniające osoby pokrzywdzone do zaniechania ścigania.

20
Występowanie wymienionych konsekwencji można łatwo zaobserwować na przykładzie
typów przestępstw z nienawiści obecnie występujących w kodeksie karnym. Liczba
zgłaszanych rocznie przypadków przestępstw na tle różnic narodowościowych, etnicznych,
rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość jest tak niewielka, że można
wręcz podważać ratio legis art. 119 § 1 kk, art. 256 § 1 kk i art. 257 kk. Poniżej
przedstawiono statystyki przestępstw odnotowanych przez system „Temida” w latach 2005-
2009 (za raportem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka Rasizm w Polsce).

Liczba zgłoszeń
Kwalifikacja
2005 2006 2007 2008 2009
art. 119 § 1 i § 2
16 12 10 9 12
art. 256
18 47 82 88 48
art. 257
34 35 33 50 95

Argumentem przemawiającym za niezwykle niską liczbą zgłaszanych przestępstw jest
homogeniczność społeczeństwa polskiego – szczególnie na tle społeczeństw krajów
zachodnich, z silnymi grupami imigrantów, wyróżniających się kulturowo, językowo i
religijnie. Przy niewielkiej liczbie potencjalnych pokrzywdzonych śladowa liczba
zgłoszonych przestępstw wydaje się zrozumiała. Jednocześnie to właśnie homogeniczność
społeczeństwa jest główną przyczyną utrwalenia postaw antysemickich i ksenofobicznych,
które potwierdzają badania socjologiczne. Na tle pozornie jednorodnego społeczeństwa każda
odmienność jest wyraźnie widoczna, jest traktowana jako odstępstwo od normy, odstawanie
od większości, a nawet zagrożenie. Wobec niemal całkowitego braku barier ochronnych w
postaci tolerancji i akceptacji, których rzekomo jednorodne społeczeństwo nie musiało
rozwinąć, by przetrwać, wystąpienia przeciw grupom wyróżniającym się jawią się jako
naturalne i uzasadnione, a nie jako naruszenie porządku. W ten sposób – u sprawczyń,
sprawców oraz otoczenia – manifestują się dwie z w/w konsekwencji kulturowego
zakorzenienia przestępstw z nienawiści. Jednocześnie po stronie osób pokrzywdzonych –
obcokrajowców, imigrantów – występuje swoista blokada powstrzymująca przed zgłoszeniem
przestępstwa Policji lub prokuraturze. Osoby pokrzywdzone – jako należące do mniejszości –
czują się marginalizowane, szukają oparcia raczej wśród swoich, niż wśród obcych,
powstrzymują się przed reakcją na przestępstwo z obawy przed reperkusjami ze strony
sprawcy lub sprawczyni, ale także ze strony państwa i społeczeństwa. U osób
pokrzywdzonych przeważa przekonanie, że lepiej zapomnieć o sprawie, przemilczeć ją, uznać

21
za konsekwencję swojego mniejszościowego statusu, za koszt życia w społeczeństwie
zdominowanym przez innych, aniżeli podejmować działania prawne, występować przeciw
sprawczyni lub sprawcy. Zbliżony mechanizm funkcjonuje u wszystkich grup
mniejszościowych i jest wynikiem życia w kulturze, która dopuszcza tylko jeden zestaw cech
i jeden wzór zachowań, a pozostałe wyklucza, czyni podatnymi na ataki:
 w społeczeństwie złożonym niemal wyłącznie z osób białych osoby o innym
pochodzeniu rasowym stają się „obcymi”,
 w społeczeństwie złożonym niemal wyłącznie z osób narodowości polskiej osoby o
innym pochodzeniu narodowościowym lub etnicznym stają się „obcymi”,
 w społeczeństwie złożonym niemal wyłącznie z osób wierzących osoby niewierzące stają
się „obcymi”,
 w społeczeństwie złożonym niemal wyłącznie z osób wyznania rzymskokatolickiego
osoby innych wyznań stają się „obcymi”.
Ten sam mechanizm wykluczania mniejszości następuje w przypadku przesłanek, które
projektuje się dodać do art. 119 § 1 kk, art. 256 § 1 kk i art. 257 kk:
 w społeczeństwie złożonym niemal wyłącznie z osób pełnosprawnych osoby z niepełną
sprawnością stają się „obcymi”,
 w społeczeństwie złożonym niemal wyłącznie z osób heteroseksualnych lesbijki, geje i
osoby biseksualne stają się „obcymi”,
 w społeczeństwie złożonym niemal wyłącznie z kobiet i mężczyzn osoby transpłciowe,
które nie czują się ani kobietami ani mężczyznami i nie chcą być taktowane ani jako
kobiety, ani jako mężczyźni, stają się „obcymi”,
 w społeczeństwie złożonym niemal wyłącznie z osób młodych oraz osób w wieku
produkcyjnym osoby starsze stają się „obcymi”.
Szczególnym przypadkiem jest dyskryminacja, w tym przestępczość motywowana
uprzedzeniami, wymierzona w kobiety. Kobiety nie stanowią mniejszości ze względu na
swoją liczebność, ale wyłącznie ze względu na niską pozycję kulturową.
Porównując przestępczość z nienawiści oraz przestępczość przeciw mieniu uzyskuje się
ponury obraz. Własność, kulturowo uznawana za jedną z podstawowych wartości,
powszechnie respektowana, jest dobrem tak cennym, że niemal każdy zamach na nią (np.
kradzież, włamanie, przywłaszczenie, oszustwo) powoduje u sprawcy lub sprawczyni
świadomość złamania obowiązujących norm, wywołuje potępienie otoczenia oraz inicjuje
reakcję osoby pokrzywdzonej – przez co zgłaszana jest znakomita większość przestępstw z tej
kategorii. Znieważająca wypowiedź skierowana do osoby pochodzenia azjatyckiego na

22
targowisku lub w innym miejscu publicznym nie powoduje u sprawczyni lub sprawcy
poczucia, że złamane zostały normy postępowania (nie tylko prawne), nie wywołuje reakcji
otoczenia i nie skłania osoby pokrzywdzonej do zgłoszenia przestępstwa. W efekcie ciemna
liczba przestępstw motywowanych uprzedzeniami na tle różnic narodowościowych,
etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość jest
prawdopodobnie wielokrotnie wyższa, aniżeli liczba przestępstw zgłaszanych. Jeszcze
bardziej skomplikowana i trudna do zrekonstruowania jest sytuacja grup, które nie są objęte
ochroną prawną przed hate crimes. Z braku innej możliwości sytuacja tych grup w Polsce
zostanie przedstawiona za pomocą ekstrapolacji i porównań. Punktami wyjścia będą
statystyki przestępczości z nienawiści z innych krajów oraz wyniki badań społecznych
przeprowadzonych w Polsce.

Sytuacja osób niepełnosprawnych
W Polsce nie prowadzi się badań poświęconych przestępstwom wymierzonym w osoby
niepełnosprawne. Występowanie kategorii przestępstw z nienawiści motywowanych niepełną
sprawnością można stwierdzić jedynie porównując sytuację Polski z sytuacją innych krajów –
gdzie prawo przewiduje takie przestępstwa lub gdzie gromadzi się dane odnośnie niepełnej
sprawności pokrzywdzonych.

Przestępstwa z nienawiści do osób niepełnosprawnych – statystyki FBI (1997-2000)
Począwszy od 1997 roku amerykańskie Federalne Biuro ledcze gromadzi dane
nt. zgłoszonych przestępstw z nienawiści wymierzonych w osoby niepełnosprawne. Poniżej
przedstawiono dane za lata 1997 – 2000.
Ilość zgłoszeń
rodzaj
1997 1998 1999 2000
niepełnosprawności
fizyczna 9
14
11
20
psychiczna 3
13
10
16
ogółem
12 27 21 36
Przestępstwa przeciw życiu, zdrowiu i wolności
ciężka
zwykła
rok zabójstwo
zgwałcenie
groźby inne
napaść
napaść
2000
0 0 1 11 6 2

23
1999
0 1 1 7 6 0
1998
0 1 3 10 9 0
1997
0 0 1 5 6 0
ogółem
0 2 6 33 27 2
Przestępstwa przeciw mieniu
przest.
zabór
podpa-
wanda-
przeciw
rok rozbój
napad
kradzież
inne
pojazdu
lenie
lizm
społe-
czeństwu
2000
0 0 1 11 6 11 0 1
1999
0 1 1 7 6 2 1 0
1998
0 1 3 10 9 2 0 0
1997
0 0 1 5 6 0 0 0
ogółem
0 2 6 33 27 15 1 1
Jak wynika z rocznych raportów FBI (ostatni opublikowany raport dotyczy 2008 roku)
zbliżony poziom zgłoszonych przestępstw z nienawiści na tle niepełnej sprawności utrzymał
się w kolejnych latach, co przedstawiono poniżej.
Ilość zgłoszeń
rodzaj
2004 2005 2006 2007 2008
niepełnosprawności
fizyczna
23 21 20 20 28
psychiczna
48 32 74 62 57
ogółem
71 53 94 82 85
Niewielka liczba zarejestrowanych przestępstw z nienawiści na tle niepełnej sprawności stała
się źródłem krytyki i przyczyną podważania sposobu gromadzenia danych o tych
przestępstwach. Wskazywano przy tym, że gdyby dane zgromadzone przez FBI oddawały
rzeczywistość, oznaczałoby to, że przestępstwa te prawie nie występują, że dotykają
znikomego odsetka wielomilionowej populacji osób niepełnosprawnych (dla porównania: w
samym tylko 2008 roku FBI odnotowało 1617 przestępstw z nienawiści na tle orientacji
seksualnej, 1606 na tle wyznania i bezwyznaniowości, 1148 na tle pochodzenia narodowego i
etnicznego oraz 4704 na tle pochodzenia rasowego). Jednocześnie z badań jakości
szkolnictwa wyższego przeprowadzonych w 2001 roku wynika, że rocznie na terenie
campusów i akademików w Stanach Zjednoczonych dochodzi do około jednego miliona

24