Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego

– 3 –
od zasady wyrażonej w art. 78 zdanie pierwsze Konstytucji powinno być więc podyktowane
szczególnymi względami uzasadniającymi pozbawienie strony środka odwoławczego. Innymi
słowy, ocena dopuszczalności omawianych wyjątków musi być przeprowadzana każdorazowo,
zaś punktem odniesienia winna być zasada proporcjonalności sformułowana w art. 31 ust. 3
Konstytucji, która to obliguje ustawodawcę do równoczesnego spełnienia trzech przesłanek:
niezbędności, przydatności i zbilansowania.
Trybunał podkreślił, że w badanej sprawie nie sposób doszukać się usprawiedliwionych
powodów, dla których prawa majątkowe adwokata udzielającego pomocy prawnej z urzędu,
miałyby zostać wyłączone z zakresu ochrony gwarantowanej przez art. 64 ust. 2 Konstytucji,
a przez to konsekwentnie – z konstytucyjnych środków ochrony wolności i praw jednostki.
Po pierwsze, wyłączenie prawa pełnomocnika z urzędu do zaskarżenia orzeczenia sądu
w sprawie przysługującego mu wynagrodzenia (czyli kosztów nieopłaconej pomocy prawnej)
nie ma żadnego wpływu na bieg sprawy podstawowej, w ramach której ów pełnomocnik
został wyznaczony do reprezentowania interesów innego podmiotu, zwłaszcza że na tym
etapie postępowania kwestia odpowiedzialności karnej jest już zazwyczaj prawomocnie
rozstrzygnięta.
Po drugie, stosunek prawny łączący pełnomocnika z urzędu ze Skarbem Państwa ma co
prawda szczególny charakter, bo jest związany z publicznoprawnym obowiązkiem adwokatów.
Niemniej wynagrodzenie z tego tytułu – jak to podniesiono wyżej – jest chronionym prawem
majątkowym w rozumieniu art. 64 Konstytucji. Sposób powstania tego prawa nie ma żadnego
znaczenia dla procedury sądowego jego dochodzenia, w tym dla zaskarżalności orzeczeń
pierwszoinstancyjnych.
Po trzecie, wynikające z art. 426 § 2 k.p.k. pozbawienie pełnomocnika możliwości
wniesienia zażalenia na postanowienie dotyczące kosztów jest w istocie niezamierzonym
pominięciem legislacyjnym, którego źródłem jest traktowanie sądu sprawującego kontrolę
nad postępowaniem przygotowawczym każdorazowo jako sądu odwoławczego, nawet jeśli
sąd ten rozstrzyga jakieś kwestie po raz pierwszy. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego,
ustawodawca nie dostrzegł tutaj szczególnej konfiguracji procesowej, w której jeden sąd
działa jako odwoławczy w sprawie podstawowej, a zarazem – w pierwszej instancji rozstrzyga
odrębną sprawę, jedynie pośrednio związaną z tą pierwszą. Jakkolwiek ustawa zasadnicza nie
wymaga przyznania prawa do odwołania się do wyższej instancji od rozstrzygnięć wydanych
na skutek odwołania, a co za tym idzie – nie kreuje też prawa strony postępowania
– 4 –
drugoinstancyjnego do kolejnej już weryfikacji zapadłego rozstrzygnięcia, to nie można
twierdzić, że każde orzeczenie sądu formalnie (ustrojowo) odwoławczego jest automatycznie
rozstrzygnięciem wydanym w drugiej instancji w sensie konstytucyjnym.

3. Różnice między dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
Wypowiedź Trybunału, mimo że odnosiła się do art. 426 § 2 k.p.k. w brzmieniu sprzed
22 marca 2011 r., pozostaje aktualna w obowiązującym stanie prawnym. Wraz z wejściem
w życie ustawy zmieniającej (notabene uchwalonej w celu realizacji postulatów zgłoszonych
przez sąd konstytucyjny w postanowieniu sygnalizacyjnym z dnia 9 listopada 2009 r., sygn.
akt S 7/09) zarówno art. 426 § 1 k.p.k., jak i § 2 tego artykułu uzyskały nowe brzmienie,
jednak wciąż nie czyni ono zadość standardowi wywodzonemu z art. 78 w zw. z art. 45 ust. 1
Konstytucji, w kontekście zaskarżalności postanowień, o których mowa w art. 618 § 1 pkt 11
k.p.k., wydanych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy.
Jak przewiduje art. 426 § 1 k.p.k., od orzeczeń sądu odwoławczego oraz od orzeczeń
wydanych przez Sąd Najwyższy nie przysługuje środek odwoławczy, chyba że ustawa
stanowi inaczej. Natomiast stosownie do art. 426 § 2 k.p.k., od postanowienia o zastosowaniu
tymczasowego aresztowania wydanego na skutek zażalenia, a także od wydanego w toku
postępowania odwoławczego postanowienia o przeprowadzeniu obserwacji, o zastosowaniu
środka zapobiegawczego lub nałożeniu kary porządkowej przysługuje zażalenie do innego
równorzędnego składu sądu odwoławczego. Warto w tym miejscu odnotować, że ustawa
nowelizująca procedurę karną, która obecnie jest w okresie vacatio legis, tj. ustawa z dnia 27
września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. poz. 1247), nie wprowadzi w tym zakresie żadnych zmian. Z dniem 1 lipca
2015 r. modyfikacji ulegnie jedynie brzmienie art. 618 § 1 pkt 11 k.p.k., a to w związku
z przyjęciem, że obrońcą może być nie tylko adwokat, lecz również radca prawny.
Co więcej: przytoczone przepisy art. 426 § 1 i 2 k.p.k. nie gwarantują możliwości
zaskarżenia rozstrzygnięcia o kosztach procesu (art. 616 k.p.k.), w sytuacji gdy dotyczące tej
kwestii postanowienie zapadło wprawdzie w postepowaniu odwoławczym, ale określone
koszty nie stanowiły wcześniej przedmiotu wypowiedzi sądu I instancji. Potwierdzeniem tej
tezy są nie tylko głosy pojawiające się w doktrynie prawa karnego. Analogiczne stanowisko
zajmują bowiem sądy, w tym Sąd Najwyższy. Przykładowo: w uzasadnieniu postanowienia
z dnia 25 maja 2010 r. (sygn. akt III KZ 38/10) Sąd ten stwierdził, że art. 626 § 3 k.p.k.,
– 5 –
wedle którego na orzeczenie w przedmiocie kosztów służy zażalenie, jeżeli nie wniesiono
apelacji, nie stanowi podstawy do wywiedzenia zażalenia na postanowienie sądu II instancji,
gdyż warunek odwołujący się do apelacji wyraźnie nawiązuje do orzeczenia wydanego na
etapie postępowania pierwszoinstancyjnego. I choć omawiane orzeczenie Sądu Najwyższego
zapadło jeszcze przed zmianą stanu prawnego, jaka nastąpiła wraz z wejściem w życie ustawy
zmieniającej, nie straciło na aktualności, jako że nadal „z żadnego innego przepisu Kodeksu
postępowania karnego nie wynika dopuszczalność wniesienia zażalenia na orzeczenie sądu
odwoławczego w przedmiocie kosztów postępowania”.
Mając to na względzie wypada podnieść, że w postępowaniu cywilnym zapewniona
jest możliwość zaskarżenia postanowienia sądu w przedmiocie zwrotu kosztów procesu oraz
w przedmiocie zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (art. 3942
§ 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego). Trudno przy tym
wskazać na argumenty natury konstytucyjnej, które uzasadniałyby mniejszy zakres ochrony
w sprawach karnych niż w sprawach rozpoznawanych przez sądy cywilne. Z drugiej strony
nie wolno zapominać, że kognicja Trybunału w sprawie SK 33/12 limitowana była podstawą
faktyczną i prawną skargi konstytucyjnej. Na mocy wyroku z dnia 26 listopada 2013 r.
wyznaczony został jednak pewien ogólny standard, który powinien zostać uwzględniony także
w odniesieniu do pozostałych kosztów procesu.
Konieczna jest zatem ingerencja ustawodawcy. Proponuje się, by katalog postanowień
sądu odwoławczego podlegających weryfikacji w tzw. instancji poziomej (art. 426 § 2 k.p.k.)
został rozszerzony o jeszcze dwie kategorie rozstrzygnięć – postanowienia dotyczące kosztów
procesu oraz kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, o których to po raz
pierwszy orzekał sąd odwoławczy.
Za skorzystaniem z instytucji środka odwoławczego, który wyjątkowo nie ma charakteru
dewolutywnego, przemawiają tu w istocie te same racje, które przyświecały wprowadzeniu
instancji poziomej w przypadku postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania
wydanego na skutek zażalenia, jak również zapadających w toku postępowania odwoławczego
postanowień o przeprowadzeniu obserwacji, zastosowaniu środka zapobiegawczego tudzież
nałożeniu kary porządkowej. Za najważniejsze z nich można zaś uznać dążenie do zapewnienia
rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (co poręcza skądinąd przepis art. 45 ust. 1
Konstytucji) oraz ideę, aby Sąd Najwyższy jako najwyższa instancja sądowa w kraju nie
musiał być angażowany w rozstrzyganie kwestii, które nie są pochodnymi skomplikowanych
– 6 –
zagadnień prawnych, wątpliwości wykładniczych ani też nie wpisują się w rozbieżności
orzecznicze, występujące między poszczególnymi sądami powszechnymi. Opisywane
rozwiązanie odzwierciedla ponadto tendencję, która znalazła już wraz w art. 3942 § 1 k.p.c.,
nawiasem mówiąc zmienionym w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia
30 października 2012 r. (SK 20/11), o którym była mowa wyżej.
Proponowana formuła będzie miała ten walor, że po wejściu w życie przywołanej już
ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz
niektórych innych ustaw prawo do wniesienia zażalenia będą mieli nie tylko adwokaci, ale też
radcowie prawni udzielający pomocy prawnej z urzędu.
Projektowane zmiany będą miały równocześnie odpowiednie skutki na gruncie procedury
wykroczeniowej oraz w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia
skarbowe, ponieważ przepisy art. 109 § 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks
postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2013 r. poz. 395, z późn. zm.) oraz
art. 113 § 1 ustawy z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z 2013 r.
poz. 186, z późn. zm.) nakazują odpowiednie stosowanie art. 426 bądź ogólnie – przepisów
k.p.k.

4. Skutki projektowanej ustawy
Projekt przewiduje objęcie gwarancją zaskarżalności tej kategorii postanowień, której
dotyczyły rozważania Trybunału w sprawie SK 33/12, a dodatkowo również pozostałych
rozstrzygnięć o kosztach, które do tej pory nie mogły być kwestionowane w trybie zażalenia.
W związku z tym podstawowym skutkiem prawnym proponowanej nowelizacji procedury
karnej będzie zastąpienie regulacji, która nie spełnia wymogów konstytucyjnych, taką, która
czynić będzie zadość wymogom płynącym z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji.
Projektowana ustawa może mieć też wpływ na sferę stosunków społecznych. Mimo iż
nie da się wykazać istnienia związku między mechanizmami chroniącymi prawa majątkowe
profesjonalnych pełnomocników w zakresie przysługujących im kosztów pomocy prawnej
udzielonej z urzędu a jakością ich usług, można przyjąć, iż wyższy poziom gwarancji w tej
dziedzinie powinien sprzyjać także odpowiednio rzetelnemu wypełnianiu obowiązków
nakładanych na tychże pełnomocników na podstawie stosownych przepisów k.p.k. To z kolei
służyć będzie niewątpliwie wymiarowi sprawiedliwości oraz skutecznej realizacji prawa
do obrony poręczonego przez art. 42 ust. 2 Konstytucji.
– 7 –
Proponowana nowelizacja może przyczynić się do wzrostu wydatków budżetu państwa
w części 15 „Sądy powszechne”, niemniej precyzyjne określenie skali tego wzrostu nie jest
możliwe z uwagi na to, że ostatecznie decydująca w tej mierze będzie liczba rozstrzygnięć
odnoszących się do kosztów, wydanych przez sądy odwoławcze, które następnie zostaną
zaskarżone przez uprawnione podmioty. Można jednak założyć, że ewentualne wydatki
z tego tytułu nie będą znaczne i znajdą pokrycie w zaplanowanych środkach budżetowych.
Wejście w życie rozwiązań zawartych w projekcie nie wpłynie natomiast na wydatki
innych jednostek sektora finansów publicznych, w tym zwłaszcza jednostek samorządu
terytorialnego. Zmiana brzmienia art. 426 § 2 k.p.k. nie będzie miała też skutków w sferze
związanej z funkcjonowaniem przedsiębiorstw.

5. Konsultacje
Projekt został przesłany do zaopiniowania Ministrowi Sprawiedliwości, Prokuratorowi
Generalnemu, Sądowi Najwyższemu, Krajowej Radzie Sądownictwa, Stowarzyszeniu Sędziów
Polskich „Iustitia”, Stowarzyszeniu Sędziów „Themis”, Prokuratori Generalnej Skarbu Państwa,
Naczelnej Radzie Adwokackiej, Krajowej Radzie Radców Prawnych, Ogólnopolskiemu
Stowarzyszeniu Referendarzy Sądowych oraz Ogólnopolskiemu Stowarzyszeniu Asystentów
Sędziów.
Sąd Najwyższy, Krajowa Rada Sądownictwa, Stowarzyszenie Sędziów Themis oraz
Krajowa Rada Radców Prawnych poinformowali, iż nie zgłaszają uwag do przedłożonej im
propozycji nowelizacji k.p.k. (druk senacki nr 667). Pozytywną opinię o projekcie wyrazili
natomiast Minister Sprawiedliwości oraz Prokurator Generalny, przy czym oba te podmioty
zasugerowały, ażeby w projektowanym § 2 posłużyć się formułą „w przedmiocie kosztów”,
która umożliwi zaskarżenie rozstrzygnięcia tak pozytywnego, jak i negatywnego. Ponadto
Minister Sprawiedliwości zasugerował, by dyspozycją zmienianego przepisu objęte były nie
tylko koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, ale wszelkie koszty procesu,
o których po raz pierwszy orzekał sąd odwoławczy. Powyższe postulaty zostały zrealizowane
przez przyjęcie odpowiedniej poprawki w toku I czytania.
Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa poddała pod rozwagę celowość odmiennego
zredagowania § 2 (wyliczenie z końcową częścią wspólną). Ostatecznie nie zdecydowano się
na taki zabieg z uwagi na to, że w istocie nowelizowany przepis obejmuje swoim zakresem
orzeczenia dwojakiego rodzaju, tzn. wydane na skutek zażalenia (postanowienie o zastosowaniu