Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny

– 3 –
Efektem obowiązywania przepisu art. 191 § 1 k.k. jest bezradność osób, wobec których
działania takie są podejmowane oraz niemożność zwrócenia się do Policji o podjęcie
interwencji, gdyż znamiona określające czynność sprawczą przestępstwa zmuszania do
określonego zachowania nie obejmują już tego typu zachowań (w przeciwieństwie do
wcześniej obowiązującej w tym zakresie regulacji art. 167 Kodeksu karnego z 1969 r.).
Zdepenalizowane zachowania noszące często znamiona znacznej społecznej
szkodliwości, nie stanowiąc przestępstwa, pozostawiają ich ofiarę (lokatora, współlokatora,
byłego małżonka) bez wsparcia państwa, pomimo zapewnionej Konstytucją ochrony praw
i wolności człowieka i obywatela.
Wieloletnie obserwacje i ustalenia poczynione przez Rzecznika Praw Obywatelskich,
przedstawione Senatowi pozwalają stwierdzić, że wskazywana ofiarom opisanych wyżej
czynów jako właściwa, możliwość skorzystania z ochrony ich praw w drodze postępowania
cywilnego niestety nie ograniczyła, a tym bardziej nie wyeliminowała zjawiska
tzw. przemocy pośredniej co pociąga za sobą te widoczne, negatywne skutki społeczne.
Obserwowany w dzisiejszych czasach rozwój form życia społecznego i relacji
międzyludzkich powoduje zmniejszenie użycia przymusu bezpośredniego (siły fizycznej) na
rzecz rozwijających się różnorakich form presji psychologicznej, czasem bardziej istotnej niż
użyta siła (tzw. „odmaterializowanie” pojęcia przemocy). Sprawcy takich działań przy użyciu
małego nakładu sił mogą niewspółmiernie silnie oddziaływać psychicznie na wolność wyboru
ofiary. Postępowanie z rzeczą w celu zmuszenia pokrzywdzonego do określonego działania,
znoszenia lub zaniechania polega właśnie na wywołaniu określonych przeżyć psychicznych.
Siła tego oddziaływania może osiągać takie nasilenie, że powinna, zdaniem Senatu
prowadzić do ustanowienia odpowiedniej reakcji prawnokarnej.
W efekcie osoby, które nie zawsze są uprawnionymi w ramach stosunku cywilnego,
nawet nie wywiązując się ze swoich obowiązków, powinny być w trakcie trwania, czasem
przez wiele lat, spornego stosunku prawnego traktowane w sposób spełniający standardy
zachowania oczekiwane w rozwiniętym społeczeństwie, a państwo winno stać na straży
utrzymania, a czasem nawet wymuszenia tych standardów.
Uznając, że dotychczasowa ochrona cywilnoprawna nie stanowi dostatecznej ochrony
praw, projektodawca uznał, że czyny polegające na zmuszaniu danej osoby do działania pod
– 4 –
przymusem wywołanym oddziaływaniem na rzecz może cechować taki ładunek społecznej
szkodliwości, który uzasadnia reakcję prawnokarną państwa.

3. Różnice pomiędzy dotychczasowym a przewidywanym stanem prawnym
Realizacja zamysłu ustawodawcy zawarta została w tekście przedłożonej nowelizacji.
Treść art. 191 k.k. proponuje się rozszerzyć o dodanie nowego przepisu § 1a.
Wprowadza się nowy typ przestępstwa, który będzie penalizował przypadki stosowania
innego rodzaju przemocy niż przemoc wobec osoby, w celu zmuszenia danej osoby do
określonego działania, zaniechania lub znoszenia.
Przepis będzie sankcjonował te przypadki stosowania przymusu pośredniego, w których
przymus będzie stosowany uporczywie lub w sposób istotnie utrudniający innej osobie
zaspokajanie jej podstawowych potrzeb życiowych.
Znamię uporczywości ma charakter oceny, lecz z punktu widzenia zasady nullum
crimen sine lege certa jego wykładnia nie powinna kreować problemów, gdyż jest to
wyrażenie już istniejące w opisie innych czynów zabronionych, w szczególności w art. 190a
§ 1 czy art. 209 k.k.
W świetle ustalonej linii orzecznictwa przez „uporczywość” rozumie się zachowanie
długotrwałe, powtarzalne, nacechowane złą wolą i nieustępliwością (por. wyrok SN z dnia
27 lutego 1996 r., II KRN 200/95, Orz. Prok. i Pr. 1996, nr 10 oraz postanowienie SA
w Krakowie z dnia 13 grudnia 2000 r., II AKz 289/00, KZS 2000, z. 12, poz. 28).
„Uporczywość” zachodzi nie tylko w efekcie działania czynnika obiektywnego czyli
wielokrotności działania, lecz w sytuacji powtarzającego się działania zabarwionego ujemnie
z uwagi na złą wolę sprawcy.
Pogląd prezentowany przez Sąd Najwyższy w wytycznych wymiaru sprawiedliwości
i praktyki sądowej w zakresie prawnokarnej ochrony rodziny (uchwała SN z 9 czerwca 1976
r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976, nr 7, poz. 86), stanowi: „Znamię uporczywości łączy
w sobie dwa elementy. Jeden z nich charakteryzuje postępowanie sprawcy od strony
podmiotowej, a polega na szczególnym nastawieniu psychicznym wyrażającym się
w nieustępliwości, chęci postawienia na
swoim (obojętne, z jakich pobudek),
podtrzymywaniu własnego stanowiska na przekór ewentualnym próbom jego zmiany
(np. mimo wszczęcia egzekucji cywilnej, przeprowadzenia rozmów ostrzegawczych itp.).
– 5 –
(…). Element obiektywny, polega na trwaniu takiego stanu rzeczy przez pewien dłuższy
czas.” (Komentarz do Kodeksu karnego pod red. A. Zolla, tom II wyd. 3, str. 748,
tezy 31–34).
W opisie ukształtowanego nowego typu przestępstwa znalazło się jako jedno z jego
znamion stosowanie przymusu w sposób istotnie utrudniający innej osobie zaspokajanie jej
podstawowych potrzeb życiowych.
Znamię to opisując sposób działania sprawcy prowadzić będzie do doprecyzowania
czynu objętego sankcją karną i zawęzi znacznie zakres penalizacji, w stosunku do rozwiązań
wcześniej proponowanych, polegających na nadaniu art. 191 § 1 brzmienia dawnego art. 167
k.k., pozwoli to uniknąć nadmiernego obciążenia organów ścigania tego typu sprawami.
Równocześnie wykładnia wyrażenia „podstawowe potrzeby życiowe” została
wypracowana w orzecznictwie dotyczącym przepisu art. 209 k.k. Nie budzi wątpliwości
jednak, że pojęcie to nie ma charakteru stałego i że zależeć będzie od konkretnych warunków
i podlegać będzie każdorazowej ocenie sądu orzekającego w sprawie.
Wprowadzenie spójnika „lub” reprezentującego alternatywę zwykłą (nierozłączną)
pozwoli na objęcie penalizacją czynów jednokrotnych, nie noszących cechy uporczywości,
lecz których natężenie i dotkliwość odpowiadają znamieniu „istotnego utrudniania
zaspokajania potrzeb życiowych”.
W celu zawężenia granic kryminalizacji czynów polegających na stosowaniu przymusu
(pośredniego i wobec osoby) lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia jej do określonego
zachowania, nowelizacja zawiera propozycję ustanowienia wnioskowego trybu ścigania tych
przestępstw, co pozwoli na inicjowanie postępowania karnego tylko w sytuacjach realnej
potrzeby objęcia danej osoby ochroną prawnokarną.
Występek z art. 191 § 1a zagrożony będzie karą pozbawienia wolności do lat 3. Z uwagi
na ten charakter zagrożenia zastosowanie znajdą dyrektywy zawarte w art. 58 § 3 albo art. 59
Kodeksu karnego.

4. Skutki projektowanej ustawy
Podstawowym przewidywanym skutkiem prawnym projektowanej ustawy będzie
powstrzymanie negatywnego zjawiska polegającego na przemocy pośredniej i objęcie ofiar
takiej przemocy ochroną prawnokarną.
– 6 –
Przewiduje się, że skutki finansowe projektowanej ustawy wynikające ze zwiększonego
wpływu spraw karnych powinny mieścić się w ramach środków przewidzianych ustawą
budżetową na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Projektowana ustawa nie pociągnie za
sobą skutków finansowych i nie wpłynie na poziom dochodów i wydatków pozostałych
jednostek sektora finansów publicznych, w tym jednostek samorządu terytorialnego.
Projektowane zmiany nie będą miały również wpływu na konkurencyjność gospodarki
i funkcjonowanie przedsiębiorstw.

5. Konsultacje
Założeniem przyjętym w pierwotnej wersji projektu ustawy było nadanie art. 191 § 1
Kodeksu karnego takiego brzmienia przepisu, które odwzorowywałoby treść art. 167
Kodeksu karnego z 1969 r. Zmiana polegała na usunięciu z treści zmienianego paragrafu
wyrazów „wobec osoby” co skutkowało poszerzeniem znamienia określającego czynność
sprawczą przestępstwa, w postaci stosowania przemocy, o tzw. przemoc pośrednią.
W trakcie prac nad projektem ustawy, przed jego pierwszym czytaniem, wystąpiono
o opinię do:
1)
Ministra Sprawiedliwości;
2)
Prokuratora Generalnego;
3)
Sądu Najwyższego;
4)
Rzecznika Praw Obywatelskich;
5)
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa;
6)
Krajowej Rady Sądownictwa;
7)
Naczelnej Rady Adwokackiej;
8)
Krajowej Rady Radców Prawnych;
9)
Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka;
10)
Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia;
11)
Stowarzyszenia Sędziów Themis;
12)
Stowarzyszenia Asystentów Sędziów oraz
13)
Stowarzyszenia Referendarzy Sądowych.
Swoje opinie przedstawili:
1)
Minister Sprawiedliwości, który uznał, że obecnie obowiązujące rozwiązania są
wystarczające dla skutecznego zwalczania przejawów zmuszania, szczególnie środki
– 7 –
natury cywilnoprawnej, które zapewniają sądową ochronę praw poszkodowanego
zgodnie z jego wolą i stosownie do łączącego strony stosunku prawnego;
2)
Prokurator Generalny wskazał, że istnieją sytuacje, w których ingerencja prawnokarna
w przypadkach szczególnie intensywnego zmuszania byłaby wskazana, jednak odniósł
się krytycznie do zmiany polegającej na powrocie do poprzedniego brzmienia
zmienianego przepisu. Zaakcentował potrzebę wypracowania takiego brzmienia normy
karnej, która objęłaby wyłącznie szczególne, kwalifikowane wypadki stosowania
przemocy pośredniej, który uwzględniałby okoliczności związane z motywacją sprawcy
lub negatywne następstwa czynu dla osoby pokrzywdzonej. Drugą kwestią było
zwrócenie uwagi projektodawców na rozważenie powrotu do wnioskowego trybu
ścigania przestępstwa zmuszania. Ta uwaga została uwzględniona w projekcie ustawy.
3)
Sąd Najwyższy odniósł się krytycznie do nowelizowania przepisu art. 191 Kodeksu
karnego uznając argumenty podniesione w uzasadnieniu projektu ustawy za
niewystarczające dla rozszerzenia penalizacji opisanego czynu. Ochrona cywilnoprawna
jest zdaniem opiniodawcy w opisanych wypadkach wystarczająca;
4)
Rzecznik Praw Obywatelskich odniósł się z aprobatą do zmian zawartych
w przedłożeniu;
5)
Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa nie zgłosiła uwag;
6)
Krajowa Rada Sądownictwa wskazała, że jej zdaniem ochrona cywilnoprawna jest
w opisanych wypadkach wystarczająca.
W trakcie drugiego czytania projektu ustawy, na posiedzeniu Senatu, sen. P. Zientarski
wniósł poprawkę polegającą na wprowadzeniu nowej jednostki redakcyjnej § 1a, w której
powstaje nowy typ przestępstwa, polegający na stosowaniu przymusu w celu zmuszenia innej
osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, przy czym stosowanie tego
rodzaju przemocy ma charakter uporczywy lub istotnie utrudnia innej osobie zaspokajanie jej
podstawowych potrzeb życiowych.
Poprawka została przesłana do konsultacji do tej samej grupy podmiotów.
Na tym etapie postępowania swoje uwagi przedstawili:
1)
Minister Sprawiedliwości uznał, że aprobuje kierunek przyjętych zmian oraz
wnioskowy tryb ścigania, jednak proponuje zawężenie w § 1a przemocy wyłącznie do
przemocy pośredniej, wobec rzeczy. Uwaga dotycząca zawężenia pojęcia przemocy do
tej stosowanej pośrednio została uwzględniona w projekcie ustawy. Wątpliwości