Rządowy projekt ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka

się w miejscu odległym od miejsca przesłuchania. Nie jest zatem możliwe
zastosowanie takiego trybu do przypadków, kiedy bezpośrednia obecność
oskarżonego mogłaby wpływać krępująco na zeznania świadka. Wskazać jednak
należy, że od dnia 26 stycznia 2014 r. możliwe jest wykorzystanie tego trybu
przesłuchań do małoletnich świadków, którzy ukończyli 15 lat, w sytuacji
potencjalnego negatywnego wpływu bezpośredniej obecności oskarżonego na ich
stan psychiczny lub treść ich zeznań (art. 185b § 2 k.p.k.).
b) przesłuchanie pod nieobecność oskarżonego, jeśli jego obecność mogłaby
oddziaływać krępująco na zeznania świadka (art. 390 § 2 k.p.k.)
Sąd w wyjątkowych sytuacjach, na czas przesłuchania świadka, może zarządzić
opuszczenie sali sądowej przez oskarżonego, gdy jego obecność mogłaby
negatywnie wpływać na treść zeznań świadka. Po powrocie na salę rozpraw
oskarżony zapoznawany jest z treścią zeznań i ma możliwość ustosunkowania się
do nich (art. 390 § 2 w zw. z art. 375 § 3 k.p.k.). Instytucja ta nie znajduje jednak
częstego zastosowania. Sąd Najwyższy zwracał uwagę na konieczność
ograniczonego korzystania z tego rozwiązania, wskazując, że stanowi ono
ingerencję w prawo oskarżonego do udziału w całym postępowaniu dowodowym,
a tym samym prawo do obrony.
c) szczególny tryb przesłuchania świadków niektórych przestępstw, zwłaszcza
przestępstw seksualnych i przestępstw dokonanych z użyciem przemocy (art. 147,
art. 185a–185d k.p.k.)
Małoletniego świadka poniżej 15. roku życia można przesłuchać zasadniczo tylko
raz w całym postępowaniu na posiedzeniu z udziałem psychologa, bez udziału
oskarżonego. Zeznania takiego świadka mogą być utrwalane za pomocą urządzenia
rejestrującego obraz i dźwięk. Po ich utrwaleniu stanowią załącznik do protokołu
(art. 147 k.p.k.). W dniu 27 stycznia 2014 r. weszły w życie zmiany w Kodeksie
postępowania karnego w zakresie przepisów dotyczących przesłuchiwania
małoletnich pokrzywdzonych oraz świadków przestępstw, a także przesłuchiwania
dorosłych pokrzywdzonych przestępstwami seksualnymi (art. 185a–185d k.p.k).
Przepisy te rozszerzają zarówno pod względem przedmiotowym (dodatkowe
kategorie przestępstw), jak i podmiotowym (dzieci i pokrzywdzeni do 18. roku
życia oraz niektórzy dorośli) konieczność korzystania z tego trybu. Ustawa
wprowadzająca wyznacza dla prezesów sądów terminy do wprowadzenia
5

koniecznych zmian w zakresie przygotowania sposobu przesłuchania
(obowiązkowe nagrywanie audio/video), jak i dostosowania pomieszczeń do
określonych warunków.
d) zastrzeżenie danych dotyczących miejsca zamieszkania świadka do wyłącznej
wiadomości prokuratora lub sądu, jeśli zachodzi uzasadniona obawa użycia
przemocy lub groźby bezprawnej wobec niego lub osoby dla niego najbliższej
(art. 191 § 3 k.p.k.)
Zastrzeżenie tych danych możliwe jest już na etapie przyjmowania zawiadomienia
o przestępstwie (art. 304 § 1 zd. 2 k.p.k.). Skuteczność tego środka jest jednak
ograniczona. Na podstawie ogólnych przepisów świadek zobowiązany jest
zasadniczo do składania zeznań na sali rozpraw w obecności oskarżonego, podając
wcześniej m.in. swoje imię, nazwisko, wykonywany zawód (art. 191 § 1 k.p.k.,
art. 374 k.p.k.).
e) zachowanie w tajemnicy okoliczności ułatwiających ujawnienie tożsamości
świadka, w tym danych osobowych, o ile nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia
w sprawie
Sąd bądź prokurator wydaje postanowienie o zachowaniu w tajemnicy tych
okoliczności, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa zagrożenia życia, zdrowia,
wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego
najbliższej (art. 184 k.p.k.). Instytucja świadka incognito znajduje zastosowanie
w przypadkach, gdy podejrzany (oskarżony) nie wie, kto składa obciążające go
zeznania. Tego rodzaju sytuacja występuje jednak stosunkowo rzadko, bowiem
w większości wypadków podejrzany zna osoby wzywane przez organy ścigania,
w celu złożenia przez nie zeznań. Na ograniczone stosowanie tej instytucji miało
również orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka, które z ostrożnością podchodzą do stosowania tej instytucji jako
ograniczającej realizację zasad rzetelnego procesu. Na przeszkodzie szerszemu
zastosowaniu tej instytucji stoi również kształt zasady bezpośredniości w polskim
prawie, który nie dopuszcza możliwości zastąpienia dowodu z zeznań świadka
dowodem z zeznań funkcjonariusza, który wcześniej świadka przesłuchiwał.
Wspomnieć również należy o możliwości korzystania przez świadków ze szczególnych
środków ochrony i wsparcia na podstawie ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku
koronnym. W procesie karnym pozycja tej kategorii świadków jest zasadniczo
6

odmienna w porównaniu do „zwykłych” świadków. Odmienność wynika z faktu, że
mamy w tym przypadku do czynienia ze sprawcami przestępstwa, którzy współpracują
z organami ścigania w celu wyjaśnienia okoliczności czynu i pociągnięcia do
odpowiedzialności karnej współsprawców. Instytucja świadka koronnego początkowo
wzbudzała wiele kontrowersji, jednakże wraz z potwierdzeniem swej skuteczności
w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej wątpliwości zostały zminimalizowane.
Obecnie trudno byłoby znaleźć uzasadnienie nie tylko dla ewentualnego zaniechania
stosowania specjalnych środków przewidzianych w ustawie o świadku koronnym
(obowiązywanie ustawy przewidziano pierwotnie na okres 3 lat), ale przede wszystkim
dla odmiennego traktowania świadków będących sprawcami przestępstw od
„zwykłych” świadków, w szczególności mając na uwadze ogromną rolę, jaką
odgrywają oni w postępowaniu karnym.
2.2. Rozwiązania w Kodeksie postępowania karnego dotyczące pokrzywdzonych
Z uwagi na fakt, że pokrzywdzony może występować w procesie w charakterze
świadka, katalog obowiązków i uprawnień świadków, a także opisanych wyżej działań
podejmowanych wobec nich przez organy procesowe zachowuje swoją aktualność
również w odniesieniu do pokrzywdzonych, którzy posiadają taki status.
Kodeks postępowania karnego zawiera ponadto dodatkowe regulacje dotyczące
pokrzywdzonych. Są one nie tylko konsekwencją kodeksowego ujęcia dyrektywy
uwzględniania w postępowaniu prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego, ale
również szczególnej pozycji, jaką zajmuje on w toku postępowania. Będący stroną
postępowania przygotowawczego pokrzywdzony korzysta z uprawnień polegających
m.in. na możliwości zgłaszania wniosków dowodowych i udziału we wnioskowanej
czynności (art. 315, art. 316 § 3 k.p.k.), uczestniczenia w innych czynnościach
(art. 316 § 1, art. 317 k.p.k.), przeglądania akt postępowania (art. 156 k.p.k.),
zaskarżania decyzji procesowych, np. o odmowie wszczęcia lub umorzeniu
postępowania przygotowawczego (art. 306 § 1 i 1a k.p.k.), dotyczących dowodów
rzeczowych (art. 323 § 2 k.p.k.). W toku postępowania sądowego pokrzywdzony może
również występować w charakterze strony jako oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel
prywatny czy powód cywilny. Pokrzywdzonemu w toku tego postępowania przysługują
także uprawnienia m.in. do sprzeciwu wobec wydania wyroku skazującego bez
przeprowadzania rozprawy (art. 387 § 2 k.p.k.), udziału w rozprawie
(art. 384 § 2 k.p.k.), wniosku o sporządzenie uzasadnienia do wyroku warunkowo
7

umarzającego postępowanie wydanego na posiedzeniu (art. 422 § 1 k.p.k.), złożenia
środka odwoławczego od wyroku (art. 425 § 1 k.p.k.).
Niezależnie od powyższego, Kodeks postępowania karnego wprowadza również
rozwiązania zobowiązujące lub uprawniające organy do wydawania decyzji mających
pośrednio wpływ na bezpieczeństwo pokrzywdzonych i dotyczących stosowania
środków zapobiegawczych. Należą do nich zakaz kontaktowania się z pokrzywdzonym
i nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego z pokrzywdzonym (art. 275 i art. 275a k.p.k.).
Celem tych środków jest jednak zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, nie
są one zatem wprost nakierowane na ochronę pokrzywdzonego.
W art. 253 § 3 k.p.k. przewiduje się ponadto obowiązek informowania pokrzywdzonego
o uchyleniu, nieprzedłużeniu lub zmianie tymczasowego aresztowania. Przepis nie
przewiduje jednakże informowania o innych zdarzeniach niż decyzja organu, mających
wpływ na wykonywanie tymczasowego aresztowania i bezpieczeństwo
pokrzywdzonego, jak np. ucieczka oskarżonego z aresztu śledczego. Ponadto
przekazanie tego typu informacji nie pociąga za sobą udzielenia ochrony
pokrzywdzonemu.
3. Proponowane zmiany
Ustawa składa się z trzech części. Pierwsza z nich obejmuje rozwiązania autonomiczne,
a zatem przewidziane wprost w projektowanej ustawie i niełączące się ze zmianą innych
przepisów. Mają one na celu zapewnienie ochrony i pomocy dla świadków oraz
pokrzywdzonych biorących udział w postępowaniu karnym. Inspirację dla tych
rozwiązań stanowi w pewnym stopniu ustawa o świadku koronnym. Projektowane
przepisy nie stanowią jednak mechanicznego powielenia wszystkich środków znanych
ustawie o świadku koronnym, co byłoby niecelowe z uwagi na odmienne potrzeby
takiego świadka w porównaniu z pozostałymi uczestnikami procesu karnego. Ponadto
niektóre ze środków przewidzianych w ustawie o świadku koronnym okazały się
niezwykle skomplikowane, przez co nieefektywne (zmiana tożsamości), niektóre zaś
nigdy nie były zastosowane (zmiana wyglądu). Te doświadczenia pozwoliły trafniej
dobrać katalog środków w projektowanej ustawie. Możliwość stosowania
projektowanych mechanizmów wiąże się (w zakresie dotyczącym ochrony
pokrzywdzonych) z wdrożeniem art. 18 dyrektywy 2012/29/UE, który wymaga
zapewnienia środków służących „ochronie ofiar i członków ich rodzin przed wtórną
8

i ponowną wiktymizacją, zastraszaniem oraz odwetem – w tym także środków
przeciwko ryzyku szkód, emocjonalnych lub psychologicznych”.
Druga grupa przepisów zawiera zmiany w Kodeksie postępowania karnego, mające na
celu podwyższenie standardów procesowych w zakresie ochrony świadków
i pokrzywdzonych. Większość tych zmian stanowi implementację dyrektywy
Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r.
ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw
oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW (Dz. Urz. UE L 315
z 14.11.2012, str. 57). W niektórych aspektach projektowane uregulowania przewidują
jednakże wyższy niż minimalny standard ochrony (zob. pkt 4 i 5).
Trzecia grupa przepisów stanowi implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego
i Rady 2011/99/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony
(Dz. Urz. UE L 338 z 21.12.2011, str. 2), której celem jest podniesienie standardów
ochrony pokrzywdzonego w postępowaniu karnym w sytuacjach transgranicznych.
4. Rozwiązania autonomiczne mające na celu zapewnienie pomocy i wsparcia
Zdecydowano o usytuowaniu tej grupy przepisów w ustawie odrębnej od kodyfikacji
karnych. Rozwiązanie takie jest stosowane w systemie prawa polskiego, czego
przykładem jest ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym, regulująca
analogiczną problematykę. Wprowadzane przepisy nie mają bowiem charakteru
ustrojowego z punktu widzenia zasad i systematyki procedury karnej, ale raczej
towarzyszą postępowaniu w sferze niereglamentowanej normami kodeksowymi.
Ponadto środki ochrony i pomocy stosować można także przed wszczęciem i po
zakończeniu postępowania karnego, a jedynie w związku z nim, co rozluźnia ich relację
z bytem tego postępowania.
Projektowane mechanizmy będą mogły być stosowane także w związku
z postępowaniem karnym skarbowym. Z uwagi na specyfikę tego postępowania będą
one miały zastosowanie wyłącznie wobec świadków i osób najbliższych.
4.1. Środki ochrony i pomocy
Ustawa wprowadza następujące środki ochrony i pomocy:
a) ochrona na czas czynności procesowej,
b) ochrona osobista,
9