Poselski projekt ustawy o uzgodnieniu płci

2. Potrzeba ustawowej regulacji procedury uzgodnienia rozbieżności między
tożsamością płciową a płcią metrykalną
Brak ustawy kompleksowo regulującej procedurę uzgodnienia rozbieżności między
tożsamością płciową a płcią metrykalną stanowi w Polsce jeden z głównych problemów osób
transseksualnych oraz interseksualnych (Raport Agencji Praw Podstawowych Unii
Europejskiej z 2008 i 2010 r. pt. Homofobia i dyskryminacja ze względu na orientację
seksualną w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Część I, Analiza prawna oraz
Homofobia, transfobia i dyskryminacja ze względu na orientację seksualną w państwach
członkowskich Unii Europejskiej). Na płaszczyźnie krajowej na problem ten zwraca uwagę
nie tylko Rzecznik Praw Obywatelskich i Minister Sprawiedliwości, ale także organizacje
pozarządowe (m.in. Fundacja Trans-Fuzja, Kampania Przeciw Homofobii, Helsińska
Fundacja Praw Człowieka).
Postulaty stworzenia samodzielnej, kompleksowej regulacji normatywnej dotyczącej
transseksualności są formułowane w doktrynie prawa od dawna (por. m.in. M. Filar, Prawne
i społeczne aspekty transseksualizmu, PIP 1987, z. 7, s. 76; M. Safjan, Glosa do
postanowienia SN III CRN 28/91, Przegląd Sejmowy 1993, nr 2, s. 90; K. Rozental,
O zmianie płci metrykalnej de lege ferenda, PIP 1991, z. 10, s. 68; W. Stojanowska,
Seksuologia a prawo rodzinne w: K. Imieliński (red.), Seksuologia aspekty prawne.
Problemy karne i cywilne, Warszawa 1997, s. 143; P. Daniluk, Prawne aspekty chirurgicznej
zmiany płci u transseksualistów, PIP 2007, z. 5, s. 72; K. Osajda, Orzecznictwo Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka dotyczące transseksualistów, Europejski Przegląd Sejmowy 2009,
z. 5, s. 40, A. Bodnar, Wprowadzenie w: A. Śledzińska-Simon (red.), Prawa osób
transseksualnych. Rozwiązania modelowe a sytuacja w Polsce, Wolters Kluwer 2010, s. 18).
Na płaszczyźnie międzynarodowej zarówno stanowisko organów Rady Europy, jak
i orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu oraz Trybunału
Sprawiedliwości Unii Europejskiej potwierdza obowiązek państw do poszanowania praw
osób transseksualnych i stworzenie prawnej drogi uznania płci zgodnej z tożsamością
płciową. Poza tym analiza prawnoporównawcza regulacji krajowych innych państw sugeruje,
że odbiurokratyzowana procedura administracyjna bądź sądowa umożliwiająca zmianę aktów
stanu cywilnego i w konsekwencji zmianę dokumentów tożsamości oraz innych dokumentów
rozwiązuje szereg problemów prawnych oraz społecznych tych osób.

3 Dostęp:,
•
Państwa członkowskie powinny podjąć właściwe środki w celu
zapewnienia pełnego prawnego uznania korekty płci we wszystkich obszarach życia,
w szczególności umożliwić zmianę imienia i płci we wszystkich oficjalnych
dokumentach w szybki, przejrzysty i dostępny sposób; państwa członkowskie
powinny także zapewnić, tam gdzie to stosowne, uznanie i zmiany w dokumentach
takich jak świadectwa nauki i pracy przez podmioty prywatne (pkt 21 Załącznika),
•
Państwa członkowskie powinny podjąć wszystkie konieczne środki
w celu zapewnienia, że po korekcie płci i jej uznaniu zgodnie z pkt 20 i 21 Załącznika,
prawo osób transseksualnych do zawarcia małżeństwa z osobą odmiennej płci niż ich
płeć po korekcie jest skutecznie zagwarantowane (pkt 22 Załącznika).
Ponadto Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy wezwało państwa
członkowskie Rady Europy do zapewnienia osobom transseksualnym prawo do dokumentów,
które odzwierciedlają ich preferowaną tożsamość płciową bez uprzedniego wymogu poddania
się procedurom medycznym takim jak operacyjna korekta płci genitalnej czy terapia
hormonalna.
Natomiast z orzecznictwo Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka
w Strasburgu w sprawach osób transseksualnych wynikają następujące standardy ochrony:

5 Dostęp: https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=1606669
6 Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego nr 1728(2010) z 29 kwietnia 2010 r. w sprawie dyskryminacji ze
względu
na
orientację
seksualną
i
tożsamość
płciową,
dostęp:
http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta10/ERES1728.htm
17

•
obowiązek władz publicznych do korekty płci metrykalnej osoby po
operacyjnej korekcie płci genitalnej polegający na zmianie określenia płci w aktach
stanu cywilnego oraz zmianie imienia i nazwiska (B. przeciwko Francji, wyrok
Wielkiej Izby z 25 marca 1992, skarga nr 13343/87; Goodwin i I. przeciwko
Zjednoczonemu Królestwu, wyrok Wielkiej Izby z 11 lipca 2002 r., skarga nr
28957/95)
•
obowiązek władz publicznych do poszanowania prawa osoby
transseksualnej po operacyjnej korekcie płci genitalnej do zawarcia związku
małżeńskiego z osobą płci przeciwnej w stosunku do jej płci po korekcie (Goodwin
i I. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok Wielkiej Izby z 11 lipca 2002 r.,
skarga nr 28957/95)
•
zakaz stosowania przez władze publiczne obowiązku wykazania
konieczności medycznej korekty płci genitalnej czy też prawdziwej natury
transseksualności przez osobę, która dochodzi zwrotu kosztów leczenia
transseksualności od prywatnej firmy ubezpieczeniowej (van Kück przeciwko
Niemcom, wyrok z 12 czerwca 2003 r., skarga nr 35968/97)
•
obowiązek władz publicznych do uznania prawa osoby transseksualnej
po operacyjnej korekcie płci genitalnej do nabycia prawa do emerytury po osiągnięciu
wieku emerytalnego według przynależności do płci po korekcie metrykalnej
(w przypadku osoby transseksualnej typu M/K w wieku 60 lat) (Grant przeciwko
Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z 23 maja 2006 r., skarga nr 32570/03)
•
obowiązek władz publicznych do uregulowania w prawie kwestii
medycznej korekty płci (L. przeciwko Litwie, wyrok z 11 września 2007 r., skarga nr
27527/03)
•
zakaz wyznaczania przez sądy 2-letniego „okresu oczekiwania” jako
przesłanki dopuszczalności żądania zwrotu kosztów leczenia transseksualności
(operacyjnej korekty płci genitalnej) (Schlumpf przeciwko Szwajcarii, wyrok
z 8 stycznia 2009 r., skarga nr 29002/06).
Z kolei Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał w sprawach osób
transseksualnych dwa kluczowe wyroki, w których przyjął, iż:
•
Zwolnienie osoby transseksualnej (przed operacyjną korektą płci
genitalnej) z pracy stanowi zakazaną dyskryminację ze względu na płeć na tle
18

dyrektywy 76/207/WE (C-13/94 P przeciwko S. i Cornwall County Council, wyrok
z 30 kwietnia 1996 r.)
•
Ustanowienie warunku istnienia związku małżeńskiego do nabycia
prawa do renty wdowiej stanowi dyskryminację na tle dyrektywy 75/117/WE
w przypadku pary, w której jeden z partnerów jest osobą transseksualną (po operacji)
i nie może zawrzeć związku małżeńskiego zgodnie z prawem z osobą płci przeciwnej
w stosunku do swojej płci po operacji (C-117/01 K.B. przeciwko National Service
Pensions Agency, Secretary of State for Health, wyrok z 7 stycznia 2004 r.)
•
Odmowa przyznania prawa do emerytury po osiągnięciu ustawowego
wieku emerytalnego dla kobiet transseksualnej kobiecie (osobie transseksualnej typu
mężczyzna-kobieta stanowi dyskryminację na tle dyrektywy 79/7/EWG (C-423/04
Sarah Margaret Richards przeciwko Secretary of State for Work and Pensions,
wyrok z 26 kwietnia 2006 r.)
W materii dotyczącej zakresu projektowanej ustawy najbardziej istotne wydaje się
stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który pozostawiając państwom pewien
zakres swobody w zakresie zapewnienia prawnego uznania płci osób transseksualnych
i ochrony ich prawa do poszanowania życia prywatnego, wymaga jednak realizacji
pozytywnych obowiązków państw wynikających z art. 8 Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka. Jak wynika z przedstawionego powyżej orzecznictwa obowiązki te polegają na
wprowadzeniu formalnego uznania tożsamości płciowej osób transseksualnych oraz
uregulowania prawnie wszelkich skutków tego uznania.
Poza tym należy zwrócić uwagę, że na płaszczyźnie międzynarodowej od 2006 r.
funkcjonują wyżej wspomniane Zasady Yogyakarty. Chociaż nie mają one mocy wiążącej,
stanowią ważny dokument wyznaczający między innymi standardy traktowania osób ze
względu na ich tożsamość płciową. Roman Wieruszewski określa je jako doktrynalną
wykładnię stosowanych przepisów międzynarodowego prawa praw człowieka (por.
R. Wieruszewski, Zasady Yogyakarty – Zasady dotyczące stosowania międzynarodowego
prawa praw człowieka w stosunku do orientacji seksualnej oraz tożsamości płciowej w:
Z. Kędzia (red.), Współczesne wyzwania wobec praw człowieka w świetle polskiego prawa
konstytucyjnego, Poznań 2009). Standardy te wynikają z obowiązującego i powszechnego
prawa międzynarodowego.
Analiza porównawcza regulacji krajowych w innych państwach prowadzi do wniosku,
że prawne uznanie tożsamości płciowej jest możliwe we wszystkich państwach Unii
19

Europejskiej z wyjątkiem Irlandii, Malty i Luksemburga, choć istniejące procedury różnią się
w niektórych aspektach (np. w zakresie typu organu uprawnionego do orzekania o korekcie
płci oraz warunków uznania).
Na szczególną uwagę zasługuje ustawa o tożsamości płciowej przyjęta w Argentynie
30 listopada 2011 r., która opiera się jedynie na oświadczeniu woli zainteresowanej osoby
złożonym przed właściwym urzędem. Ustawa ta potwierdza prawo każdej osoby do uznania
swojej tożsamości płciowej, swobodnego rozwoju osobowości w zgodzie z tożsamością
płciową oraz traktowania zgodnie z tą tożsamością. Skutkiem złożenia oświadczenia
o korekcie płci jest wydanie nowego aktu urodzenia oraz nowego dowodu tożsamości (o tym
samym numerze) ze zmianą dotyczącą płci, a także imienia. Ustawa argentyńska zabrania
odwoływania się zarówno w nowym akcie urodzenia, jak i w nowym dokumencie tożsamości
do podstaw prawnych ich wydania (przez wskazania na przepisy tej ustawy). Ustawa zakazuje
ponadto stosowania uprzedniego wymogu poddania się całkowitej lub częściowej zmianie
płci genitalnej, leczeniu hormonalnemu lub innym terapiom psychologicznym lub
medycznym. Dopuszcza także korektę płci osób małoletnich po wyrażeniu przez nich
jednoznacznej zgody. W tym przypadku wnioskodawcami są opiekunowie prawni
małoletniego. Ustawa przewiduje jednocześnie, że w sytuacji braku zgody opiekunów
prawnych o korekcie rozstrzyga sąd w trybie przyspieszonym.
Przyjęte w niniejszym projekcie ustawy rozwiązania prawne opierają się na przyjęciu
jako jednej z przesłanek uzgodnienia płci opinii medycznej potwierdzającej dysforię płciową
lub utrwalone poczucie przynależności do płci przeciwnej niż płeć metrykalna.

3. Aktualny stan prawny
Aktualnie procedura medycznej i urzędowej zmiany płci nie jest uregulowana
prawnie. Polskie prawo nie przewiduje szczególnych unormowań w zakresie zmiany wpisu
określającego płeć w akcie urodzenia. W materii tej obowiązują jednak zasady, które
wykształciło orzecznictwo Sądu Najwyższego. Stanowisko SN wobec kwestii korekty płci
zmieniało się.
Ewolucję orzecznictwa SN ilustrują następujące tezy:
•
W wypadku wyjątkowym Sąd może sprostować akt urodzenia przez
zmianę oznaczenia płci także przed dokonaniem korekcyjnego zabiegu operacyjnego
zewnętrznych narządów płciowych, jeżeli cechy nowo kształtującej się płci są
20

przeważające i stan ten jest nieodwracalny (uchwała SN z dnia 25 lutego 1978 r., III
CZP 100/77).
•
Występowanie transseksualności nie daje podstawy do sprostowania
w akcie urodzenia wpisu określającego płeć (uchwała SN z dnia 22 czerwca 1989 r.,
III CZP 37/89, a także postanowienie SN z dnia 22 marca 1991 r., III CRN 28/91).
•
Płeć człowieka (integralność seksualna) jest elementem jego prawa
stanu, które to prawo należy do kategorii praw osobistych człowieka, chronionych
przez przepisy kodeksu cywilnego (art. 23 i 24). Poczucie przynależności do danej
płci może być uznane za dobro osobiste (art. 23 k.c.) i jako takie podlega ochronie
również w drodze powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. Podstawą
takiego powództwa byłby interes prawny osoby transseksualnej w uzyskaniu
obiektywnej ochrony wobec niepewności stanu prawnego lub prawa (postanowienie
SN z dnia 22 marca 1991 r., III CRN 28/91).
•
Częściowa zmiana cech płciowych osoby transseksualnej w wyniku
trwającej terapii hormonalnej oraz przeprowadzonego zabiegu chirurgicznego nie daje
podstawy do sprostowania w akcie urodzenia wpisu określającego płeć (uchwała SN
z dnia 8 maja 1992 r., III CZP 40/92).
•
Należy dopuścić, w uwzględnieniu interesu prawnego osoby, u której
nastąpiła zmiana płci, żądanie ustalenia tej zmiany, jako podstawę do ujawnienia jej
w akcie stanu cywilnego w drodze wzmianki dodatkowej (uchwała SN z dnia 8 maja
1992 r., III CZP 40/92).
•
Dopuszczalne jest dochodzenie w procesie ustalenia płci osoby
transseksualnej (art. 189 k.p.c.); pozwanymi w tej sprawie powinni być rodzice
powoda (uchwała SN z dnia 22 września 1995 r., III CZP 118/95).
W uchwale SN z 1978 r. przyjęto w drodze analogii – wobec istniejącej luki prawnej –
o stosowaniu przepisów o sprostowaniu błędu w akcie stanu cywilnego. Już wtedy uznano, że
w sprawie ujawnienia zmiany płci wyłączony jest tryb procesowy. Jak zauważa Rzecznik
Praw Obywatelskich w swoim wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości „stanowisko to
wychodzi naprzeciw oczekiwaniom osób transseksualnych. Kierując się bowiem niezwykłym
zrozumieniem sytuacji takich osób SN dopuścił możliwość zmiany płci jeszcze przed
dokonaniem operacji chirurgicznych. Przypisał również poczuciu przynależności do
określonej płci znaczenie dominujące, umożliwiające transseksualistom wystąpienie
z wnioskiem o sprostowanie aktu urodzenia (glosę aprobującą do analizowanej uchwały
napisali S. Dulko i K. Imieliński, OSPiKA 1983, nr 10, ss. 516-518). Orzeczenie to można
21