Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego oraz niektórych innych ustaw

nie zawiera podziału na poszczególne ko cioły i inne związki wyznaniowe będące
poprzednimi wła cicielami przejętych nieruchomo ci. Po dniu 15 stycznia 1951 r. wykonanie
ustawy o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki miało - poza jednym wyjątkiem - jedynie
charakter korekt zarówno w postaci przejęcia przeoczonych nieruchomo ci, jak i zwrotu
nieruchomo ci nie podlegających przejęciu. Wyjątkiem było przejęcie po tym dniu, za
wymuszoną przez władze państwowe zgodą kierownictwa Ko cioła Prawosławnego, ponad
2.000 ha gruntów gospodarstw rolnych proboszczów parafii prawosławnych. Występujące
w
literaturze przedmiotu znacznie wyższe dane o rzekomej powierzchni przejętych
nieruchomo ci nie znajdują oparcia w materiałach archiwalnych. Zresztą w żadnej publikacji
nie podano źródeł zawyżonych danych.
Grunty wyłączonych od przejęcia gospodarstw rolnych proboszczów mogły być
sprzedawane. Z możliwo ci tej korzystano w szerokim zakresie zarówno dla pokrycia
wydatków ko cielnych jak i w obawie przed możliwo cią dalszych upaństwowień. Prymas
kardynał Stefan Wyszyński uważał, że prowadzenie dużych gospodarstw rolnych odciąga
proboszczów od duszpasterstwa. W rezultacie powierzchnia gruntów rolnych, z których
ko cioły i inne związki wyznaniowe opłacały podatek gruntowy, wynosiła w 1965 r.
38.674,5 ha.
Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. ustalała w art. 1 ust. 4, że „Dochody z przejętych
nieruchomo ci przeznaczone są wyłącznie na cele ko cielne i charytatywne zgodnie
z postanowieniami niniejszej ustawy”. Dochód z tych nieruchomo ci oraz dotacje państwowe
utworzyły Fundusz Ko cielny. Taka koncepcja miała poprzedników w Austrii w końcu
XVIII wieku w tzw. józefinizmie, w Niemczech w 1807 r. i po włączeniu Państwa
Ko cielnego do zjednoczonych Włoch w 1871 r. Warunkiem zastąpienia dotacjami
państwowymi dochodów z upaństwowionych dóbr martwej ręki było pozostawanie tych dóbr
we władaniu państwa. Gdy w Austrii w 1960 r. doszło do porozumienia ze Stolicą Apostolską
i zwrotu Ko ciołowi Katolickiemu czę ci przejętych dóbr, w porozumieniu tym odpowiednio
zmniejszono wysoko ć dotacji państwowych. We Włoszech wprowadzono w 1985 r.
możliwo ć przekazywania przez podatników 0,8% (8 promili) należnego podatku
dochodowego na cele ko cielne, w związku z czym po kilkuletnim okresie przej ciowym
zaniechano wypłacania ko ciołom dotacji państwowych. Dla porównania, w 1949 r. w
Czechosłowacji została uchwalona ustawa o gospodarczym zabezpieczeniu ko ciołów i
związków wyznaniowych przez państwo. Zgodnie z jej postanowieniami państwo
czechosłowackie wypłacało osobiste uposażenie duchownym, którzy wykonywali – za zgodą
państwa – obowiązki duszpasterskie w administracji ko cielnej lub w zakładach kształcenia
duchownych. Na elementy tego uposażenia składały się: płaca podstawowa, dodatek
funkcyjny i premia.
W Polsce natomiast nie wydzielono organizacyjnie i finansowo upaństwowionych
dóbr martwej ręki. Zostały one włączone do Państwowego Zasobu Ziemi, bez ustalenia
wysoko ci dochodów z tych dóbr. Fundusz Ko cielny oparty został wyłącznie na dotacjach
budżetowych. Cele Funduszu ustalone zostały w art. 9 ustawy z dnia 20 marca 1950 r.
w pięciu punktach: utrzymanie i odbudowa ko ciołów; udzielanie duchownym pomocy
materialnej i lekarskiej oraz organizowanie dla nich domów wypoczynkowych; objęcie
duchownych ubezpieczeniem chorobowym w przypadkach uzasadnionych; specjalne
zaopatrzenie emerytalne społecznie zasłużonych duchownych; wykonywanie działalno ci
charytatywno-opiekuńczej. W organach Funduszu Ko cielnego mieli uczestniczyć duchowni,
lecz Konferencja Episkopatu Polski odmówiła ich wydelegowania do tych organów. Zarząd
Funduszu sprawował jeden z wicedyrektorów Urzędu do Spraw Wyznań.
Po zorganizowaniu na początku lat 60. XX w. Kół Księży w Zrzeszeniu Katolików
"Caritas", skupiających księży katolickich aprobujących zasady ustrojowe PRL, Fundusz
Ko cielny wydawany był w przeważającej czę ci na rzecz tych Kół, które swym członkom
udzielały pomocy materialnej i lekarskiej oraz organizowały dla nich domy wypoczynkowe.
Fundusz Ko cielny dotował również działalno ć Polskiej Rady Ekumenicznej i niekiedy
niektórych ko ciołów, a także dotował remonty budynków ko cielnych i cmentarzy
wyznaniowych.
Zmiana nastąpiła poprzez uchwalenie w dniu 17 maja 1989 r. przez Sejm PRL ustawy
o ubezpieczeniu społecznym duchownych (Dz. U. Nr 29, poz. 156), która przewidziała
pokrywanie składek na to ubezpieczenie w wysokim stopniu z Funduszu Ko cielnego. Zasada
ta została podtrzymana w toku reformy ubezpieczeń społecznych przez wymienione w art. 2
powyższego projektu ustawy przepisy, które zastąpiły ustawę z 1989 r. Po zmianach
ustrojowych rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 1990 r. w sprawie
rozszerzenia zakresu celów Funduszu Ko cielnego (Dz. U. Nr 61, poz. 354) rozszerzyło cele
Funduszu na wspomaganie ko cielnej działalno ci o wiatowo-wychowawczej i opiekuńczo-
wychowawczej oraz inicjatyw związanych ze zwalczaniem patologii społecznych. Jednak
składki ubezpieczeniowe za duchownych odprowadzane przez Fundusz Ko cielny stanowiły
w ubiegłych latach nawet 95% wszystkich wydatków Funduszu. Uchwała Nr 148 Rady
Ministrów z dnia 7 listopada 1991 r. w sprawie statutu Funduszu Ko cielnego (MP Nr 39,
poz. 279) m.in. urealniła przepis z 1950 r. o opiniodawczym udziale przedstawicieli
ko ciołów w zakresie dysponowania rodkami Funduszu.
W budżecie Państwa na rok 2013 dotacja na Fundusz Ko cielny wynosi 94.3 mln zł.
Fundusz Ko cielny zarówno w PRL jak i obecnie stanowi jedynie jedną z wielu
dotacji publicznych na rzecz ko ciołów i innych związków wyznaniowych. Dotacje z budżetu
państwa wypłacane są w my l ustaw i przepisów wydanych na podstawie delegacji
ustawowych. Natomiast jednostki samorządu terytorialnego oraz istniejące jeszcze
przedsiębiorstwa państwowe w formie spółek prawa handlowego nie mają żadnych
ograniczeń prawnych w dotowaniu ko ciołów i innych związków wyznaniowych – co
pokazuje choćby przykład KGHM – Polska Miedź.
Pełne wyliczenie wszelkich rodzajów dotacji bezpo rednich jest niemal niemożliwe.
Najważniejsze z nich to: pomoc w utrzymaniu i remontach zabytków, duszpasterstwo
wojskowe, policyjne, BOR, Straży Granicznej i Straży Pożarnej, duszpasterstwo więzienne,
duszpasterstwo szpitalne, celne, finansowanie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
;Papieskiego Uniwersytetu Jana Pawła II w Krakowie, Akademii Ignatianum , Papieskiego
Wydziału Teologicznego w Warszawie, Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu,
Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w
Warszawie (dawniejsza Akademia
Teologii Katolickiej), Chrze cijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie (uczelni o
charakterze ekumenicznej posiadającej od 2000 r. status uregulowany ustawowo), wydziałów
teologicznych na uniwersytetach państwowych (w Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Szczecinie),
dotowanie prowadzonych przez ko cioły i inne związki wyznaniowe prywatnych szkół
ogólnokształcących, zawodowych i
artystycznych, zakładów służby zdrowia i opieki
społecznej. W tym należy uwzględnić pensje dla ok. 15 tys. katechetów wypłacane z budżetu
państwa. Wyżej podane kwoty dotacji są zaczerpnięte z opracowania I. Matjasik „Kasa
kościoła”, w: Kościół w Polsce – raport, dodatek specjalny do dziennika Rzeczpospolita,
9.12.2010, s. 16. Po rednią formą dotowania są ulgi podatkowe, celne oraz w opłatach
sądowych.
W pierwotnym brzmieniu ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do
Ko cioła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 29, poz. 154, art. 61
ust. 1 pkt 2) możliwo ci przywrócenia osobom prawnym Ko cioła Katolickiego własno ci
dóbr martwej ręki zostały ograniczone do przypadków, gdy w toku realizacji ustawy z dnia 20
marca 1950 r. nie przestrzegano przewidzianych w tej ustawie i w aneksie do protokołu z dnia
14 kwietnia 1950 r. wyłączeń od przejęcia gospodarstw rolnych proboszczów, biskupów,
seminariów duchownych i domów zakonnych. Natomiast nowelizacja dokonana ustawą z
dnia 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Ko cioła Katolickiego
w Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 107, poz. 459) – poprzez dodanie art. 70a znacznie
rozszerzyła możliwo ć rewindykacji dóbr martwej ręki. Inne ko cioły i związki wyznaniowe
skorzystały w bardzo małym zakresie z możliwo ci rewindykacji dóbr martwej ręki,
natomiast podobnie jak Ko ciół Katolicki skorzystały ze wspomnianej wyżej możliwo ci
otrzymania gruntów rolnych dla swych jednostek na Ziemiach Zachodnich i Północnych.
Ustawa z dnia 14 czerwca 1991 r. o finansowaniu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego z
budżetu państwa (Dz. U. Nr 61, poz. 259) była uzasadniana przede wszystkim
upaństwowieniem liczącego około 7 tysięcy ha majątku rolnego Fundacji Potulickich,
będącego jednym z głównych źródeł finansowania KUL. Przepis o finansowaniu KUL przez
państwo został powtórzony w konkordacie z 1993 r. Jednak ostatecznie całe Państwowe
Gospodarstwo Rolne w Potulicach, o powierzchni ponad 8 tysięcy ha (gdyż obejmowało ono
także grunty należące poprzednio do innych wła cicieli), zostało przekazane KUL-owi bez
cofnięcia finansowania go przez państwo.
Brak jest opublikowanych danych o obecnej powierzchni gruntów rolnych należących
do ko ciołów i innych związków wyznaniowych, chociaż Główny Urząd Statystyczny
powinien dysponować takimi danymi na podstawie spisów rolnych. W publicystyce powtarza
się liczba 160.000 ha tych gruntów. Zatem przejęcia przez państwo dóbr martwej ręki zostało
zniwelowane. Tym samym upadł sens utrzymywania Funduszu Ko cielnego.
Wobec tego proponuje się zniesienie Funduszu Ko cielnego i obciążenie duchownych
lub instytucji ko cielnych i zakonnych cało cią składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe
i zdrowotne duchownych. Prawo nie może działać wstecz, dlatego art. 3 umożliwia
poniesienie przez budżet państwa składek za 2013 r. na te ubezpieczenia także po zniesieniu
Funduszu Ko cielnego. Projekt ustawy nie narusza natomiast wszystkich innych rodzajów
dotowania ko ciołów i innych związków wyznaniowych z budżetu państwa.
Konkordat z dnia 28 lipca 1993 r. nie zawiera przepisów dotyczących bezpo rednio
ko cielnych majątków rolnych i Funduszu Ko cielnego, natomiast w art. 22 przewiduje
celowo ć uregulowania na nowo spraw finansów ko cielnych. Zmiana sposobu udzielania
wsparcia finansowego przez państwo w odniesieniu do wszystkich ko ciołów i związków
wyznaniowych, wymaga dialogu z nimi. W przypadku Ko cioła Rzymskokatolickiego
konieczna jest opinia strony ko cielnej w przedmiocie postulowanych zmian, która może być
efektem prac dwóch Komisji Konkordatowych: rządowej i ko cielnej, powołanych w 1998 r.
po dokonaniu ratyfikacji konkordatu. W ramach Ko cielnej Komisji Konkordatowej działa
zespół przygotowujący zmiany zasad finansowania ko cioła. W kręgach ko cielnych również
od lat prowadzona jest dyskusja o zmianach w modelu finansowania wspólnot parafialnych.
W tym kontek cie warto wskazać na przesłanie pierwszego Synodu Diecezji Opolskiej 2002 –
2005, które wskazuje na obowiązek wiernych wieckich dbania o materialną stronę
funkcjonowania ko cioła na miarę własnych możliwo ci (A. Szymański „Pierwszy Synod
Diecezji Opolskiej, w: Studia Teologiczno – Historyczno ląska Opolskiego, nr 28/2008, s.
388). Powyższe zagadnienie wymaga także rozmów ze stroną ko cielną w ramach Komisji
Wspólnej Rządu i Konferencji Episkopatu Polski. Analogicznie zmiany dotyczące zniesienia
funduszu ko cielnego wymagają zaopiniowania przez pozostałe ko cioły i inne związki
wyznaniowe funkcjonujące w RP. W związku z tym konieczne będą rozmowy w ramach
m.in. Komisji Wspólnej Rządu i Polskiej Rady Ekumenicznej, jak również Komisji Wspólnej
Rządu i Aliansu Ewangelicznego.
Docelowo nowy model finansowania ko ciołów i innych związków wyznaniowych
mógłby polegać na m.in. przechodzeniu (wg uzgodnionego przez stronę państwową i
ko cielną harmonogramu) do opodatkowania działalno ci komercyjnej podmiotów
ko cielnych na zasadach ogólnych, zgodnie z równo cią podmiotów na rynku, zasadami
uczciwej konkurencji i sprawiedliwym rozłożeniem ciężarów przemian społeczno –
ekonomicznych w naszym kraju, zachowaniu dalszego finansowania z budżetu państwa
inwestycji konserwatorskich obiektów sakralnych (wraz z zabezpieczeniami
antywłamaniowymi). Mogło to by się odbywać poprzez rozdział grantów pieniężnych przez
specjalną komisję działającą w strukturach Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Decyzje tej komisji powinny być jawne i publikowane na stronach internetowych resortu, w
zgodzie z zasadą jawno ci finansów publicznych. Warte rozwagi jest wprowadzenie w Polsce
zbliżonego do rozwiązań włoskich, węgierskich, a także hiszpańskich zasad finansowania
przez podatników wybranych ko ciołów i innych związków wyznaniowych – na zasadzie
dobrowolno ci. Konstytucja RP w art. 53 ust. 7 wyklucza wprowadzenie w Polsce
niemieckiego modelu przymusowego podatku ko cielnego (Nikt nie może być obowiązany
przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych
lub wyznania). Ewentualna rubryka w formularzu podatkowym PIT o zadeklarowaniu przez
podatnika przynależno ci do okre lonego wyznania stanowiłaby pogwałcenie normy
konstytucyjnej, chociaż model niemieckiego podatku ko cielnego jest o tyle klarowny, że na
dany ko ciół nie płacą podatku ludzie, którzy do niego nie należą. Jednakże nie zmienia to
faktu, że również w Niemczech poza systemem tego podatku ko cioły także otrzymują od
państwa pewne dotacje.
Do zmiany systemu funkcjonowania ko cioła w państwie skłania również i to, iż od
wielu lat źródłem dochodów parafii, diecezji, zakonów i innych podmiotów ko cielnych jest
ziemia. Według różnych obliczeń ko ciół rzymskokatolicki w Polsce posiada ok. 100 tys. ha.