Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz ustawy - Kodeks postępowania cywilnego

zawarcia umowy odmawia osoba, która sfinansowała budowę urzą-
dzeń, odpowiednie roszczenie przysługuje przedsiębiorcy (art. 49
§ 2 K.c.).
4. Z przedstawionym zagadnieniem wiąże się konieczność wprowadzenia do
przepisów Kodeksu cywilnego unormowań dotyczących tzw. służebności
przesyłu. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 stycznia 2003 r. III CZP
79/02 (OSNC 2003 nr 11, poz. 142) dopuścił możliwość umownego usta-
nowienia służebności gruntowej na rzecz przedsiębiorstwa energetyczne-
go podnosząc, że nie stoi temu na przeszkodzie okoliczność, że nieru-
chomość władnąca wchodzi w skład tego przedsiębiorstwa. Podstawą
prawną jest art. 285 K.c. Uchwała ta spotkała się z zarzutem, że nie zosta-
ła spełniona przesłanka z art. 285 § 2 K.c., gdyż w istocie ustanowienie
służebności miało na celu zwiększenie użyteczności przedsiębiorstwa
przesyłowego, a nie nieruchomości władnącej. Nie sposób przejść do po-
rządku dziennego nad tym zarzutem, jednak funkcjonalna wykładnia
art. 285 § 2 przemawia za trafnością uchwały.
Należy zauważyć, że Kodeks cywilny nie przejął regulacji prawnej
z art. 175 prawa rzeczowego, zgodnie z którą służebność mogła być usta-
nowiona także na rzecz każdoczesnego właściciela oznaczonego przed-
siębiorstwa; do takiej służebności stosowane były odpowiednio przepisy
o służebności gruntowej. Pomijając ideologiczne motywy tej decyzji usta-
wodawcy trzeba stwierdzić, że nie była ona uzasadniona z gospodarczego
punktu widzenia. Jest przecież oczywiste, że przedsiębiorca przesyłowy,
dokonując posadowienia urządzeń, o których stanowi art. 49 K.c., na cu-
dzych gruntach musi dysponować stosownym tytułem prawnym do tej
części nieruchomości, na której urządzenia mają być posadowione. Tytuł
ten ma także umożliwiać dostęp do tych urządzeń w celu naprawy i kon-
serwacji. Podstawowym sposobem uzyskania tytułu prawnego jest zawar-
cie umowy z właścicielem lub użytkownikiem wieczystym (np. umowa
sprzedaży, ustanowienia użytkowania, ustanowienia służebności, najem,
leasing). Spośród tych tytułów prawnych najbardziej przydatne jest usta-
nowienie służebności gruntowej. Chodzi więc o stworzenie podstawy
prawnej dla ustanowienia takiej służebności, gdyż konstrukcja art. 285 K.c.
5


zakłada obciążenie nieruchomości służebnością, przy czym służebność ta
może mieć na celu jedynie zwiększenie użyteczności nieruchomości wład-
nącej. Spełnienie tych wymagań przy tzw. służebności przesyłu nie jest
możliwe.
Celowe i uzasadnione jest więc wprowadzenie do Kodeksu cywilnego ure-
gulowania tzw. służebności przesyłu. W ramach działu III tytułu III księgi
drugiej poświęconego służebnościom należy oprócz służebności grunto-
wych (rozdział I) i osobistych (rozdział II) wprowadzić przepisy regulujące
trzeci rodzaj służebności, tj. służebność przesyłu. Konstrukcja prawna tej
służebności uwzględnia następujące założenia:
Po pierwsze, jej ustanowienie następuje na rzecz przedsiębiorcy, który jest
właścicielem urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 K.c. lub który zamie-
rza wybudować takie urządzenia. Ustanowienie następuje na podstawie
umowy między właścicielem nieruchomości a przedsiębiorcą, przy czym
jedynie oświadczenie właściciela nieruchomości wymaga formy aktu nota-
rialnego (art. 245 § 2 K.c.). Ustanowienie może nastąpić odpłatnie lub nie-
odpłatnie (art. 3051 K.c.).
Po drugie, wprowadzenie zasady, że służebność przesyłu może być za-
stosowana nie tylko do takich stanów faktycznych, w których urządzenia
przesyłowe już istnieją, ale również do takich, w których przedsiębiorca
urządzenia te zamierza wybudować w przyszłości, pozwoli zarówno na ob-
jęcie nową regulacją tzw. zaszłości, jak i da możliwość wykorzystania jej
dla zabezpieczenia interesu prawnego przedsiębiorcy już w fazie plano-
wania inwestycji.
Po trzecie, jeżeli właściciel nieruchomości odmawia ustanowienia służeb-
ności, a jest ona konieczna do korzystania z urządzeń, to przedsiębiorca
może w drodze sądowej żądać jej ustanowienia za wynagrodzeniem
(art. 3052 K.c.).
Po czwarte, służebność przesyłu ma określoną treść. Przedsiębiorca może
korzystać z nieruchomości w zakresie niezbędnym dla zapewnienia prawi-
dłowego funkcjonowania urządzeń przesyłowych (art. 3051 K.c.).
6


Po piąte, służebność jest składnikiem przedsiębiorstwa w rozumieniu
art. 551 K.c. i przechodzi na nabywcę przedsiębiorstwa lub na nabywcę
urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 K.c. (art. 3053 § 1 K.c.).
Przyjęcie założenia, że służebność przesyłu przechodzi nie tylko na na-
bywcę przedsiębiorstwa, ale również na nabywcę urządzeń przesyłowych,
zapobiec ma wygaśnięciu służebności w przypadku przeniesienia własno-
ści urządzeń, które – w rozumieniu art. 551 K.c. – nie będą stanowiły
przedsiębiorstwa albo jego zorganizowanej części.
Należy przy tym podkreślić, że – zarówno w przypadku nabycia przedsię-
biorstwa, jak i poszczególnych urządzeń – służebność przesyłu przechodzi
na nabywcę tylko wtedy, jeżeli jest on przedsiębiorcą (zgodnie z propono-
wanym brzmieniem art. 3051, służebność ta będzie mogła być bowiem
ustanowiona wyłącznie na rzecz przedsiębiorcy).
Po szóste, do służebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy
o służebności gruntowej.
W projektowanym przepisie art. 3053 § 2 postanowiono, że przedsiębiorca
obowiązany jest, po wygaśnięciu służebności, usunąć urządzenie przesy-
łowe. Regułę tę można wprawdzie wywieść z ogólnych zasad rządzących
ograniczonymi prawami rzeczowymi, jednak lepiej wyraźnie ją sformuło-
wać ze względu na to, że nie została ona w żadnym przepisie wyrażona,
a sprawa ta ma dużą doniosłość praktyczną.
5. Wprowadzenie do Kodeksu cywilnego nowej instytucji służebności przesy-
łu wymaga również określenia trybu postępowania, jaki będzie stosowany
w sprawach o ustanowienie tej służebności.
Stosownie do tego, projekt ustawy przewiduje odpowiednią nowelizację
przepisów ustawy – Kodeks postępowania cywilnego – przez dodanie
w art. 626 nowego § 3 stanowiącego, że przepisy dotyczące trybu postę-
powania w sprawach o ustanowienie służebności drogi koniecznej będą
odpowiednio stosowane w sprawach o ustanowienie służebności przesyłu.
Sprawy o ustanowienie służebności przesyłu podlegać więc będą rozpo-
znaniu w trybie nieprocesowym.
7


W związku z powyższym, konieczna jest również odpowiednia zmiana ty-
tułu rozdziału V działu III tytułu II księgi drugiej części pierwszej K.p.c. (na:
„Ustanowienie drogi koniecznej i służebności przesyłu”).
2. 1. Rzecznik Praw Obywatelskich w wystąpieniu z dnia 17 października
2006 r. skierowanym do Ministra Sprawiedliwości, zawarł sugestię, ażeby
– w celu zwiększenia ochrony ofiar wypadków komunikacyjnych – w Ko-
deksie cywilnym zamieszczony został przepis o zadośćuczynieniu pie-
niężnym za krzywdę z powodu śmierci osoby najbliższej. Zaproponowano
zmianę art. 446 § 3 K.c., który przewiduje przyznanie stosownego odszko-
dowania najbliższym członkom rodziny zmarłego, jeżeli wskutek jego
śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. Podniesiono
przy tym, że skoro istnieje możliwość zadośćuczynienia w przypadku na-
ruszenia dóbr osobistych wskazanych w art. 23 K.c. (art. 24 w zw.
z art. 448 K.c.), „tym bardziej taka możliwość powinna istnieć w przypadku
śmierci osoby bliskiej, co w sposób istotny narusza sferę psychicznych od-
czuć jednostki”.
Uwzględnienie propozycji zgłoszonej przez Rzecznika Praw Obywatel-
skich oznacza przywrócenie instytucji znanej Kodeksowi zobowiązań,
a którą zastąpiło przytoczone unormowanie art. 446 § 3 K.c. Według
art. 166 K.z. sąd mógł przyznać najbliższym członkom rodziny poszkodo-
wanego, którego śmierć nastąpiła wskutek uszkodzenia ciała lub wywoła-
nia rozstroju zdrowia, lub instytucji przez nich wskazanej, stosowną sumę
pieniężną jako zadośćuczynienie za doznaną przez nich krzywdę moralną.
Regulacja ta, przyjęta w prawie polskim za wzorem prawa szwajcarskiego
i orzecznictwa francuskiego, dawała podstawę do zasądzenia zadość-
uczynienia pieniężnego z powodu krzywdy polegającej wyłącznie na cier-
pieniach psychicznych, wywołanych utratą osoby bliskiej.
2. W praktyce taki zakres zastosowania instytucji z art. 166 K.z. uległ zmianie
po 1950 r., głównie pod wpływem judykatury SN. W uchwale 7 sędziów SN
z 1-15.12.1951 r. (C 15/51, PiP 1952 z. 2, s. 817) zadośćuczynienie za
krzywdę moralną na rzecz członków rodziny zmarłego zostało uznane za
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, budziło bowiem zastrze-
8


żenia kompensowanie bólu drogą korzyści pieniężnych. Zadośćuczynienie
mogło być tym osobom przyznane tylko wtedy, gdy z krzywdą moralną łą-
czyła się szkoda majątkowa, która nie podlegała uwzględnieniu według in-
nych przepisów, zwłaszcza dotyczących renty (art. 162 K.z.). W rezultacie
szkoda taka miała decydować o wysokości zadośćuczynienia, a to ozna-
czało, że na podstawie art. 166 K.z. mogło być w istocie zasądzone „od-
szkodowanie za szkodę majątkową pod firmą zadośćuczynienia” (taką
ocenę przedstawił Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę
niemajątkową, Poznań 1956, s. 180).
Dokonana przez SN wykładnia spotkała się z krytyką jako działanie contra
legem, o skutkach polegających na faktycznym uchyleniu przepisu art. 166
K.z.. Podnoszono przy tym, że nie mogło tego usprawiedliwiać słuszne
skądinąd dążenie do zapewnienia najbliższym członkom rodziny zmarłego
szerszej ochrony interesów majątkowych, której nie można zrealizować
przy ustalaniu renty odszkodowawczej (Z. Radwański, op.cit.; A. Szpunar,
Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej, Bydgoszcz
2000, s. 140).
Powołana uchwała jest również postrzegana jako przejaw dość po-
wszechnego na początku lat 50-tych nieprzychylnego nastawienia do
wszystkich form zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę (A. Szpunar,
op.cit., s. 139). Niewątpliwie wpisywała się ona w ten nurt poglądów (prze-
zwyciężonych w kolejnych etapach prac legislacyjnych nad Kodeksem cy-
wilnym), jednak należy zauważyć, że łączenie stanowiska uchwały jedynie
z nimi byłoby zbytnim uproszczeniem. Miało ono bowiem również oparcie
w poglądach kwestionujących właśnie zasadność zadośćuczynienia pie-
niężnego za krzywdę w razie śmierci osoby bliskiej (reprezentowanych
także w innych systemach prawnych – np. prawo niemieckie, austriackie),
a to z powodu ujemnej oceny sytuacji, w której śmierć osoby bliskiej staje
się źródłem korzyści majątkowych. Nie zmienia to oczywiście opinii, że
uchwała SN z 1951 r. była sprzeczna z obowiązującymi wówczas przepi-
sami.
9