Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz ustawy - Kodeks postępowania cywilnego

Mniej rygorystyczne stanowisko co do przesłanek zadośćuczynienia
z art. 166 K.z. zajęła uchwała całej Izby Cywilnej SN z 29.1.1957 r. (I CO
37/56, OSN 1959, poz. 3, z glosą kryt. Z. Radwańskiego, NP 1957 Nr 12,
s. 135), według której krzywda uzasadniająca przyznanie zadośćuczynie-
nia nie mogła polegać wyłącznie na cierpieniu z powodu utraty osoby naj-
bliższej, lecz musiała łączyć się z pogorszeniem sytuacji życiowej upraw-
nionego. Takie ujęcie podstawy do zasądzenia zadośćuczynienia ozna-
czało, że uwzględnieniu podlegają elementy majątkowe, podobnie jak na
gruncie uchwały SN z 1951 r., a także, w odróżnieniu od niej, elementy na-
tury niemajątkowej (krzywda), z pominięciem jednak bólu po śmierci bli-
skiej osoby – jego kompensowanie przez zapłatę sumy pieniężnej uznano
w uchwale z 1957 r. za moralnie niewłaściwe. W ocenie piśmiennictwa
(Z. Radwański, glosa, j.w.; A. Szpunar, op. cit., s. 140) uchwała ta nada-
wała zadośćuczynieniu charakter mieszany – miało ono służyć wynagro-
dzeniu „szczególnych” (określonych bliżej w uchwale) uszczerbków mająt-
kowych i niemajątkowych. Te ostatnie mogły polegać np. na krzywdzie
wynikającej z utraty pomocy i opieki osoby bliskiej, z uczucia osamotnie-
nia, bezsilności wobec trudności życiowych.
W uchwale z 1957 r. znamienne było łączenie przy wykładni art. 166 K.z.
elementów w istocie niemożliwych do pogodzenia na gruncie tego przepi-
su – takich jak potrzeba szerszej ochrony interesów majątkowych najbliż-
szych członków rodziny zmarłego, a zarazem respektowanie tekstu prze-
pisu, który mówił o krzywdzie; aprobata poglądu podważającego pieniężną
formę zadośćuczynienia za krzywdę z powodu śmierci bliskiej osoby, ze
świadomością braku podstaw do uznania zadośćuczynienia przewidziane-
go w art. 166 K.z. za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
W rezultacie wywody uchwały składały się na niespójną całość i zasadnie
można było jej zarzucić zamazanie linii granicznej między szkodą mająt-
kową i niemajątkową, a także przeprowadzenie dość dowolnego, a brze-
miennego w skutki, rozróżnienia w obrębie szkody niemajątkowej
(Z. Radwański, glosa, j.w.; A. Szpunar, op.cit., s. 142-143).
3. Niemniej jednak w pracach legislacyjnych nad Kodeksem cywilnym główne
kierunki dokonanej przez SN wykładni art. 166 K.z. odegrały inspirującą
10


rolę przy kształtowaniu instytucji uregulowanej w art. 446 § 3 K.c. Przede
wszystkim z utrwalonej już linii orzecznictwa została przejęta idea wyna-
gradzania w razie śmierci osoby bliskiej różnych uszczerbków majątko-
wych, które nie mogły znaleźć wyrównania zwłaszcza w świadczeniach
rentowych.
Dla wyrażenia koncepcji uzupełnienia przepisów o rencie w art. 446 § 3
K.c. posłużono się zwrotem o możliwości przyznania przez sąd najbliż-
szym członkom rodziny zmarłego „ponadto stosownego odszkodowania”,
nawiązując w ten sposób do poprzedzających przepisów o rencie, przy
czym nazwa świadczenia – odszkodowanie – daje do zrozumienia, że na-
prawieniu podlega szkoda majątkowa. W ujęciu art. 446 § 3 K.c. jest to
szkoda polegająca na znacznym pogorszeniu sytuacji życiowej tych osób,
wynikłym wskutek śmierci osoby im bliskiej. Nie ulega wątpliwości, że
wspomniane odszkodowanie może być przyznane najbliższym członkom
rodziny obok renty przysługującej na podstawie art. 446 § 2 K.c., a także
gdy brak przesłanek do jej zasądzenia.
Można tu pominąć bliższe omówienie wchodzących w grę uszczerbków.
Należy jedynie zaznaczyć, że – zgodnie z panującym poglądem doktryny
i orzecznictwa – odszkodowanie przewidziane w art. 446 § 3 K.c. obejmuje
szeroko rozumianą szkodę majątkową, często trudną do dokładnego obli-
czenia, natomiast kompensowanie szkody niemajątkowej nie jest na grun-
cie tego przepisu możliwe.
Zasadność tej konstrukcji została trafnie zakwestionowana przez Rzeczni-
ka Praw Obywatelskich, ze wskazaniem potrzeby zmiany art. 446 § 3 K.c.
poprzez wprowadzenie instytucji zadośćuczynienia w związku ze śmiercią
osoby najbliższej. Uwzględniając tę propozycję Komisja Kodyfikacyjna
Prawa Cywilnego przyjęła, że zadośćuczynienie powinno być dodatkowym
roszczeniem obok odszkodowania.
Należało zdecydowanie odrzucić rozwiązanie, które polegałoby na zastą-
pieniu odszkodowania, o którym mowa w art. 446 § 3 K.c., zadośćuczy-
nieniem, chociażby dlatego, że prowadziłoby to do pozbawienia najbliż-
szych członków rodziny tej ochrony, której wprowadzenie (w drodze wy-
11


kładni art. 166 K.z., a następnie wyraźnie w K.c.) trzeba ocenić pozytyw-
nie, a tym samym opowiedzieć się za jej utrzymaniem.
4. Przyjęte w projekcie rozwiązanie jest korzystniejsze dla poszkodowanych.
Nie tylko umożliwia przyznanie zadośćuczynienia obok odszkodowania,
ale nie obwarowuje przyznania zadośćuczynienia szczególnym zastrzeże-
niem – wystąpienia szczególnych okoliczności, które wskazują, że przy-
znanie zadośćuczynienia odpowiada względom słuszności. Takie zastrze-
żenie było zawarte w wersji projektu przyjętej przez Komisję Kodyfikacyjną
Prawa Cywilnego. Komisja obawiała się bowiem, że wobec dotychczaso-
wego negatywnego stanowiska polskiego ustawodawcy w tej sprawie,
proponowane rozwiązanie mogłoby spotkać się z krytyką odwołującą się
do przekonania, że dostarczanie środków pieniężnych nie jest właściwym
sposobem łagodzenia cierpień wywołanych utratą bliskiej osoby. Takie
rozwiązanie znacznie ograniczałoby możliwości uzyskania zadośćuczy-
nienia pieniężnego w związku ze śmiercią osoby bliskiej.
W toku uzgodnień międzyresortowych podniesiono jednak (Sąd Najwyż-
szy, Krajowa Rada Sądownictwa), że obawy te nie są uzasadnione wobec
zmiany poglądów nauki prawa, jak i praktyki od czasu, gdy toczyła się po-
wołana powyżej dyskusja. Obecnie instytucja zadośćuczynienia za śmierć
osoby bliskiej nie jest już kontrowersyjna. wiadczy o tym nie tylko powo-
łane powyżej wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich, ale również
praktyka sądów, które coraz częściej biorą pod uwagę przy zasądzaniu
świadczenia z art. 446 § 3 K.c. podobne przesłanki jak przy zadośćuczy-
nieniu. Porównaj wyrok SN z dnia 30 czerwca 2004 r. IV CK 445/03, w któ-
rym stwierdza się m.in., że cyt. „Znaczne pogorszenie sytuacji życiowej,
o którym mowa w art. 446 § 3 K.c., obejmuje niekorzystne zmiany bezpo-
średnio w sytuacji materialnej najbliższych członków rodziny zmarłego
(niewyczerpujące hipotezy art. 446 § 2 K.c.), jak też zmiany w sferze dóbr
niematerialnych, które rzutują na ich sytuację materialną. Sam ból, poczu-
cie osamotnienia, krzywdy i zawiedzionych nadziei po śmierci dziecka nie
stanowią podstawy do żądania odszkodowania. Jeśli jednak te negatywne
emocje wywołały chorobę, osłabienie aktywności życiowej i motywacji do
przezwyciężania trudności dnia codziennego, to bez szczegółowego do-
12


ciekania konkretnych zdarzeń lub stopnia ich prawdopodobieństwa, można
na zasadzie domniemania faktycznego (art. 231 K.p.c.) przyjąć, że pogor-
szyły one dotychczasową sytuację życiową osoby z najbliższego kręgu ro-
dziny zmarłego.”
Podobnie w wyroku z dnia 15 października 2002 r. (II CKN 985/00 LEX
nr 77043) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że „śmierć małoletniego dziecka
może – w rozumieniu art. 446 § 3 K.c. – stanowić przyczynę znacznego
pogorszenia sytuacji życiowej jego rodziców, nie tylko wtedy, gdy wywołała
aktualny uszczerbek materialny, ale także wówczas, jeżeli ich cierpienia
psychiczne osłabiły aktywność życiową, powodując utratę możliwości po-
lepszenia warunków życia w przyszłości lub konieczność niekorzystnego
ograniczenia planów życiowych”.
Inną płaszczyzną, na jakiej praktyka zmierza się z omawianym proble-
mem, jest rozpatrywanie stanów faktycznych z punktu widzenia „własnej”
szkody i krzywdy osoby najbliższej jako pośrednio poszkodowanej, a za-
tem w świetle art. 445 § 1 K.c. (por. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Kra-
kowie z dnia 29 listopada 2000 r., I ACa 882/00).
Zważywszy na wąski krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia pro-
ponowany w projektowanym art. 446 § 4 K.c. (taki sam, jak w obecnie
obowiązującym art. 446 § 3 K.c.), wydaje się, że podstawy do zadość-
uczynienia będą występowały w większości wypadków i niezasadne było-
by tu limitowanie prawa do zadośćuczynienia „szczególnymi okoliczno-
ściami” i „względami słuszności”.
Dodatkowo Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na możliwe wątpliwości, które
wynikałyby z odwołania do względów słuszności. Obecnie w Kodeksie cy-
wilnym jest to samoistna zasada odpowiedzialności (por. art. 4172, 7612,
7643 § 1 K.c.), podczas gdy w projektowanym przepisie chodziłoby o za-
wężenie odpowiedzialności opartej na zasadach ogólnych.


13



OCENA SKUTKÓW REGULACJI

I. Wskazanie podmiotów, na które oddziałuje projekt ustawy
1. Zaproponowane w projekcie przepisy obejmujące zmianę statusu praw-
nego urządzeń przesyłowych oraz przepisy wprowadzające tzw. służeb-
ność przesyłu (art. 1 pkt 1 i 2 projektu) dotyczą przedsiębiorców wykonu-
jących działalność związaną z wykorzystaniem urządzeń przesyłowych,
a także właścicieli nieruchomości, na których urządzenia takie są posa-
dowione.
2. Zmiany wprowadzające możliwość zasądzenia na rzecz najbliższych
członków rodziny zmarłego zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną
krzywdę (art. 1 pkt 3 projektu) dotyczą osób fizycznych, którym przyznaje
się prawo do żądania takiego zadośćuczynienia oraz podmiotów, wobec
których takie żądanie może być skierowane, a więc potencjalnie wszyst-
kich podmiotów zobowiązanych do naprawienia szkody na podstawie
art. 446 K.c.
II. Konsultacje
1. Projekt ustawy został przedstawiony do zaopiniowania Pierwszemu Pre-
zesowi Sądu Najwyższego, Przewodniczącemu Krajowej Rady Sądow-
nictwa, Prezesowi Naczelnej Rady Adwokackiej, Prezesowi Krajowej
Rady Radców Prawnych i Prezesowi Krajowej Rady Notarialnej.
Projekt został również przedstawiony następującym organizacjom przed-
siębiorców: Izbie Gospodarczej „Wodociągi Polskie”, Izbie Gospodarczej
„Ciepłownictwo Polskie”, Izbie Gospodarczej Energetyki i Ochrony ro-
dowiska, Izbie Gospodarczej Gazownictwa, Polskiej Izbie Paliw Płyn-
nych.
Ponadto w ramach konsultacji, projekt ustawy został przedstawiony na-
stępującym organizacjom, które w ramach swej działalności zajmują się
obroną praw ofiar przestępstw: Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka,
14