Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw

podstawę formułowania przez sąd adresowanego do obojga rodziców nakazu sporządzenia
inwentarza majątku dziecka i informowania o ważniejszych zmianach w majątku dziecka.
W celu zaś ułatwienia wykonywania zarządu majątkiem dziecka, zwłaszcza o znacznej
wartości oraz zróżnicowanym składzie i zarazem w celu zabezpieczenia majątku przed
nieuzasadnionym jego uszczupleniem w dłuższym okresie przez drobne nawet czynności
zwykłego zarządu należy zaproponować przyznanie sądowi opiekuńczemu kompetencji do
określenia rocznego limitu rozporządzeń dotyczących ruchomości, pieniędzy i papierów
wartościowych (zob. projektowane brzmienie art. 104 K.r.o.), z uwzględnieniem powinności
odnośnie do dysponowania czystym dochodem z majątku dziecka w sposób określony w
ustawie (art. 103 K.r.o.).
Ponieważ w praktyce orzeczniczej dość powszechna jest tendencja do pozostawiania
rodzicom pozostającym w rozłączeniu pełnej władzy rodzicielskiej bez należytego zbadania
rzeczywistych możliwości zgodnego jej wykonywania w sposób odpowiadający dobru
dziecka, proponuje się – w nawiązaniu do postulatów w tej sprawie formułowanych w
doktrynie (W. Stojanowska) – uwarunkowanie omawianych rozstrzygnięć przedstawieniem
sądowi porozumienia rodziców o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i
utrzymywania z dzieckiem kontaktów. Koncepcja porozumienia rodziców nawiązuje do
amerykańskiego wzorca tzw. „planu wychowawczego” będącego wynikiem negocjacji
między rodzicami i dobrowolnego zobowiązania się przez nich przed sądem do określonego
sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej i utrzymywania z dzieckiem kontaktów.
Analogiczny plan („porozumienie” wg projektu) sporządzają rodzice i przedstawiają sądowi
do akceptacji. Pomocą rodzicom mogliby służyć pracownicy rodzinnych ośrodków
diagnostyczno-konsultacyjnych, łącząc wsparcie z mediacją i terapią rodzinną.
Należy również sformułować zasadę, zgodnie z którą rodzeństwo powinno wychowywać się
wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia (podobnie – w
odniesieniu do pieczy zastępczej – zob. niżej pkt 7).
Piecza zastępcza
Do 1975 r. w K.r.o. nie było żadnej wzmianki poświęconej organizacji rodzin zastępczych,
zakresu uprawnień (upoważnień) i
obowiązków rodziców zastępczych, placówek
opiekuńczo-wychowawczych i rodziców naturalnych oraz wyboru rodziców zastępczych.
Częściowo lukę tę wypełniły dodane w 1975 r. przepisy art. 1121 i 1122 K.r.o. Według art.
1122 sprawy doboru rodzin zastępczych oraz współdziałania sądów opiekuńczych z

11

organami administracji państwowej w tych sprawach, a także zakresu i form pomocy
państwa na rzecz dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych i zasady odpłatności
rodziców za pobyt ich dzieci w tych rodzinach oraz postępowanie w tych sprawach –
regulują odrębne przepisy. Zadania publiczne związane z pieczą nad dzieckiem zostały
przeniesione z dziedziny oświaty (ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty) do
pomocy społecznej, normowanej pierwotnie ustawą z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy
społecznej, a obecnie – ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64,
poz. 594, z późn. zm.) – dalej w skrócie u.p.s. Istnieje więc dwutorowość regulacji
zastępczej pieczy nad dzieckiem, w której należna K.r.o. rola wiodąca uległa znacznemu
osłabieniu. Strukturę i istotę zastępczej pieczy nad dzieckiem określają wyłącznie przepisy
pozakodeksowe. K.r.o. nie określa również zasad umieszczenia dziecka w rodzinach
zastępczych i placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Zasadę nierozdzielania rodzeństwa
kierowanego do placówek opiekuńczo-wychowawczych powinien ustanawiać K.r.o., nie zaś
(jak obecnie) odrębne przepisy o pomocy społecznej.

Zamieszczenie w K.r.o. podstawowej regulacji zastępczej pieczy nad dzieckiem ustabilizuje
stan prawny w tym zakresie, zapobiegając doraźnym, cząstkowym i niespójnym zmianom
przepisów pozakodeksowych, usytuowanych w sferze prawa publicznego. W rozdziale II
tytułu II K.r.o. po oddziale 2 „Władza rodzicielska” można by umieścić oddział 3
„Zastępcza piecza nad dzieckiem”.

Projektowana nowelizacja uwzględnia w szczególności zasady konstytucyjne wyrażone w
art. 72 (prawo dziecka pozbawionego pieczy rodzicielskiej do opieki i pomocy władz
publicznych), w art. 48 (pierwszeństwo rodziców w podejmowaniu wobec dziecka działań
wychowawczych), art. 47 (ochrona życia prywatnego i rodzinnego). Wzięte pod uwagę
zostały postanowienia Konwencji o prawach dziecka z 1989 r., a zwłaszcza jej art. 20
stanowiący, że dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swojego środowiska rodzinnego
lub gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, ma prawo do
specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa, które powinny zapewnić takiemu dziecku
„opiekę zastępczą”, w szczególności przez umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub
w „odpowiedniej instytucji powołanej do opieki nad dziećmi”. Projekt nowelizacji
nawiązuje także do standardów prawnych Rady Europy, zawartych w Rezolucji nr (77)33 w
sprawie umieszczania dzieci poza rodziną (przyjętej przez Komitet Ministrów RE
3.11.1977 r.) i rekomendacji nr R (87)6 w sprawie rodzin zastępczych (przyjętej przez
Komitet Ministrów RE 20.03.1987 r.).

12

cisły formalny i funkcjonalny związek pieczy zastępczej z władzą rodzicielską uzasadnia
umiejscowienie regulacji pieczy zastępczej w dziale II („Rodzice i dzieci”) tytułu II K.r.o.
W ten sposób podkreślona zostaje konieczność traktowania pieczy zastępczej jako przede
wszystkim formy wsparcia dla rodziny naturalnej dziecka, a więc jako swoistego sposobu
przywracania rodzinie jej funkcji, w miejsce dominującego obecnie w praktyce odbierania
dziecka niewydolnym wychowawczo rodzicom. Z reguły ustanowienie pieczy zastępczej
jest skutkiem ograniczenia władzy rodzicielskiej, a więc powiązane jest z ideą reintegracji,
nie zaś definitywnego rozłączenia rodziny. Niezbyt liczne są natomiast przypadki łącznego
sprawowania przez te same osoby pieczy zastępczej i funkcji (prawnego) opiekuna.
Usytuowanie przepisów o pieczy zastępczej w K.r.o. (nie zaś w ustawie z dziedziny prawa
publicznego) jednoznacznie będzie wskazywać sądom wiążące je w sprawach opiekuńczych
podstawowe i kierunkowe unormowania dotyczące pieczy zastępczej.

Sprawowanie pieczy zastępczej ma charakter służebny wobec pierwotnej i naturalnej pieczy
rodziców. W związku z tym umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce
opiekuńczo-wychowawczej – we wszystkich przypadkach, w których jest to możliwe –
powinno służyć powrotowi dziecka do jego rodziny naturalnej (reintegracji rodziny). Piecza
zastępcza realizowana przez rodzinę zastępczą nie powinna więc – ani pod względem
normatywnym, ani w praktyce – upodabniać się do przysposobienia. Przeciwnie, należy
jednoznacznie te dwie instytucje prawne rozróżniać. Konsekwencją powyższych założeń
jest wyrażona w proponowanych przepisach (tak jak w obowiązujących uregulowaniach
ustawy o pomocy społecznej) zasada tymczasowości sprawowania pieczy zastępczej. W
takim postrzeganiu pieczy zastępczej mieści się założenie o obowiązku ochrony więzów
uczuciowych łączących dziecko z jego rodzicami (jako tymi, do których ma ono powrócić) i
innymi osobami bliskimi (zob. też proponowane unormowania kontaktów z dzieckiem, a
zwłaszcza art. 1131 § 2 K.r.o.).
Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej
nie powinno być traktowane jak pełne odebranie go rodzinie naturalnej, lecz jak forma
pomocy udzielonej dziecku i rodzinie. Prawnym tego wyrazem powinno być umożliwienie
zapewnienia dziecku pieczy zastępczej zarówno na podstawie orzeczenia sądu dotyczącego
ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej, jak i w ramach pomocy rodzicom w sprawowaniu
przez nich władzy rodzicielskiej przewidzianej w art. 100 K.r.o. (zob. też proponowane § 2 i
3 art. 1124). Zadaniem sądów rodzinnych i innych instytucji wspierających rodzinę, w tym

13

przede wszystkim powiatowych, a także gminnych, struktur pomocy społecznej, jest
wspólne, skoordynowane działanie na rzecz ochrony dobra dziecka i jego prawa do życia
w rodzinie. Prawnym obowiązkiem sądów i wymienionych instytucji jest ich ścisła
współpraca, którą przewidują § 229 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19
listopada 1987 r. – regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych oraz art.
112 ust. 10 i 11 u.p.s.
Kontakty z dzieckiem
Przepis art. 113 K.r.o. nie jest wystarczającą podstawą odpowiedniego dla dobra dziecka
kształtowania zasad i zakresu osobistych kontaktów rodziców i dzieci. Należy więc
stworzyć szerszą podstawę orzekania o osobistej styczności rodziców i dzieci, gdy wymaga
tego dobro dziecka. Niezbędne jest unormowanie zasad i zakresu osobistej styczności
dziecka oraz jego rodzeństwa, dziadków, powinowatych w linii prostej oraz innych osób,
które przez dłuższy czas sprawowały pieczę nad dzieckiem. Ze względu na to, że prawo do
kontaktów z dzieckiem nie stanowi elementu władzy rodzicielskiej, jego unormowanie
zostało zamieszczone w odrębnym oddziale 3 rozdziału II („Stosunki między rodzicami i
dziećmi”) tytułu II („Pokrewieństwo”).
Uwzględniając dominujące zapatrywanie doktryny i orzecznictwa, ujęto kontakty z
dzieckiem jako atrybut niezależny od władzy rodzicielskiej, ale należący do „praw
rodzicielskich” wskazanych w art. 48 ust. 2 Konstytucji RP. Kontakty te powinny stanowić
przedmiot nie tylko prawa, ale i obowiązku rodziców, co z kolei jest w pełni zgodne z
charakterem władzy rodzicielskiej i ułatwiać powinno stosowanie prawa dotyczącego
kontaktów, jako instytucji zbliżonej w miarę możności swoim charakterem do instytucji
władzy rodzicielskiej, która także stanowi prawo i obowiązek. Utrzymywanie kontaktów z
dzieckiem projekt nowelizacji ujmuje także jako prawo i obowiązek dziecka. Takie
podejście odpowiada postanowieniom art. 9 ust. 3 Konwencji o prawach dziecka, który
stanowi, że dziecko ma prawo do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i
bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków gdy jest to
sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka. Projekt nowelizacji uwzględnia również
art. 10 tej Konwencji, stanowiący, że dziecko, którego rodzice przebywają w różnych
państwach, będzie miało prawo do utrzymywania regularnych (z wyjątkiem okoliczności
nadzwyczajnych), osobistych stosunków i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców.

14

Projekt bierze pod uwagę także treść Konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi, przyjętej
przez państwa członkowskie Rady Europy w Wilnie w maju 2002 r.
Obowiązek alimentacyjny
Współczesna rodzina pełni funkcję ekonomiczno-zabezpieczającą przede wszystkim w
ramach rodziny dwupokoleniowej (tzw. rodziny małej) skupiającej rodziców i dzieci. W
Polsce nadal jednak są żywe więzi z rodziną pochodzenia, w tym z rodzeństwem, i to
zjawisko jest godne aprobaty. Krąg osób uprawnionych i zobowiązanych do alimentacji
obejmujący krewnych w linii prostej i rodzeństwo uwzględnia polską obyczajowość i
poczucie tzw. solidarności rodzinnej. Trafnie ujmuje ustawodawca obowiązek
alimentacyjny między rodzeństwem, zaliczającym się do rodziny pochodzenia (termin
socjologiczny), jako obowiązek słabszy, ponieważ zobowiązany względem brata (siostry)
może uchylić się od świadczeń, gdyby powodowały one nadmierny uszczerbek dla niego lub
jego najbliższej rodziny. Chodzi tu zwłaszcza o rodzinę założoną przez zawarcie
małżeństwa. W razie zbiegu obowiązku alimentacyjnego względem małżonka i dziecka oraz
obowiązku względem rodzeństwa pierwszeństwo ma obowiązek z art. 27 i 133 K.r.o.
Należy utrzymać obowiązek alimentacyjny między pasierbem oraz ojczymem lub macochą,
ponieważ dotyczy on dość częstego zjawiska, tzw. rodziny zrekonstruowanej. Również i w
tym przypadku w polskim społeczeństwie aprobuje się spełnianie roli rodzicielskiej przez
małżonka ojca lub matki dziecka, zwłaszcza względem dziecka małego (zob. projektowane
§ 2 i 3 art. 128 K.r.o.).
Pożądane jest jednoznaczne unormowanie odmowy wykonania obowiązku alimentacyjnego
ze względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego żądania alimentów (zob.
projektowany art. 1441 K.r.o.). Rozwiązanie zagadnienia nadużycia prawa podmiotowego
przez żądającego świadczeń alimentacyjnych ewoluowało od całkowitej odmowy przyjęcia
takiego zarzutu (S. Grzybowski, J. Gwiazdomorski) do jego wyraźnej akceptacji w razie
szczególnie nagannego zachowania się uprawnionego względem zobowiązanego, a także
zawinionego, lekceważącego zachowania uprawnionego uniemożliwiającego utrzymanie się
własnymi siłami (T. Smyczyński, Wytyczne SN w sprawach o alimenty, OSNCP 1988,
poz. 42). Możliwość uchylenia się od świadczeń alimentacyjnych z powołaniem się na
sprzeczność żądania z zasadami współżycia społecznego odpowiada poczuciu
sprawiedliwości i nie jest instrumentem odpłaty za naganne zachowanie się uprawnionego.
Odpowiednie rozwiązanie normatywne istnieje w ustawodawstwie wielu państw (Niemcy,

15