Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw

Warszawa, 8 września 2009 r.
SEJM
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
VI kadencja
Prezes Rady Ministrów

DSPA-140-131(5)/09

Pan

Bronisław Komorowski
Marszałek Sejmu
Rzeczypospolitej
Polskiej




Przekazuję przyjęte przez Radę Ministrów stanowisko wobec
senackiego projektu ustawy


- o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw (druk nr 2116).


Jednocześnie informuję, że Rada Ministrów upoważniła Ministra
Sprawiedliwości do reprezentowania Rządu w tej sprawie w toku prac
parlamentarnych.


(-) Donald Tusk

STANOWISKO RZĄDU
WOBEC SENACKIEGO PROJEKTU USTAWY
O ZMIANIE USTAWY – KODEKS CYWILNY ORAZ
NIEKTÓRYCH INNYCH USTAW (DRUK NR 2116)

I. Przedmiot projektu ustawy
Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych
ustaw (druk nr 2116) wprowadza nową instytucję prawa zobowiązań, a mianowicie umowę
darowizny na wypadek śmierci.
Potrzebę wprowadzenia umowy darowizny na wypadek śmierci projektodawca
uzasadniana tym, że w świetle przepisów k.c. spadkodawca (testator) nie może skutecznie
rozporządzić konkretnymi składnikami swego majątku w taki sposób, aby osoby przez niego
wskazane nabyły je z chwilą jego śmierci. Poza tym podniesiono, że pojawiająca się po
śmierci spadkodawcy wspólność jego majątku nie sprzyja sprawności funkcjonowania
przedsiębiorstwa pozostawionego przez niego spadkobiercom.

II. Istota projektowanej zmiany i uwagi szczegółowe
1. Projekt wprowadza do Kodeksu cywilnego pięć nowych przepisów (art. 8881, 8882,
8901, 9011, 10341) oraz uzupełnia treść art. 872 i 994 k.c.
Projektowany art. 8881 § 1 k.c. w zd. 1 zawiera definicję legalną darowizny na wypadek
śmierci, na co wskazuje zamieszczenie w końcowej jego części, w nawiasie, sformułowania
„darowizna na wypadek śmierci”. Zgodnie z tym przepisem „własność nieruchomości lub
inne prawa będące przedmiotem darowizny na wypadek śmierci, przechodzą na
obdarowanego z chwilą śmierci darczyńcy i nie wchodzą w skład spadku po nim”.
Treść projektowanego art. 8881 § 1 k.c. budzi kilka wątpliwości. Po pierwsze, przepis
ten definiuje „darowiznę na wypadek śmierci” posługując się pojęciem „przedmiot darowizny
na wypadek śmierci”. Po drugie, określa się skutki darowizny na wypadek śmierci, a nie
definiuje jej jako specyficznej postaci darowizny. Po trzecie, zgodnie z projektowanym art.
8881 § 1 zd. 2 k.c. z tą samą chwilą (tzn. śmierci darczyńcy) następują skutki także innych
darowizn na wypadek śmierci. Powstaje pytanie, o jakie inne darowizny na wypadek śmierci
tu chodzi?
Projekt nie określa też precyzyjnie, co może być „przedmiotem darowizny na wypadek
śmierci”, gdyż wymienia tylko własność nieruchomości i inne prawa oraz - w innym miejscu
(w projektowanym art. 872 k.c.) - ogół uprawnień ze stosunku spółki cywilnej. Można
domyślać się jedynie, iż chodzi tu także o przedmioty, których dotyczyć może „zwykła”
umowa darowizny.
Należy też zwrócić uwagę, iż z projektowanego art. 8881 § 1 zd. 1 i 2 k.c. wyprowadzić
można wniosek, że umowa darowizny na wypadek śmierci do chwili śmierci darczyńcy nie
wywołuje żadnych skutków. Jednakże w sprzeczności z tą tezą pozostaje treść zd. 3, które
wskazuje na niezbywalność uprawnień wynikających z umowy darowizny na wypadek
śmierci. Ponadto zgodnie z projektowanym art. 8881 § 4 k.c. umowa ta jest bezskuteczna,
jeżeli darczyńca przeżyje obdarowanego (lub dojdzie do wcześniejszego ustania osoby
prawnej), co sugeruje, że wcześniej w jakimś zakresie była ona skuteczna. Nie jest zatem
jasne, jakie skutki wywoływać ma umowa darowizny na wypadek śmierci w okresie przed
śmiercią darczyńcy lub obdarowanego (względnie ustaniem osoby prawnej).
W projektowanym art. 8881 § 1 zd. 3 k.c. wprowadza się zakaz zbywania uprawnień
wynikających z umowy darowizny na wypadek śmierci. Trwa on do chwili śmierci
darczyńcy. Projekt nie przesądza charakteru uprawnień przysługujących obdarowanemu z
umowy darowizny na wypadek śmierci. Nie wiadomo zatem, czy jest to: uprawnienie
rzeczowe (np. warunkowe prawo własności rzeczy), prawo obligacyjne (tak sugerują przepisy
projektu nowelizujące ustawę o księgach wieczystych i hipotece), ekspektatywa?
Projektowany art. 8881 § 3 k.c. stanowi, że „przedmiotem darowizny nie może być
zbycie ani obciążenie całości lub części majątku przyszłego”. Przepis ten jest niespójny z
innymi przepisami wskazującymi, że przedmiotem darowizny na wypadek śmierci są
własność i inne prawa.
Pojęcie „majątku” jest niejednoznaczne. Niewątpliwie majątek osoby fizycznej nie
może być samodzielnym przedmiotem obrotu (w tym przedmiotem umowy darowizny),
niezależnie od tego czy jest to majątek obecny, czy przyszły. Przedmiotem obrotu mogą być
jedynie poszczególne składniki majątku. Dlatego też przepis zakazujący zawierania umowy
darowizny „majątku przyszłego” jest zbędny.
Należy zwrócić uwagę, iż projekt nie przesądza kwestii odwołalności darowizny na
wypadek śmierci oraz dopuszczalności i skutków rozporządzeń przedmiotem darowizny na
wypadek śmierci dokonanych przez darczyńcę na rzecz innych osób.
Nie jest jasny stosunek projektowanego art. 8881 k.c. do art. 157 § 1 k.c., w którym
stanowi się, że własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z
zastrzeżeniem terminu. Aby usunąć wątpliwości co do rzeczowego skutku darowizny
nieruchomości na wypadek śmierci, powstającego z chwilą śmierci darczyńcy, należałoby
rozważyć wprowadzenie w projektowanym art. 8881 k.c. wyłączenia stosowania art. 157 § 1
k.c.

2
Projektowany art. 8882 k.c. reguluje skutki darowizny na wypadek śmierci przedmiotu
objętego wspólnością majątkową darczyńców będących małżonkami. Po śmierci pierwszego
darczyńcy obdarowany nabywa jego udział w tym przedmiocie, a po śmierci drugiego
darczyńcy uzyskuje pełne prawo do niego, chyba że umówiono się, że do nabycia przedmiotu
darowizny przez obdarowanego wystarcza śmierć jednego z darczyńców. Projekt nie
rozstrzyga jednak, co stanie się, jeżeli takiego zastrzeżenia brak, a obdarowany umrze po
śmierci pierwszego z darczyńców. Czy wtedy zgodnie z projektowanym art. 8881 § 4 k.c.
umowa stanie się bezskuteczna w całości, czy tylko w części dotyczącej nabycia udziału po
drugim z darczyńców? Nie jest też jasna wzajemna relacja projektowanego przepisu i art. 35
zd. 2 k.r.o., który zabrania w trakcie trwania wspólności majątkowej rozporządzać i
zobowiązywać się do rozporządzania udziałami w poszczególnych przedmiotach należących
do majątku wspólnego.
Wbrew zapewnieniom zamieszczonym w uzasadnieniu projektu, darowizna na wypadek
śmierci w proponowanym kształcie, mimo że jej regulacja znaleźć się ma w księdze trzeciej
k.c., w istotny sposób wpływać będzie na spadkobranie, a przede wszystkim na skład spadku
pozostawionego przez darczyńcę.
Nabycie przez obdarowanego przedmiotu umowy darowizny na wypadek śmierci z
chwilą śmierci darczyńcy oznacza, że przedmiot ten zostaje wyłączony ze spadku. Projekt
wprowadza zatem kolejny przypadek wyłączenia ze spadku składników majątku
spadkodawcy, o którym mowa w art. 922 § 2 k.c. Przedmiot darowizny na wypadek śmierci
nie podlega dziedziczeniu, ale przechodzi na obdarowanego w drodze umowy. Inne,
występujące w polskim prawie, wyłączenia ze spadku przedmiotów należących do
spadkodawcy ograniczone są jednak do konkretnych aktywów (np. środków zgromadzonych
na indywidualnym rachunku bankowym lub w Otwartym Funduszu Emerytalnym).
Opiniowany projekt dopuszcza wyłączenie ze spadku dowolnych (w tym nawet wszystkich)
aktywów, dlatego też nie jest zasadny argument, iż polskie prawo dopuszcza wyłączanie ze
spadku aktywów należących do spadkodawcy i tym samym projektowane rozwiązanie nie
wprowadza istotnych zmian w tym zakresie.
W projektowanym art. 9011 k.c. przyznano obdarowanemu możność wystąpienia do
sądu z powództwem o rozwiązanie umowy darowizny na wypadek śmierci, jeżeli na skutek
nadzwyczajnej zmiany stosunków nie można od niego wymagać przyjęcia darowizny. Projekt
nie przesądza wyraźnie o dopuszczalności odwołania darowizny na wypadek śmierci przez
darczyńcę. Należy w związku z tym przyjąć, że znajdą tu zastosowanie przepisy ogólne
pozwalające odwołać darowiznę na wypadek śmierci z powodu rażącej niewdzięczności
obdarowanego (art. 898 k.c.) oraz pogorszenia sytuacji majątkowej darczyńcy (art. 896 k.c.).

3
W projektowanym art. 994 k.c. § 4 wprowadza się regulację, zgodnie z którą darowizny
na wypadek śmierci nie będą uwzględniane przy obliczaniu zachowku, jeżeli z oświadczenia
darczyńcy wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem z obowiązku doliczania a
umowa została zawarta ponad dwa lata przed chwilą otwarcia spadku. Obecnie Kodeks
cywilny nie pozwala wpływać spadkodawcy na to, które z dokonanych przez niego darowizn
będą brane pod uwagę przy obliczaniu zachowku należnego jego bliskim. Celem instytucji
zachowku jest zapewnienie określonym osobom, należącym do kręgu spadkobierców
ustawowych, wierzytelności o świadczenie pieniężne, stanowiące równowartość pewnego
ułamka części, w jakiej każda z tych osób byłaby powołana do spadku przy dziedziczeniu z
ustawy. Wprowadzenie dopuszczalności decydowania przez darczyńcę o tym, czy darowizna
będzie uwzględniana przy obliczaniu zachowku po nim, spowodowałoby utratę przez tę
instytucję prawa spadkowego jej funkcji ochronnych. Poza tym zgodnie z art. 1000 k.c.
nieuwzględnienie darowizny przy obliczaniu zachowku oznaczałoby, że obdarowany nie
ponosiłby odpowiedzialności za zachowki, co stawiałoby go w uprzywilejowanej pozycji
względem obdarowanych w drodze „zwykłej” umowy darowizny. Dlatego też przyjęcie tej
propozycji prowadziłoby do istotnego ograniczenia prawa do zachowku osób bliskich
spadkodawcy.
Projekt zmierza także do uregulowania kwestii odpowiedzialności obdarowanych za
inne długi spadkowe. Projektowany art. 10341 k.c. przewiduje odpowiedzialność
obdarowanych jedynie wówczas, gdy egzekucja skierowana do spadkobierców darczyńcy
okaże się bezskuteczna. Odpowiedzialność obdarowanego ograniczona została przy tym do
wartości darowizny ustalonej według stanu i cen z chwili śmierci darczyńcy. Ustanowienie
subsydiarnej odpowiedzialności obdarowanego powoduje, że jego odpowiedzialność za długi
pojawi się dopiero po przebrnięciu wierzycieli spadkowych przez bezskuteczną egzekucję z
majątku spadkobierców, a to z kolei wymaga uprzedniego ich ustalenia i odnalezienia. Nie
jest też jasne, dlaczego wartość przedmiotu darowizny ma być ustalana według cen z chwili
śmierci darczyńcy, skoro Kodeks cywilny przy obliczaniu wartości darowizn w księdze
czwartej nakazuje w innych przypadkach uwzględniać wartość przedmiotu darowizny z
chwili jej ustalania (art. 995, 1042 § 2 k.c.). Projekt nie rozstrzyga kwestii wspólnej
odpowiedzialności kilku osób obdarowanych. Czy ich odpowiedzialność będzie solidarna?
Jak przedstawiają się rozliczenia między obdarowanymi?
Wreszcie zwrócić należy uwagę, iż w uzasadnieniu projektu jako jeden z głównych
argumentów przemawiających za wprowadzeniem darowizny na wypadek śmierci wskazuje
się ułatwienie w dysponowaniu przedsiębiorstwem, które po śmierci przedsiębiorcy mogłoby
być niezwłocznie przejęte przez obdarowanego. Projekt nie reguluje jednak kwestii

4