A.S. napisał(a):
> Ja poprosze, chętnie poczytam o ile sprawa dotyczy reg. ZTM w Warszawie

W odpowiedzi na Pana pismo z dnia 21 lipca 2004 r. przekazane drogą
poczty elektronicznej, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów -
Delegatura w Warszawie, uprzejmie wyjaśnia, co następuje.
W powołanym piśmie wnosi Pan o wszczęcie postępowania wyjaśniającego w
sprawie naruszania zbiorowych interesów konsumentów i zbadanie przez
Delegaturę UOKiK
w Warszawie praktyki stosowanej przez Miasto Stołeczne Warszawę - Zarząd
Transportu Miejskiego, a wynikającej z brzmienia § 19 ust. 3-6
"Regulaminu przewozu osób i bagażu środkami lokalnego transportu
zbiorowego w m.st. Warszawie" wprowadzonego mocą Uchwały Nr XXX/596/2004
Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 13 maja 2004 r.
(§ 19 ust. 3 ,,Dopuszcza się sprzedaż biletów w tramwaju lub autobusie
przez obsługę pojazdu za odliczoną kwotę. Obsługa pojazdu sprzedaje
bilety specjalnie oznaczone o cenie podwyższonej w stosunku do
nominalnej o opłatę manipulacyjną"; ust. 4 ,,Obsługa pojazdu może
prowadzić sprzedaż biletów wyłącznie podczas postojów na przystankach. W
razie opóźnienia pojazdu większego niż 3 minuty w stosunku do rozkładu
jazdy obsługa pojazdu może odmówić sprzedaży biletów"; ust. 5
,,W przypadku konieczności zakupu biletu u obsługi pojazdu pasażer
bezpośrednio po wejściu do pojazdu obowiązany jest udać się do obsługi
pojazdu celem zakupu biletu i natychmiast po zakupie biletu skasować go
w najbliższym kasowniku";
ust. 6 ,,Brak możliwości nabycia biletu u obsługi pojazdu, będącej
jedynie uzupełnieniem stacjonarnej sieci sprzedaży biletów, nie zwalnia
pasażera
z odpowiedzialności za przejazd bez ważnego biletu").
W Pana ocenie ww. postanowieniom zarzucić trzeba naruszenie zbiorowych
interesów konsumentów przede wszystkim poprzez:
1) nieprecyzyjne określenie przesłanki odmowy sprzedaży biletu w
pojeździe (§ 19 ust. 4 ww. Regulaminu),
2) uzależnienie odpowiedzialności konsumenta za niewykonanie
zobowiązania od okoliczności nie tylko niezależnych od niego, ale także
okoliczności, których istnienia nie może mieć świadomości (§ 19 ust. 6
Regulaminu),
3) brak udostępnienia w wymagany sposób obowiązujących przepisów i
naruszanie obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i
pełnej informacji.
Pana zdaniem formuła § 19 ust. 3 Regulaminu może rodzić podejrzenia,
iż przedmiotowy przepis będzie swobodnie interpretowany przez kierowców
i to oni będą mogli dowolnie, bez żadnej możliwości kontroli ze strony
konsumentów, decydować
o sprzedaży biletu. Konsument nie ma bowiem możliwości stwierdzenia
faktu opóźnienia ponad 3-minutowego przed wejściem do pojazdu - nie wie
zatem czy będzie mógł w nim nabyć bilet. Odmowa sprzedaży biletu przez
prowadzącego pojazd w sytuacji, w której pasażer znajduje się już w
pojeździe, mając przy tym podstawy aby przypuszczać,
że nabędzie w nim bilet, stawia tego ostatniego w sytuacji niekorzystnej
- niezawinionej niemożności spełnienia swojego zobowiązania i naraża go
na poniesienie określonych konsekwencji.
Podnosi Pan także, iż zasadniczym problemem nie jest wprowadzenie
ograniczeń
w sprzedaży biletów przez prowadzącego pojazd, które mogą być racjonalne,
a przeniesienie odpowiedzialności za jazdę bez biletu w tej sytuacji na
konsumenta (§ 19 ust. 6 Regulaminu). Pana zdaniem oznacza to, iż pasażer
odpowiadać może za niespełnienie swojego zobowiązania (opłacenia
przejazdu) mimo braku zawinienia i mimo niewywiązania się przewoźnika ze
swojego zobowiązania (pobrania opłaty za przejazd), czy też umożliwienia
jej uiszczenia. Konsument powinien bowiem mieć jasność co do tego, czy
może nabyć bilet u prowadzącego pojazd, czy też możliwości takiej nie
ma. Postanowienia takie,
w Pana ocenie, stanowią przy tym niedozwolone postanowienia umowne
określone w art. 3853 pkt 2 i 22 k.c. Zauważa Pan, że opóźnienie pojazdu
jest formą nienależytego wykonania zobowiązania przez przewoźnika (bez
znaczenia jest przy tym czy w konkretnym przypadku jest to działanie
zawinione, czy też nie). Stąd też bezprawne jest obciążenie konsumenta
ryzykiem poniesienia konsekwencji odmowy sprzedaży biletu spowodowanej
nienależytym wykonaniem zobowiązania przez jego kontrahenta.
Ponadto, podkreśla Pan, iż Zarząd Transportu Miejskiego umieścił w
pojazdach komunikacji miejskiej skróconą informację o zmianach w
Regulaminie, w której wyjaśnia,
iż odmowa sprzedaży biletu może nastąpić w razie opóźnienia, a także w
innych uzasadnionych przypadkach, co stanowi informację niemającą
żadnego oparcia
w obowiązującym Regulaminie. Jedyna bowiem przewidziana przez Regulamin
podstawa odmowy sprzedaży biletu określona jest w § 19 ust. 4 i jest to
opóźnienie pojazdu większe niż 3 minuty w stosunku do rozkładu jazdy. W
Pana ocenie, takie działanie ZTM stanowi praktykę niespełniającą
obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji.
Zwraca Pan także uwagę, iż w pojazdach komunikacji miejskiej w Warszawie
nie ma obecnie podanego do publicznej wiadomości aktualnej treści
Regulaminu, a jedynie treść regulaminu obowiązującego uprzednio, wraz z
krótką informacją o jego zmianach.
Podnosi Pana także, iż umieszczenie Regulaminu wyłącznie w pojeździe i
w siedzibie Zarządu Transportu Miejskiego oznacza, że konsument
praktycznie nie ma możliwości zapoznania się z jego treścią przed
zawarciem umowy (zajęciem miejsca w pojeździe),
a w związku z tym trudno uznać, aby konsument mógł się z łatwością
zapoznać z treścią wzorca umowy (art. 384 § 2 k.c.).

Odnosząc się do Pana wniosku o wszczęcie postępowania wyjaśniającego w
sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, Delegatura
UOKiK w Warszawie wyjaśnia, iż Prezes Urzędu może wszcząć z urzędu
postępowanie wyjaśniające, jeżeli okoliczności wskazują na możliwość
naruszenia przepisów ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie
konkurencji i konsumentów (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r., Nr 86, poz. 804
ze zm.), w sprawach dotyczących określonych gałęzi gospodarki oraz w
sprawach dotyczących ochrony interesów konsumentów. Należy jednak
podkreślić, iż postępowanie wyjaśniające nie jest postępowaniem
obligatoryjnym, a o jego wszczęciu decyduje jednostronnie Prezes Urzędu.
Zatem, nie jest możliwe wnioskowanie przez Pana o wszczęcie postępowania
wyjaśniającego.
I. Odnosząc się natomiast do meritum zarzutów naruszenia przepisów
ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, a w szczególności do Pana
twierdzeń, iż konsument ponosi odpowiedzialność za niewykonanie swojego
zobowiązania (opłacenia przejazdu) w sytuacji kiedy przewoźnik nie
wywiąże się ze swojego zobowiązania (pobrania opłaty za przejazd czy też
umożliwienia jej uiszczenia), należy podkreślić, iż w świetle przepisów
Kodeksu cywilnego przez umowę przewozu przewoźnik zobowiązuje się w
zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do przewiezienia osób lub
rzeczy, a jego kontrahent - do uiszczenia wynagrodzenia za przewóz
(art. 774).
Zatem, do elementów przedmiotowo istotnych umowy przewozu należy:
ustalenie przedmiotu przewozu i trasy przewozu oraz ustalenie
wynagrodzenia za przewóz. Do elementów przedmiotowo istotnych umowy
przewozu nie należy więc obowiązek pobrania opłaty za przejazd. W
konsekwencji, Pana argumentacja w zakresie niewykonywania przez
przewoźnika zobowiązania polegającego na pobieraniu opłaty za przewóz,
jest bezzasadna.
II. W dalszej części swojego pisma porusza Pan problem odpowiedzialności
przewoźnika za opóźnienie, a więc nienależyte wykonanie zobowiązania w
postaci przewiezienia pasażera w określone miejsce w określonym czasie.
W Pana ocenie zapis § 19 ust. 4 i 6 Regulaminu wyłącza odpowiedzialność
przewoźnika za opóźnienie i stanowi niedozwolone postanowienie umowne, o
którym mowa w art. 3853 pkt 2 k.c., na mocy którego za niedozwolone
postanowienia umowne uznaje się zapisy wyłączające lub istotnie
ograniczające odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub
nienależyte wykonanie zobowiązania i pkt 22 k.c., zgodnie z którym za
niedozwolone postanowienie umowne uznaje się zapisy przewidujące
obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta.
W Pana ocenie przewoźnik winien odpowiadać za opóźnienie w każdym
przypadku, niezależnie od tego, czy jest ono zależne od niego, czy też nie.
Zdaniem Prezesa Urzędu zapisy art. 3853 pkt 2 i 22 k.c. nie mogą być
interpretowane
w oderwaniu od przepisów prawa cywilnego regulujących odpowiedzialność z
tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Zgodnie z
przepisami prawa cywilnego niewykonanie lub nienależyte wykonanie
zobowiązania stanowi uchybienie podstawowemu obowiązkowi wynikającemu z
treści zobowiązania. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania
musi być jednak następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiada.
Należy natomiast podkreślić, iż zasadniczo jest to odpowiedzialność na
zasadzie winy. A zatem, zajście okoliczności niezależnych od dłużnika,
których wystąpienie skutkuje niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem
zobowiązania, z mocy prawa powoduje wyłączenie odpowiedzialności dłużnika.
W odniesieniu do przewoźników zastosowanie w tej materii znajduje art.
62 ust. 2 ustawy
z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz. U. z 2000
r., Nr 50, poz. 601 ze zm.), zgodnie z którym ,,Przewoźnik odpowiada za
szkodę, jaką poniósł podróżny wskutek opóźnionego przyjazdu lub
odwołania regularnie kursującego środka transportowego, jeżeli szkoda
wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika." Według
ww. przepisu za szkody wynikłe z opóźnienia lub odwołania regularnie
kursującego środka transportowego przewoźnik odpowiada tylko wówczas,
gdy opóźnienie lub odwołanie było rezultatem jego winy umyślnej lub
rażącego niedbalstwa. A zatem, to poszkodowany podróżny, zgodnie z
ogólnymi zasadami ustalonymi w art. 6 k.c., musi wykazać nie tylko
szkodę, a więc określony uszczerbek jaki poniósł na skutek
niedotrzymania przez przewoźnika terminu przewozu ustalonego w
rozkładzie jazdy oraz bezpośredni związek przyczynowy między poniesiona
szkoda a faktem opóźnienia lub odwołania środka transportu, ale również
udowodnić winę przewoźnika w spowodowaniu takiego faktu i to
o charakterze kwalifikowanym do stopnia umyślności lub rażącego
niedbalstwa.
Przewoźnik odpowiada więc za opóźnienia w ww. zakresie. Zdaniem Prezesa
Urzędu, fakt odmowy sprzedaży biletu w pojeździe nie zwalnia przewoźnika
od odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę spowodowaną nienależytym
wykonaniem zobowiązania (tu: opóźnienie), oczywiście na zasadach
określonych w Prawie przewozowym.
Odnosząc się natomiast do konieczności wykonania zobowiązania przez
konsumenta mimo niewykonania czy nienależytego zobowiązania przez
przewoźnika (np. zawinione opóźnienie), należy podkreślić, iż przypadku
przewozów mających charakter przewozów masowych, konieczne jest
stosowanie uproszczonych form postępowania. Między innymi dlatego, w
przewozach tego rodzaju, stosowana jest forma uprzedniego wykupienia
biletu, jako opłaty stanowiącej ekwiwalent przyszłego świadczenia usługi
przewozu. Taki bilet nie zawiera wzmianek niezbędnych do ustalenia
treści konkretnej umowy przewozu. Dopiero podróżny zajmując miejsce w
danym środku transportu, bądź poprzez wejście na peron metra, decyduje w
jakim terminie i na jakiej trasie nastąpi konkretny przejazd.
Przedmiotowa praktyka stosowana jest niezależnie od tego czy pasażer
zamierza podróżować metrem, autobusem, czy tramwajem. Wykonanie umowy
przez przewoźnika w transporcie pasażerskim polega na dowiezieniu
podróżnego do miejsca przeznaczenia określoną drogą i środkiem
transportu i zgodnie z ustalonym terminem wskazanym najczęściej
rozkładzie jazdy. W sytuacji gdy pasażer nabywa bilet na przyszły
przejazd nie jest możliwe dokonanie oceny czy przewoźnik uchybi
prawidłowemu wykonaniu swojego zobowiązania.
III. Zdaniem Prezesa Urzędu, formuła § 19 ust. 4 Regulaminu może
wskazywać na możliwość interpretowania tego zapisu w sposób
uniemożliwiający konsumentom nabycie biletu. Niemniej jednak, jak Pan
podkreśla w swoim piśmie, zasadniczy problem stanowi przeniesienie
odpowiedzialności za przejazd bez ważnego biletu na konsumenta, w
sytuacji gdy z powodu odmowy kierowcy nie może on nabyć biletu.
Odnosząc się do przedmiotowego zarzutu należy wskazać, co następuje.
Umowa przewozu ma charakter umowy zobowiązującej, odpłatnej i wzajemnej.
Obie strony umowy przewozu są więc jednocześnie wobec siebie dłużnikami
i wierzycielami
(w przedmiotowym przypadku rozważania nasze oscylować będą wokół więzi
dotyczącej obowiązku uiszczenia przez pasażera wynagrodzenia za przejazd).
Pasażer, na którym ciąży obowiązek uiszczenia wynagrodzenia za przewóz,
zobowiązany jest jako dłużnik do staranności ogólnie wymaganej w
stosunkach danego rodzaju (należyta staranność) (355 § 1 k.c.).
Stosownie do brzmienia art. 354 § 1 k.c. ,,Dłużnik powinien wykonać
zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi
społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli
istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający
tym zwyczajom", zaś na mocy § 2 przedmiotowego artykułu ,,W taki sam
sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel."
Zgodnie z brzmieniem powołanych wyżej przepisów to pasażer ma wykonać
(dochowując należytej staranności) zobowiązanie, polegające na opłaceniu
przewozu i podróżować
z ważnym biletem, wierzyciel winien współdziałać przy jego wykonaniu.
W ocenie Prezesa Urzędu fakt, iż ZTM udostępnia szeroką sieć sprzedaży
biletów, jak również jasno informuje, iż sprzedaż w autobusach oraz
tramwajach ma charakter uzupełniający wobec stacjonarnej sprzedaży
biletów, wyczerpuje obowiązek współdziałania wierzyciela przy wykonaniu
zobowiązania przez dłużnika. ZTM poprzez zapewnienie możliwości nabycia
biletów ZTM na obsługiwanym przez siebie obszarze, współdziała
z pasażerem przy wykonaniu zobowiązania w sposób odpowiadający zasadom
współżycia społecznego.
A zatem, poinformowany o posiłkowym charakterze sprzedaży w pojazdach
komunikacji miejskiej, pasażer winien dochować należytej staranności i w
miarę możliwości nabyć bilet w stacjonarnej sieci sprzedaży.
Zdaniem Prezesa Urzędu Pana argument o przenoszeniu odpowiedzialności na
pasażera za przejazd bez ważnego biletu w sytuacji odmowy sprzedaży
biletu przez kierowcę, prowadzi do absurdalnej tezy, iż w takiej
sytuacji to wierzyciel winien ponosić odpowiedzialność za niewykonanie
zobowiązania przez dłużnika.
Jak wynika z informacji uzyskanych w ZTM, wprowadzenie kwestionowanych
przez Pana zapisów w Regulaminie ma na celu ograniczenie nadużywania
przez pasażerów formy sprzedaży w pojazdach. Należy także wskazać, iż
ZTM rozważał całkowitą likwidację sprzedaży w pojazdach ze względu na
jej dużą uciążliwość dla kierowców, wobec których wyciągane są
konsekwencje dyscyplinarne za opóźnienia wynikające między innymi z
konieczności sprzedaży biletów w środkach komunikacji.
IV. Odpowiadając na Pana zarzut odnośnie nieprawidłowości w zakresie
udostępniania przez ZTM Regulaminu, należy powołać przepisy regulujące
problematykę udostępniania wzorców. Stosownie do brzmienia art. 384 § 1
k.c. ,,Ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności
ogólne warunki umów, wzory umów, regulaminy wiążą drugą stronę, jeżeli
zostały jej doręczone przy zawarciu umowy." Natomiast zgodnie z
brzmieniem § 2 powołanego artykułu ,,W razie gdy posługiwanie się wzorcem
jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także
wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści.
Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z
wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach
życia codziennego."
A zatem, z powołanych przepisów wynika, iż w sytuacji zawierania umów
powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia
codziennego, gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego
rodzaju zwyczajowo przyjęte, wzorzec umowy, aby skutecznie wiązać drugą
stronę, nie musi być jej doręczony przy zawarciu umowy, wystarczy
bowiem, iż udostępniany jest w ten sposób, że strona mogła z łatwością
dowiedzieć się o jego treści.
Odnosząc te uwagi bezpośrednio do umów zawieranych przez ZTM z
pasażerami, można stwierdzić, iż ZTM prawidłowo wypełnia nałożone na
mocy przepisów art. 384 k.c. obowiązki i prawidłowo udostępnia wzorzec.
Doręczenie wzorca przed zawarciem umowy (zajęciem miejsca w pojeździe
czy przekroczenia linii bramek w metrze) nie jest w takiej sytuacji
konieczne, ponieważ posługiwanie się wzorcami umownymi w stosunkach
transportowych jest zwyczajowo przyjęte, a umowy przewozu realizowane
środkami lokalnego transportu zbiorowego należą do umów powszechnie
zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (pojęcie
,,drobnych, bieżących spraw życia codziennego" należy interpretować z
wykorzystaniem wykładni zwrotu zawartego w art. 14
§ 2 k.c. i przy wykorzystaniu brzmienia art. 5 pkt 3 ustawy z dnia 2
marca 2000 r.
o ochronie niektórych prawa konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę
wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271 ze zm.)
zawierającego definicję umów bagatelnych, którymi są umowy powszechnie
zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego o wartości
przedmiotu umowy do równowartości 10 euro.) W ocenie Prezesa Urzędu,
pasażerowie mogą z łatwością dowiedzieć się o treści Regulaminu, który
udostępniany jest wbrew Pana twierdzeniom nie tylko w pojeździe czy w
siedzibie ZTM, ale także na stronie internetowej ZTM, jak również za
pośrednictwem infolinii.
Niemniej jednak, w ocenie Prezesa Urzędu, zbadania pod kątem
ewentualnego naruszenia przepisów ustawy o ochronie konkurencji i
konsumentów w zakresie praktyk naruszających zbiorowe interesy
konsumentów, wymaga podniesiona przez Pana okoliczność, iż w pojazdach
lokalnego transportu zbiorowego znajduje się jedynie stary regulamin
z krótkim wyciągiem zmian zawartych w nowy Regulaminie, jak również
wyjaśnienia wymaga fakt zamieszczania przez ZTM w ulotce informacyjnej o
nowym Regulaminie wprowadzającej w błąd informacji, iż odmowa sprzedaży
biletu może nastąpić w razie opóźnienia, a także w innych uzasadnionych
przypadkach, co nie znajduje oparcia w zapisach Regulaminu.