Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

wolności powinna mieć sądowy charakter, gwarantować równość stron procesowych i prawo
osoby pozbawionej wolności do wysłuchania. Zdaniem Trybunału rzetelność procedury
habeas corpus będzie zachowana, jeżeli w posiedzeniu sądu kontrolującego zasadności
dalszego tymczasowego aresztowania ma prawo wziąć udział obrońca oskarżonego
tymczasowo aresztowanego. Tym samym Trybunał uznał za wystarczające „wysłuchanie”
obrońcy, akceptując niedoprowadzenie samego tymczasowo aresztowanego na posiedzenie
jako zgodne z Konwencją (tak, m.in.: Telecki przeciwko Polsce, decyzja w sprawie
dopuszczalności skargi nr 56552/00 z dnia 3 lipca 2003 r.; Kozimor przeciwko Polsce, wyrok
z dnia 12 kwietnia 2007 r., skarga nr 10816/02; Marchowski przeciwko Polsce, wyrok z dnia
8 lipca 2008 r., skarga nr 10273/02; Bereza przeciwko Polsce, wyrok z dnia 1 kwietnia
2008 r., skarga nr 38713/06). W kilku sprawach Trybunał orzekł, że już samo umożliwienie
obrońcy udziału w posiedzeniu w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego
aresztowania lub rozpoznania zażalenia na postanowienie o przedłużeniu stosowania tego
środka, stanowi należyte zagwarantowanie rzetelności procedur kontrolnych, nawet wówczas,
gdy obrońca nie stawił się na wymienione posiedzenia (Marchowski przeciwko Polsce, §§ 81-
82 wyroku; Kucharski przeciwko Polsce, wyrok z dnia 3 czerwca 2008 r., skarga nr 51521/99,
§ 71 wyroku). Obecnie obowiązujący Kodeks postępowania karnego w art. 249 § 5
gwarantuje obrońcy oskarżonego tymczasowo aresztowanego prawo do udziału w każdym
posiedzeniu sądu, na którym sąd orzeka w przedmiocie wniosku o przedłużenie stosowania
tymczasowego aresztowania, czy też w przedmiocie zażalenia na postanowienie
o zastosowaniu lub przedłużeniu stosowania tego środka zapobiegawczego. Nie budzi więc
wątpliwości to, że tymczasowo aresztowany będzie miał zagwarantowaną w pełni
kontradyktoryjną procedurę kontroli nad zasadnością przedłużania stosowania tymczasowego
aresztowania tylko wówczas, gdy jest reprezentowany przez obrońcę. Ma to szczególne
znaczenie w toku postępowania przygotowawczego, kiedy to podejrzany, po jego sądowym
wysłuchaniu w związku z zastosowaniem tymczasowego aresztowania, nie jest
doprowadzany do sądu. Inaczej rzecz się przedstawia w postępowaniu sądowym, w którym
kontrola zasadności stosowania tymczasowego aresztowania może się odbywać na wniosek
oskarżonego złożony w trybie art. 254 § 1 k.p.k. w zasadzie na każdej rozprawie,
w warunkach pełnej kontradyktoryjności.
Projektowana zmiana art. 249 § 5 k.p.k. polega na wprowadzeniu obowiązku wyznaczania
obrońcy z urzędu oskarżonemu, który nie ma obrońcy, w celu udziału w posiedzeniach sądu
wymienionych w tym przepisie. Jest ona podyktowana koniecznością zapewnienia „równości
123

broni” wymaganej przez art. 5 ust. 4 Konwencji w toku procedur kontroli zasadności
stosowania tymczasowego aresztowania. Wyznaczenie obrońcy jest uzależnione od złożenia
stosownego wniosku przez tymczasowo aresztowanego. Zaproponowana zmiana ma
zapewnić kontradyktoryjne procedowanie w przedmiocie tymczasowego aresztowania wobec
wszystkich tymczasowo aresztowanych.
– Z przepisu art. 5 ust. 4 Konwencji wynika, że każdorazowa procedura sądowej kontroli
zasadności pozbawienia wolności powinna być przeprowadzona „bezzwłocznie”. Wyroki
Trybunału wydawane w sprawach polskich potwierdzają, że wymóg ten ma zastosowanie do
czasu rozpoznania zażaleń na postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania i nie
zawsze jest przestrzegany w praktyce. Częstokroć rozpoznanie zażalenia na postanowienie
o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania trwa kilka tygodni a nawet miesięcy,
co Trybunał uznaje za sprzeczne z art. 5 ust. 4 Konwencji (np.: Frasik przeciwko Polsce,
wyrok z dnia 5 stycznia 2010 r.; Lewicki przeciwko Polsce, wyrok z dnia 6 października
2009 r.; ywicki przeciwko Polsce, wyrok z dnia 20 stycznia 2009 r.). Zmiana wprowadzona
do art. 252 § 3 k.p.k. polega na doprecyzowaniu, że zażalenie na postanowienie
w przedmiocie tymczasowego aresztowania należy rozpoznać nie później niż w terminie 7 dni
od przekazania go właściwemu sądowi wraz z niezbędnymi aktami sprawy. Wprowadzony
przepis wraz z art. 463 § 2 k.p.k. (nakazujący przekazanie takiego zażalenia do rozpoznania w
terminie 48 godzin) powinien stworzyć ramy prawne dla prawidłowego, zgodnego z art. 5 ust.
4 Konwencji, przeprowadzania instancyjnej kontroli zasadności przedłużania tymczasowego
aresztowania.
– W projekcie wprowadzono szereg zmian w przepisach regulujących podstawy stosowania
tymczasowego aresztowania. Zmierzają one do ograniczenia zarówno częstotliwości
(projektowany art. 259 § 3 k.p.k.), jak i czasu stosowania tego środka zapobiegawczego,
w szczególności przez istotne ograniczanie dopuszczalności przedłużania tymczasowego
aresztowania po upływie względnie maksymalnych terminów jego stosowania na
poszczególnych etapach procesu i uzależnienie tej dopuszczalności od wysokości realnie
grożącej oskarżonemu kary (art. 263 § 4b k.p.k.).
Celem wprowadzonych zmian jest zlikwidowanie zjawiska nadużywania tymczasowego
aresztowania przez automatyczne przedłużanie tego środka, bez należytej kontroli jego
zasadności. Wskazane zmiany mają służyć stworzeniu ram prawnych dla likwidacji uchybień
wskazanych w licznych orzeczeniach stwierdzających naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji
124

w
sprawach polskich z powodu zbyt długotrwałego stosowania izolacyjnego środka
zapobiegawczego. Polska została zobowiązana do podjęcia działań zmierzających do
ograniczenia zbyt długotrwałego stosowania tymczasowego aresztowania zarówno przez
Komitet Ministrów Rady Europy, jak i przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Komitet
Ministrów, nadzorując wykonanie grupy 44 wyroków stwierdzających naruszenie art. 5 ust. 3
Konwencji, wydał Rezolucję Tymczasową CM/ResDH (2007)75, w której zachęca do
„wprowadzania kolejnych środków mających na celu skrócenie długości aresztów
tymczasowych, z uwzględnieniem podjęcia możliwych środków legislacyjnych i zmiany
praktyki sądowej w tym zakresie, aby zapewnić zgodność z wymogami ustanowionymi przez
Konwencję i orzecznictwo Trybunału”.
W wyroku w sprawie Kauczor przeciwko Polsce (z dnia 3 lutego 2009 r.) Europejski
Trybunał Praw Człowieka orzekł, że zbyt długotrwałe stosowanie tymczasowych aresztowań
stanowi w Polsce problem systemowy wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych i na
podstawie art. 46 Konwencji zobowiązał państwo do podjęcia środków zmierzających do
likwidacji przyczyn naruszeń art. 5 ust. 3 Konwencji.
– W projekcie zawarto zmiany doprecyzowujące obowiązki sądów w zakresie rzetelnego
uzasadniania postanowień w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Projektowany art. 250
§ 2a k.p.k. wskazuje, co powinien zawierać wniosek prokuratora o zastosowanie
tymczasowego aresztowania, natomiast w art. 251 § 3 k.p.k. wprowadzono wyszczególnienie
elementów uzasadnienia postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego. Wskazane
doprecyzowanie ma na celu poprawę jakości uzasadnień postanowień sądów w przedmiocie
środków zapobiegawczych. Na gruncie obowiązującego stanu prawnego słusznie przyjmuje
się, że przepis art. 251 § 3 k.p.k. odnosi się nie tylko do postanowień o zastosowaniu
tymczasowego aresztowania, ale również do postanowień o przedłużeniu stosowania tego
środka. Oceniając zgodność z art. 5 ust. 3 Konwencji przedłużającego się tymczasowego
aresztowania, Europejski Trybunał Praw Człowieka bierze pod uwagę dwa elementy:
sprawność prowadzenia postępowania oraz to, czy podane zostały „odpowiednie”
i „wystarczające” powody dalszego stosowania tego środka zapobiegawczego. ETPCz uznaje
przy tym, że prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego, będąc podstawowym
warunkiem stosowania tymczasowego aresztowania, wraz z upływem czasu przestaje być
wystarczającym uzasadnieniem dla przedłużania jego stosowania (por. m.in. Kudła przeciwko
Polsce, wyrok z dnia 26 października 2000 r.). Uzasadnienia postanowień sądów
w
przedmiocie tymczasowego aresztowania stanowią dla Trybunału podstawę do
125

dokonywania oceny, czy przedłużające się pozbawienie wolności oskarżonego w toku
procesu było zasadne i – w rezultacie – zgodne z art. 5 ust. 3 Konwencji. To uzasadnia
konieczność szczegółowego uregulowania, jakie elementy powinno zawierać uzasadnienie
postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania.
Nowe brzmienie przepisu § 3 art. 251 k.p.k. obliguje do rzetelnego uzasadniania postanowień
o zastosowaniu także innych niż tymczasowe aresztowanie środków zapobiegawczych.
Zasadność stosowania nieizolacyjnych środków zapobiegawczych jest również poddawana
ocenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na skutek skarg wnoszonych przeciwko
Polsce (por. Zmarzlak przeciwko Polsce, wyrok z dnia 15 stycznia 2008 r.; A.E. przeciwko
Polsce, wyrok z dnia 31 marca 2009 r.).
– Zmiany wprowadzone do art. 264 § 3 k.p.k. zostały podyktowane koniecznością
uwzględnienia standardów ustanowionych w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka w sprawach polskich. W kilku wyrokach Trybunał orzekł naruszenie art. 5
Konwencji wówczas, gdy stosowano tymczasowe aresztowanie po umorzeniu postępowania
i orzeczeniu środka zabezpieczającego umieszczenia w zamkniętym zakładzie leczniczym
wobec sprawcy niepoczytalnego (Mocarska przeciwko Polsce, wyrok z dnia 6 listopada
2007 r., skarga nr 26917/05; Pankiewicz przeciwko Polsce, wyrok z dnia 12 lutego 2008 r.,
skarga nr 34151/04; Kumenda przeciwko Polsce, wyrok Trybunału z dnia 8 czerwca 2010 r.,
skarga nr 2369/09). Z Konwencji nie wynika co prawda wymóg natychmiastowego przyjęcia
oskarżonego do szpitala psychiatrycznego po zastosowaniu wobec niego środka
zabezpieczającego. W wymienionych orzeczeniach Trybunał podkreślał jednak, że zadaniem
organów krajowych jest znalezienie rozwiązania respektującego należycie interesy
oskarżonego, toteż zbyt długie (kilkumiesięczne) oczekiwanie w zwykłym areszcie śledczym
na rozpoczęcie odbywania środka zabezpieczającego stanowi naruszenie art. 5 ust. 1
Konwencji. Projektowane zmiany wprowadzają maksymalny, 3-miesięczny termin
stosowania tymczasowego aresztowania wobec sprawcy, który powinien wykonywać środek
zabezpieczający, zobowiązując jednocześnie do poddania go w tym okresie odpowiedniemu
oddziaływaniu leczniczemu i terapeutycznemu. Rozwiązania projektu dopuszczają jedynie
możliwość jednorazowego przedłużenia ww. terminu o jeden miesiąc, uznając że jest to
termin wystarczający do umieszczenia sprawcy w zakładzie, w którym będzie mógł być
poddany stosownym oddziaływaniom.
126

– Kolejną zmianą zmierzającą do pełnego zagwarantowania w k.p.k. uprawnień
przewidzianych dla tymczasowo aresztowanego w art. 5 ust. 3 Konwencji jest wprowadzenie
nowego paragrafu 3 do art. 279 k.p.k. Przepis ten przewiduje obowiązek niezwłocznego
doprowadzenia do sądu oskarżonego zatrzymanego na podstawie listu gończego, chyba że
prokurator po przesłuchaniu zatrzymanego uchylił stosowanie tymczasowego aresztowania
lub zmienił je na nieizolacyjny środek zapobiegawczy.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału, każdy zatrzymany, także na podstawie
orzeczenia sądu wydanego pod jego nieobecność, musi być niezwłocznie doprowadzony do
sądu lub zwolniony (Ladent przeciwko Polsce, wyrok z dnia 18 marca 2008 r.; Piotr Nowak
przeciwko Polsce, wyrok z dnia 7 grudnia 2010 r.). W przypadku niezwłocznego zwolnienia
po zatrzymaniu nie jest konieczne doprowadzanie zatrzymanego do sądu (De Jong, Bljet
i Van Den Brink przeciwko Niderlandom, wyrok z dnia 22 maja 1984 r., § 52; Brogan i inni
przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z dnia 29 listopada 1988 r., § 58). Zdaniem
Trybunału rozumienie pojęcia „niezwłoczności” należy odnieść do okoliczności konkretnej
sprawy, jednak nie są one decydujące. Niedopuszczalne jest dokonywanie takiej wykładni
tego terminu, która osłabiałaby gwarancyjne znaczenie prawa zatrzymanego do sądowego
wysłuchania. Zdaniem Trybunału pojęcie „niezwłocznie” jest bliskie terminowi
„natychmiast” (Brogan przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, § 59).
W dotychczasowej praktyce zatrzymani na podstawie listu gończego nie byli doprowadzani
do sądu bezpośrednio po zatrzymaniu. Najczęściej pozostawali pozbawieni wolności przez
okres, na jaki sąd zastosował tymczasowe aresztowania pod ich nieobecność (z reguły do 14
dni, zgodnie z § 209 ust. 1 regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek
organizacyjnych prokuratury (Dz. U. z 2010 r. Nr 49, poz. 296), zanim orzeczono o dalszym
stosowaniu tego środka zapobiegawczego lub jego zmianie na łagodniejszy. Wskazana
praktyka została uznana za sprzeczną z art. 5 ust. 3 Konwencji we wspomnianych sprawach
Ladent przeciwko Polsce i Piotr Nowak przeciwko Polsce. W ostatnim z wymienionych
wyroków Trybunał odnotował, że w prawie krajowym brak jest uregulowania obowiązku
doprowadzenia zatrzymanego do sądu, co prowadzi do praktyki sprzecznej z Konwencją.
Zaproponowany przepis czyni zadość wskazanym wymogom art. 5 ust. 3 Konwencji.
Zatrzymanego należy doprowadzić do sądu, który stosował tymczasowe aresztowanie.
Doprowadzenie powinno nastąpić „niezwłocznie” co należy rozumieć najszybciej jak to
127