Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy - Kodeks postępowania karnego

przestępstwo zgwałcenia z dnia 21 grudnia 1972 r. (VI KZP 64/72, OSNKW 1973, Nr 2-3,
poz. 18), z których wynika między innymi dyrektywa co do takiego prowadzenia procesu, aby
nie narażać pokrzywdzonego na zbędne przykrości, w tym unikać jego wielokrotnego
przesłuchiwania. Szczególnego znaczenia nabiera bez wątpienia w tym zakresie zasada
sformułowana w art. 2 § 1 pkt 3 KPK, która wśród celów postępowania karnego statuuje
potrzebę takiego jego prowadzenia, aby „uwzględnione zostały prawnie chronione interesy
pokrzywdzonego”.
W pespektywie przyjęcia proponowanych rozwiązań prawnych, w tym co do
uchylenia art. 205 KK, nie można zarazem tracić z pola widzenia argumentacji zasadzającej
się na ocenie tych instytucji normatywnych, których stosowanie może niewątpliwie odsunąć
bąd istotnie zniwelować ewentualne dolegliwości po stronie pokrzywdzonego, o których
wyżej była mowa. Zauważyć zresztą trzeba, iż w istocie stanowisko negujące możliwość
ścigania z urzędu wskazanych w art. 205 KK przestępstw sprowadza się do krytycznej oceny
nie tyle samego modelu ścigania co sposobu prowadzenia postępowania karnego i
związanych z tym negatywnych konsekwencji dla osoby pokrzywdzonej. Nie sposób
jednakże w tym aspekcie stwierdzić, iż proces karny- w warstwie normatywnej- nie
dysponuje takim instrumentarium, które byłoby w stanie- z punktu widzenia interesów
pokrzywdzonego- skutecznie zapobiegać niepożądanym zjawiskom. Wystarczy tylko
wskazać na przepisy określające możliwość wyłączenia jawności rozprawy lub posiedzenia w
omawianych kategoriach spraw (art. 360 § 1-3 KPK). Za podobnie przydatne uznać trzeba
regulacje KPK odnoszące się do trybu przesłuchania świadka. Stosunek łączący sprawcę i
pokrzywdzonego przemawiać może czasami za potrzebą rozważenia art. 182 i 185 KPK. Z
punktu widzenia spraw, w których pokrzywdzonym jest małoletni, niewątpliwie zastosowanie
natomiast znale ć również może art. 185a i art. 185b KPK.
Dostrzeżenie zasygnalizowanych kwestii nakazuje wręcz odnieść się do kazuistyki w
tym względzie. Szczególnie aktualnym w świetle negatywnej oceny modelu ścigania na
wniosek pokrzywdzonego przestępstw z art. 197 § 1-4 KK, art. 198 KK oraz art. 199 § 1 KK,
jest problem realizacji tego typu uprawnienia wówczas, gdy pokrzywdzonym jest małoletni.
Wprowadzenie typu kwalifikowanego zgwałcenia małoletniego poniżej 15 lat w zakresie
regulacji art. 197 § 3 pkt 2 KK doprowadziło w istocie do zmniejszenia poziomu ochrony
prawno-karnej małoletniego. Dotychczas bowiem tego typu czyny ścigane były z urzędu na
podstawie art. 200 § 1 KK. Dokonana zmiana normatywna, prowadząca do wyłączenia z
kwalifikacji prawnej czynu (opartej na art. 197 § 3 pkt 2 KK) przepisu art. 200 § 1 KK w
razie zgwałcenia małoletniego, skutkuje koniecznością złożenia wniosku o ściganie przez
5

przedstawiciela ustawowego lub osobę, pod której pieczą małoletni pozostaje (art. 51 § 2
KPK). To zaś sprawia, iż wielokrotnie- choćby z uwagi na obawę przed upublicznieniem
sprawy i negatywnym odbiorem społecznym- do ścigania nie dochodzi. Krytyczna ocena
dotyczy również tego, że o ile wskazany typ przestępstwa zgwałcenia z art. 197 § 3 pkt 2 KK
jest ścigany na wniosek pokrzywdzonego (jego przedstawiciela ustawowego), o tyle- co
trudno zrozumieć- ściganiu z urzędu podlegają czyny o mniejszej społecznej szkodliwości
stypizowane w art. 199 § 2 i 3 KK.
Niespójność aksjologiczną istniejącego rozwiązania wiązać należy zarazem z tym, iż
prawo do samostanowienia w zakresie wolności seksualnej przyznaje ustawodawca
małoletnim, którzy ukończyli 15 rok życia - argumentum ex art. 200 § 1-2 KK, nie
pozostawiając zarazem- z drugiej strony- w sferze jego autonomii woli decyzji co do
inicjowania postępowania karnego.
Ten zresztą problem, którego istotą jest czasami niemożność faktycznej realizacji
decyzji woli przez pokrzywdzonego, uwidacznia szereg innych zarzutów w stosunku do
wnioskowego trybu ścigania, rodzących się w oparciu o obserwację sfery praktycznej w tym
zakresie. Odnosić się one mogą do wniosków o ściganie ze strony osób nieporadnych
życiowo (np. z racji wieku czy choroby), których uprawnienia nie będą in concreto
realizowane w trybie art. 51 § 3 KPK. To samo dotyczyć może osób z określonymi
schorzeniami psychicznymi (innymi niż określone w art. 205 KK), które nie wystąpią z
żądaniem ścigania. Krytycznie można również ocenić sytuację, w której nie doszło do
ścigania sprawcy zgwałcenia skutkującego śmiercią pokrzywdzonego. Mowa dla przykładu o
dokonaniu przestępstwa z art. 148 § 2 pkt 2 KK. Będzie mieć ona miejsce wówczas, gdy
uprawnione do złożenia wniosku o ściganie osoby najbliższe dla pokrzywdzonego z żądaniem
takim nie wystąpiły (art. 52 § 1 KPK).
Poza tym, brak wniosku o ściganie może wynikać ze świadomej, choć
niedobrowolnej, rezygnacji z podjęcia tego typu inicjatywy przez pokrzywdzonego. Przyczyn
takiego stanu rzeczy może być w istocie wiele i wydaje się, że sporo z nich de facto w
znacznej mierze kształtować może wysoką liczbę nieujawnionych zgwałceń. Mowa, między
innymi, o przypadkach omawianych przestępstw seksualnych pojawiających się w ramach
relacji rodzinnych czy osobistych. Wówczas brak wniosku o ściganie może być warunkowany
zarówno gro bami, szantażem czy przemocą fizyczną, jak również (nawet przy ich braku)
obawami po stronie rodziny przed odrzuceniem czy kompromitacją społeczną. Medialnych
przykładów licznych zgwałceń córki przez ojca z ostatnich lat nie trzeba w tym zakresie
6

przytaczać jako przykładów. Nie budzi także wątpliwości znaczna liczba nieujawnionych
zgwałceń w ramach związków małżeńskich lub partnerskich.
W tym miejscu zaznaczyć ponownie należy ciągłość regulacji poświęconych
zgwałceniu, między innymi wnioskowego trybu ścigania, od czasu polskiego Kodeksu
karnego z 1932 r. Jak wynika z analizy dokonanej przez M. Płatek (Kryminologiczno –
epistemologiczne i genderowe aspekty przestępstwa zgwałcenia, Archiwum Kryminologii
2010, Tom XXXII, s. 356 – 370), przesłanki leżące u podstaw regulacji przyjętych w tym
pierwszym polskim Kodeksie karnym i kontynuowanych w następnych ustawach karnych
tego typu, bardzo silnie związane były z panującą wówczas kulturą i warunkami życia. Od
tego czasu zaszły przemiany kulturowe wykraczające daleko poza te, które uwzględnił
ustawodawca. W kontekście przestępstw przeciwko wolności seksualnej istotne znaczenie ma
przede wszystkim nowy wymiar wolności jako dobra chronionego prawem karnym. Analizie
w tym względzie poddać zwłaszcza trzeba art. 189a KK oraz art. 115 § 22 KK, zawierający
definicję handlu lud mi. Otóż zgoda ofiary nie wyłącza w tym przypadku bezprawności
czynu. Podobnie zresztą rzecz wyglądała także w przypadku art. IX § 1 i 2 PWKK z 1969 r.,
jednakże istotne jest przeniesienie tego sformułowania do samej treści Kodeksu karnego.
Biorąc pod uwagę kryteria sankcji karnej oraz zakresu penalizacji można by zadać pytanie,
dlaczego właśnie wolność seksualna jest najsłabiej chronionym obszarem wolności. Skoro
zbrodnia handlu lud mi (art. 189a § 1 KK) jest ścigana nawet w przypadku zgody
pokrzywdzonego (oczywiście z urzędu), podobnie jak zbrodnia pozbawienia wolności
połączonego ze szczególnym udręczeniem (art. 189 § 3 KK), to pozostawienie wnioskowego
trybu
ścigania zbrodni zgwałcenia pozostaje pewnym anachronizmem, nie
odzwierciedlającym społecznej szkodliwości tego rodzaju czynów i mogącym skutkować
jawną bezkarnością ich sprawców. Słusznie bowiem zauważa się, że w przypadku
przestępstw godzących w takie dobra, jak godność ludzka i wolność seksualna, a niewątpliwie
takimi przestępstwami są te określone w art. 197- 199 KK, chodzi o to, aby
zindywidualizowanemu dobru prawnemu w postaci godności ludzkiej dać możliwie pełną
gwarancję realizacji (B. Błońska, Zagadnienie przedmiotu ochrony prawno-karnej w
przypadku przestępstw eksploatacji prostytucji, Studia Iuridica 2006, nr 46, s. 38 – 60).
Niezbędna jest przy tym zarazem świadomość zmian zachodzących w Polsce i świecie
oraz wiążących się z tym konsekwencji w obszarze prawa karnego. Konflikty kulturowe i
wynikające z tego kolizje norm zachowania uznawanych w danym społeczeństwie i norm
prawa karnego stają się coraz częstsze (B. Wojciechowski, Interkulturowe prawo karne,
Toruń 2009). W naszym kraju problem nie jest jeszcze na tyle wyra ny jak choćby w
7

państwach zachodnioeuropejskich. Zgodnie bowiem z szacunkowymi obliczeniami, mieszka
w nim ok. 300 tysięcy imigrantów pochodzących z obcego kręgu kulturowego. Niemniej z
oczywistych względów- takich jak łatwość przemieszczania się, zwiększająca się
atrakcyjność Polski jako miejsca do osiedlania się, warunkowana wzrostem jej zamożności,
czy wreszcie stan demograficzny wymagający uzupełnienia rynku pracy- sytuacja ta ulegnie
zmianie. Mając to na względzie, niewątpliwie konieczną okaże się zatem potrzeba
dostosowania stanu normatywnego do tego typu okoliczności. Oczywisty do tej pory obraz
osoby pokrzywdzonej zgwałceniem, jako kogoś, kto zna język polski, potrafi czytać i pisać,
świadomy jest faktu pokrzywdzenia oraz zna swoje prawa, może być wszak nie w pełni
adekwatny do rzeczywistości. Przykładów spraw o wyra nym podłożu kulturowym można
wskazać wiele. Mowa choćby o znanym przypadku Afganki, która po zgwałceniu przez
krewnego trafiła za ten czyn do więzienia, bo zgodnie z tamtejszym porządkiem prawnym
dopuściła się cudzołóstwa. W wyniku nacisków międzynarodowych wyszła na wolność, ale
pod warunkiem, że zostanie drugą żoną swego oprawcy (The Guardian z dnia 1 grudnia 2011
r.; M. Murray, Marriage as a punishment, Columbia Law Review 2012, Vol. 112). O tym, że
przewidywania co do spraw o podobnym charakterze na gruncie krajowym nie są całkowicie
abstrakcyjne, świadczyć natomiast może przypadek Pakistańczyka skazanego w Polsce za
tzw. zabójstwo honorowe za nieposłuszeństwo żony- Polki (Rzeczpospolita z dnia 29 lutego
2002 r.). W przypadku szerokiej obecnie imigracji do Polski obywateli krajów azjatyckich
dość często dojść może również do sytuacji, w której zgwałcona zostanie kobieta nieznająca
języka ani tutejszych realiów, społecznych czy także procesowych, która może obawiać się
kontaktów z organami ścigania ze względu na spodziewane dalsze negatywne konsekwencje,
które w takim przypadku mogłyby ją spotkać w kraju pochodzenia. Zachowanie
wnioskowego trybu ścigania pozbawiłoby ochrony prawnej takie kobiety, co oczywiście
byłoby niedopuszczalne. Ponieważ przypadki pokrzywdzenia będą miały miejsce najczęściej
w środowisku rodzinnym (sprawcą w większości takich wypadków najczęściej jest mąż),
osoby pokrzywdzone nie będą korzystały z instytucji przewidzianych dla ofiar handlu lud mi,
a będą spotykały się ze wszystkim problemami, jakie mają ofiary takiego handlu znajdujące
się na terenie państwa obcego (Raport z realizacji projektu: Zapobieganie Handlowi
Kobietami z Europy rodkowej i Wschodniej. Informacja – Prewencja – Identyfikacja -
Interwencja, Warszawa 2010). W efekcie, ich sytuacja w praktyce będzie istotnie gorsza,
gdyż wobec braku wniosku osoby pokrzywdzonej niemożliwym będzie wszczęcie
postępowania karnego.
8

Uogólniając zatem nieco, w świetle powyższej argumentacji trzeba uznać, że tryb
ścigania na wniosek stwarza niewątpliwie podłoże do nacisków na osobę pokrzywdzoną
celem rezygnacji z żądania ścigania. Naciski te mogą zresztą być wywierane równie dobrze
na jej środowisko rodzinne. Mogą one przybrać postać przemocy fizycznej lub psychicznej,
szantażu lub też przekupstwa, czy też np.- w ramach relacji zawodowych- gro by utraty
pracy, obniżenia wynagrodzenia itd. W tym miejscu trzeba dostrzec szczególne sytuacje, w
których przestępstwo przeciwko wolności seksualnej ma związek z miejscem pracy. Zwraca
w tym aspekcie uwagę element motywacji kobiet, które skrywają fakt stosowania wobec nich
przemocy, także seksualnej, w relacjach służbowych czy zawodowych, gdyż obnażyłoby to
ich prywatność, a nawet mogłoby wywołać niekorzystne konsekwencje, np. zwolnienie z
pracy. Ponadto „mobbing” wywołuje zazwyczaj silne stany lękowe u swych ofiar, związane z
utratą poczucia bezpieczeństwa zatrudnienia, i rzutuje na radykalne obniżenie wydolności i
produktywności człowieka. W związku z tym oczywistym jest, że osoba, przeciwko której
skierowane są tego rodzaju zachowania, ma w praktyce zmniejszone psychologiczne
możliwości obrony i często nie przejawia inicjatywy ścigania w tym względzie (B.
Gruszczyńska, Przemoc wobec kobiet w Polsce. Aspekty prawno-kryminologiczne, Warszawa
2007). Ponadto, w przypadku molestowania seksualnego w miejscu pracy, które uznawane
jest za jeden z rodzajów „mobbingu”, może występować przymus, w którym przyzwolenie na
zachowania o charakterze seksualnym jest elementem transakcji „coś za coś”, czyli „praca za
seks”. Inicjowanie działań prawnych (złożenie wniosku o ściganie) jest często w takich
przypadkach równoznaczne z utratą ródła zarobkowania. Wskazuje się też, że często
predestynowane do bycia ofiarą „mobbingu” (co w przypadkach, w których „mobbing”
przybierze charakter niechcianych kontaktów seksualnych, może wypełniać znamiona
przestępstw z art. 197 lub 199 KK) są osoby młode (20–40 lat), najczęściej kobiety, żyjące
samotnie lub rozwiedzione, niewykształcone, wyróżniające się swoim zachowaniem, stylem
bycia, posiadające odmienne od otoczenia poglądy i zwyczaje, pracownicy o niskiej
samoocenie, zalęknieni, introwertyczni, sumienni i ulegli (A. Grządkowski, Mobbing a
znęcanie się, Prokuratura i Prawo 2011, Nr 12, s. 74). Biorąc pod uwagę ten opis można
uznać za regułę, że w przypadku popełniania przestępstw, których ściganie uzależnione jest z
jednej strony od inicjatywy pokrzywdzonego (zawiadomienie o popełnionym przestępstwie i
złożenie wniosku o ściganie), z drugiej zaś w przypadku niezależnego ujawnienia
przestępstwa również wymaga aktywności pokrzywdzonego (także złożenie wniosku o
ściganie), prowadzenie postępowania karnego i ochrona omawianych dóbr prawnych będą
szczególnie utrudnione. Podkreślić należy, iż czynności mające charakter „mobbingu” mogą
9