Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw w związku ze wspieraniem polubownych metod rozwiązywania sporów

konsekwencji skuteczność mediacji. Proponuje się, aby stawki wynagrodzenia
mediatora przewidywały wyższe wynagrodzenie za pierwsze posiedzenie mediacyjne,
natomiast niższe za kolejne posiedzenia oraz określały stawki maksymalne za całość
postępowania mediacyjnego.
3)
Zasada zawinienia
Poprzez zmianę brzmienia art. 103 § 2 k.p.c. proponuje się wprowadzenie możliwości
obciążenia strony – niezależnie od wyniku sprawy – tymi kosztami procesu, które
powstały na skutek jej niesumiennego lub oczywiście niewłaściwego postępowania,
polegającego na oczywiście nieuzasadnionej odmowie poddania się mediacji. Nie
będzie przy tym mogła zostać oceniona jako oczywiście nieuzasadniona odmowa
poddania się mediacji, gdy strona, która sprawę wygrała w całości, nie poddała się
mediacji z powodu przekonania co do swoich racji. Podobnie jeżeli strona przed
wytoczeniem powództwa dążyła do rozwiązania sporu w sposób polubowny, a strona
przeciwna nie przychyliła się do takiej propozycji, odmowa strony poddania się
mediacji już w trakcie procesu nie będzie mogła zostać oceniona jako oczywiście
nieuzasadniona.
Obecnie zasądzenie kosztów postępowania przeciwko stronie odmawiającej poddania
się mediacji jest możliwe tylko wtedy, gdy uprzednio strona ta wyraziła zgodę na
mediację. Możliwość zastosowania zasady zawinienia dotyczy więc jedynie
przypadków zmiany stanowiska strony w zakresie udziału w mediacji. Tymczasem
uzasadnione jest umożliwienie sądom jej stosowania także w innych sytuacjach
szczególnie niesumiennego i niezgodnego z dobrymi obyczajami postępowania, gdy
strona od początku odmawia poddania się mediacji w sposób oczywiście
nieuzasadniony, mimo że istnieje perspektywa zawarcia ugody, tj. np. strona w sposób
niemający słusznych podstaw odrzuci inicjatywę mediacyjną przeciwnika procesowego
lub gdy oczywiście bezzasadnie odmówi poddania się mediacji ze skierowania sądu.
Proponowana regulacja wpisuje się w aktualnie obowiązujący przepis art. 103 k.p.c.,
normujący zasadę zawinienia przy rozstrzyganiu przez sąd o kosztach w orzeczeniu
kończącym sprawę. Do jej zastosowania konieczne jest istnienie winy kwalifikowanej –
niesumienności lub oczywiście niewłaściwego postępowania strony. Przepis ten stanowi
wyjątek od zasady odpowiedzialności za wynik procesu, toteż zasada zawinienia
podlega ścisłej wykładni i będzie mogła znaleźć zastosowanie jedynie w wyjątkowych
8
sytuacjach szczególnie niesumiennego i niezgodnego z dobrymi obyczajami
postępowania, niepozostającego w zgodzie z zawartą w art. 3 k.p.c. klauzulą wyrażającą
powinność stron do działania w sposób rzetelny i zgodny z zasadą lojalności wobec
strony przeciwnej oraz sądu.
Sąd rozstrzygający sprawę będzie miał możliwość zastosowania proponowanej zasady
jedynie wówczas, gdy uzna, że postawa strony, polegająca na odmowie poddania się
mediacji, była nieodpowiedzialna i oceni zachowanie strony jako niesumienne lub
oczywiście niewłaściwe. Przypisanie stronie takiego zachowania będzie dokonywane po
starannym rozważeniu całokształtu okoliczności konkretnego przypadku i analizie
przyczyn, jakimi kierowała się strona, odmawiając podjęcia mediacji. Podkreślić
należy, że proponowana zmiana w żadnym zakresie nie skutkuje obowiązkiem
przystąpienia do mediacji ani zawarcia ugody. Strona ma prawo do odmowy mediacji
bez podawania przyczyn (zgodnie z art. 1838 § 3 k.p.c.), wycofania się z mediacji na
dowolnym etapie, a także odmowy zawarcia ugody. Nie poniesie wówczas skutków w
postaci obciążenia dodatkowymi kosztami postępowania. Konsekwencje finansowe
będą możliwe jedynie w sytuacji kwalifikowanej w art. 103 § 1 k.p.c., gdy oczywiście
nieuzasadniona odmowa jednocześnie zostanie uznana za działanie niesumienne lub
oczywiście niewłaściwe, czyli sprzeczne z dobrymi obyczajami, nielojalne wobec
drugiej strony lub sądu. Należy podkreślić, że zastosowanie art. 103 k.p.c. nie jest
obowiązkiem sądu. Podjęcie takiej decyzji zależy od wielu konkretnych okoliczności,
które zostaną ocenione z perspektywy całokształtu postępowania. Dyskrecjonalna
władza sądu w zakresie orzekania o kosztach procesu jest powszechnie akceptowana
w nauce i orzecznictwie.
Z perspektywy całokształtu postępowania, którą będzie dysponował sąd orzekający
o kosztach, postawa strony, która sprawę wygrała w całości i nie poddała się mediacji
jedynie z powodu przekonania do swoich racji, nie będzie mogła zostać oceniona jako
oczywiście niewłaściwa. Kosztami spowodowanymi nielojalną postawą może zostać
obciążona np. strona, która przegrała sprawę w części, jeżeli uprzednio odrzuciła
w sposób oczywiście bezzasadny rozsądną propozycję drugiej strony poddania się
mediacji. W takiej sytuacji strona powinna liczyć się z negatywnymi konsekwencjami
nieuzasadnionej odmowy mediacji. Proponowana regulacja ma na celu wprowadzenie
instrumentu prawnego, który ma oddziaływać na podjęcie przez strony decyzji
w kierunku zgody na mediację. Propozycja współdziała z zaproponowanym w projekcie
9
systemem zachęt finansowych mających na celu zwiększenie atrakcyjności mediacji.
Przewidywane ewentualne konsekwencje finansowe mogące obciążyć stronę, która w
sposób oczywiście nieuzasadniony odmówiła poddania się mediacji, mają swoje
uzasadnienie prawne i praktyczne, wynikają bowiem logicznie z przyświecającej całej
nowelizacji idei stworzenia systemu skutecznych mechanizmów promujących
polubowne rozwiązywanie sporów. Przepis ma działać mobilizująco na strony i skłaniać
do porozumienia.
Zgodnie z art. 103 § 1 k.p.c. ewentualne nałożenie na stronę obowiązku zwrotu kosztów
poniesionych przez stronę przeciwną jest ograniczone jedynie do tych kosztów procesu,
które powstały na skutek nielojalnego postępowania strony, będą to np. wynagrodzenie
i wydatki poniesione przez mediatora lub koszty stawiennictwa strony na wyznaczone
posiedzenie mediacyjne, na które nie stawiła się strona przeciwna. Przepis art. 103 § 1
k.p.c. mówi o kosztach „wywołanych” zawinionym zachowaniem strony, a więc
dotyczy wyłącznie kosztów procesu pozostających w adekwatnym związku
przyczynowym z niesumiennym lub oczywiście niewłaściwym zachowaniem strony.
W każdym racjonalnie funkcjonującym systemie prawnym stanowione normy powinny
sprzyjać dobrowolnej realizacji praw i obowiązków przez strony stosunków prawnych.
System prawny może i powinien tworzyć ku temu stosowne zachęty. Stanowienie
idących w tym kierunku przepisów nie może być traktowane jako kolidujące z art. 45
ust. 1 Konstytucji, względnie art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności. Inne postrzeganie tego zagadnienia oznaczałoby
niekonstytucyjność, a także niezgodność z art. 6 ust. 1 ww. Konwencji, wszelkich
regulacji preferujących metody ADR, które są wprowadzane przez państwa
członkowskie UE. To, że w systemie prawnym funkcjonują instrumenty skłaniające do
mediacji czy nawet przewidujące pewne konsekwencje za nieuzasadnioną odmowę
poddania się próbie mediacyjnej, nie stoi w sprzeczności z zasadą dobrowolności
mediacji, rozumianą w taki sposób, że strony same zajmują się przeprowadzaniem
postępowania mediacyjnego, mogą je organizować zgodnie ze swoim życzeniem oraz
zakończyć w dowolnym terminie (por. pkt 13 preambuły dyrektywy Parlamentu
Europejskiego i Rady 2008/52/WE z 21 maja 2008 r. w sprawie niektórych aspektów
mediacji w sprawach cywilnych i handlowych, Dz. Urz. UE L 136 z 24.05.2008, s. 3).
Strony, które poddały się mediacji, nie są także zobowiązane do zawarcia ugody. Jak
wskazuje Rafał Morek, prawodawca unijny dąży do zagwarantowania – jako standardu
10
minimum – wprowadzenia w państwach członkowskich Unii Europejskiej możliwości
skierowania przez sąd stron postępowania do mediacji – za ich zgodą. Jednocześnie
dyrektywa, jako dyrektywa o charakterze minimalnym, dopuszcza możliwość
wprowadzenia wyższego standardu przez wdrożenie dalej idących rozwiązań w prawie
krajowym, nadających mediacji charakter obowiązkowy albo częściowo
ograniczających jej dobrowolność, w szczególności przez przyjęcie, że nieuzasadniona
odmowa podjęcia mediacji może się spotkać z pewnymi negatywnymi
konsekwencjami.
Takie rozwiązania wprowadzone zostały w wielu państwach europejskich. Przykładem
są angielskie zasady postępowania cywilnego, zobowiązujące sąd do uwzględnienia
wysiłków stron podjętych w celu rozwiązania sporu przed wszczęciem postępowania
oraz w trakcie postępowania. Jeżeli strona wygrywająca odrzuciła złożoną wcześniej
rozsądną propozycję mediacji, sąd może orzec, że nie będzie się wymagać od strony
przegrywającej pokrycia kosztów strony wygrywającej (por. Civil Procedure Rules,
Rule 44.5(3)(a)(ii)). W Irlandii sąd może nakazać stronom postępowania o uszkodzenie
ciała odbycie spotkania w celu podjęcia próby ugodowego zakończenia sprawy. Jeżeli
strona nie zastosuje się do nakazu, sąd może nałożyć obowiązek uiszczenia wynikłych
stąd kosztów. W Estonii w sprawach dotyczących kontaktów z dzieckiem sąd może
wezwać rodziców do stawiennictwa w celu rozstrzygnięcia sporu na drodze ugody, pod
rygorem kary grzywny lub pozbawienia wolności.
Dodać należy, że w literaturze przyjmuje się, że nawet obligatoryjna mediacja nie
kolidowałaby z art. 45 ust. 1 Konstytucji (zob. K. Gajda-Roszczynialska, Mediacja
obligatoryjna w postępowaniu cywilnym, Polski Proces Cywilny 3/2012, s. 437–472).
A fortiori nie można upatrywać takiej kolizji w proponowanej nowelizacji dotyczącej
kosztów procesu. Mediacje obowiązkowe w określonych kategoriach spraw
wprowadzono we Włoszech i w Niemczech. Na Malcie mediacja jest obowiązkowa
w sprawach rodzinnych. W Słowacji sąd może wezwać strony do odbycia spotkania
mediacyjnego.
Jako przykład zastosowania w praktyce rozwiązania polegającego na wprowadzeniu
systemu finansowego motywującego do podjęcia mediacji można wskazać za Maciejem

2) R. Morek, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie
niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych: nowy etap rozwoju mediacji
w Europie, ADR. Arbitraż i mediacja 2008, nr 3, s. 288.
11
Foltem sąd Central London (zob. analiza Możliwość wprowadzenia obowiązkowej
mediacji w Polsce, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013, s. 9).
W latach 2004–2006 działał tam eksperymentalnie system dobrowolnej mediacji
odpowiadający systemowi przyjętemu w polskim Kodeksie postępowania cywilnego.
Przed wprowadzeniem zmian, na 4500 spraw tylko w 160 strony zdecydowały się na
mediację. Po wprowadzeniu możliwości zasądzenia kosztów na rzecz strony przegranej,
jeśli wygrany odmówił udziału w procedurze mediacyjnej, ich liczba w sprawach
gospodarczych wzrosła o 141%. Dalsze badania wykazały, że strony odniosły korzyść z
tej procedury nawet wtedy, gdy początkowo były wobec niej niechętne.
Należy podkreślić, że w projektowanej nowelizacji nie zostaje wprowadzony
obowiązek poddania się mediacji. Proponowane jest jedynie umożliwienie sądowi
sankcjonowania oczywiście niewłaściwego zachowania strony poprzez negatywne
konsekwencje finansowe o ograniczonym zakresie.
Nowelizacja nie wprowadza nowej instytucji prawnej, a jedynie poszerza zakres spraw
podlegających ocenie sądu przez rezygnację z wymogu uprzedniej zgody. Uzasadnione
jest umożliwienie sądom szerszego i bardziej elastycznego stosowania zasady
zawinienia przy rozliczaniu kosztów procesu. Nowe brzmienie przepisu powinno
stanowić dla stron impuls do poważniejszego traktowania mediacji i częstszego
podejmowania prób polubownego rozwiązania sporu. Proponowana zmiana ma na celu
skłonić również strony do rozważniejszej oceny sytuacji, gdy zostanie im złożona
propozycja wzięcia udziału w mediacji. Stanowi rodzaj bodźca motywującego strony do
mediacji, nie wprowadzając jednocześnie przymusu mediacji ani tym bardziej zawarcia
ugody.
4)
Wynagrodzenie pełnomocnika
Proponuje się, aby przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę
reprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika sąd brał również pod uwagę
czynności podjęte przez pełnomocnika w celu polubownego rozwiązania sporu przed
wniesieniem pozwu. Obecnie brak jest regulacji wyraźnie wskazującej na możliwość
zasądzenia wyższych kosztów uwzględniających zaangażowanie pełnomocnika
w czynności podjęte w celu polubownego rozwiązania sporu, również na etapie

3) Materiał źródłowy: D. Quek, Mandatory Mediation: an Oxymoron? Examining the Feasability of
Implementing a Court Mandated Mediation Program, Cardozo Journal of Conflict Resolution 2010,
nr 11(479), s. 483; http://cardozojcr.com/vol- 11no2/479-510.pdf [dostęp z 19 grudnia 2013 r.].
12