Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny

zachodzi przy użyciu bardziej szkodliwego dla napastnika środka obrony, spośród równie
skutecznych. Oznacza to prawo do użycia środka najskuteczniejszego (gdyż nie można
nakładać obowiązku wyboru środka mniej skutecznego i jednocześnie uznawać prawa do
skutecznej obrony) i obowiązek wyboru środka najmniej niebezpiecznego spośród tak
wyodrębnionej grupy środków. Ocena czy zachodzi eksces intensywny jest jedną z
najtrudniejszych w procesie stosowania prawa karnego. Jak wskazuje przegląd praktyki
orzeczniczej w tym zakresie dokonany przez T. Tabaszewskiego sądy zbyt rzadko stosują
zdroworozsądkowe kryteria oceny współmierności sposobu obrony wypracowane przez SNI tak autor ten wskazuje: „Wzorcowym przykładem może być sprawa Jerzego Ż., który 20
sierpnia 1977 r. został skazany na karę 1 roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności za
zabójstwo dokonane w warunkach przekroczenia granic obrony koniecznej. Sąd Wojewódzki
w Bydgoszczy uznał, że oskarżony był uprawniony do użycia noża jako środka obrony, „ale
do odparcia ataku wystarczyłoby uderzenie o znacznie mniejszej sile skierowane w inną część
ciała (Jerzy Ż. dźgnął napastnika w klatkę piersiową – dop. autora), które obezwładniłoby
napastnika bez pozbawienia go życia”. Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 4 kwietnia 1978 r.
uniewinnił Jerzego Ż., uznając, że działał on w granicach obrony koniecznej. „Wymaganie od
działającego w obronie koniecznej, aby odpierając zamach na swoje życie w warunkach,
kiedy jedynym środkiem obrony było niebezpieczne narzędzie, np. nóż, tak miarkował siłę
uderzenia i miejsce zadania ciosu, aby cios był i obezwładniający natychmiast, i nie groził
życiu napastnika, byłoby ograniczeniem prawa do obrony koniecznej”.
„Bardzo istotnym elementem tego orzeczenia jest spostrzeżenie SN, iż skuteczność użycia
niebezpiecznego środka (tj. cios obezwładniający natychmiast) jest sprzeczna z wymogiem
„miarkowania” sposobu obrony (zwłaszcza z powinnością wyboru łagodniejszego sposobu
obrony). Pierwszeństwo należy dać zasadzie skutecznej obrony, która pozwala na „użycie
każdego niezbędnego środka” do odparcia zamachu. Niezbędność użycia radykalnego środka
należy oceniać, uwzględniając subiektywną stronę stosowania prawa do obrony (obok
obiektywnej). Właściwa jest ocena z pozycji ex ante, „a nie z pozycji skutków, jakie ta obrona
spowodowała dla napastnika”
„Z wielu innych orzeczeń SN stwierdzających, iż ekscesu intensywnego jednak nie było, a
skazany działał w granicach obrony koniecznej, jednym z ostatnich jest postanowienie z dnia
3 stycznia 2002 r. Przyczyną błędu również była ocena ex post, zamiast ex ante. Ten i
podobne przypadki zakończyły się – po kilku miesiącach (a czasami nawet latach)
wieloinstancyjnego procesu – uniewinnieniem ludzi, których i tak pozbawiono wolności,
stosując wobec nich tymczasowe aresztowanie (średnio od 3 do 9 miesięcy)”
Autorzy projektu podzielają opinie ww. autora, że niezwykle trudna jest do oszacowania ilość
takich błędnych decyzji, które nie dotarły do SN. A praktycznie niemożliwe do oszacowania
są społeczne szkody spowodowane zaniechaniem obrony, nieudzieleniem pomocy

12 T. Tabaszewski, Eksces intensywny obrony koniecznej w orzecznictwie, Prokuratura i Prawo 12/2010, s. 72
13 Por. wyrok z dnia 4 kwietnia 1978 r., sygn. III KR 40/78, OSNKW 1978, nr 11, poz. 127; teza powtórzona w wyroku SA
w Poznaniu z dnia 14 stycznia 1992 r., sygn. II AKr 2/92, OSA 1992, nr 4, poz. 26.
14 Postanowienie z dnia 3 stycznia 2002 r., IV KKN 635/97, OSNKW 2002, nr 5–6, s. 77; wyrok z dnia 29 września 1971 r.,
II KR 183/71, OSNKW 1972, nr 1, poz.11; wyrok z dnia 4 lutego 1972 r., IV KR 337/71, OSNKW 1972, nr 5, poz. 83;
wyrok z dnia 11 sierpnia 1972 r., II KR 109/72, OSNKW 1973, nr 2–3, poz. 29; wyrok z dnia 12 lutego 1973 r., I KR
346/72, OSNKW 1973, nr 7–8, poz. 94; wyrok z dnia 27 lipca 1973 r., IV KR 153/73, OSNKW 1974, nr 1, poz. 5; wyrok z
dnia 11 lipca 1974 r., VI KRN 34/74, OSNKW 1974, nr 11, poz. 198; wyrok z dnia 30 września 1975 r., VI KRN 39/75,
OSNKW 1976, nr 2, poz. 23; wyrok z dnia 21 listopada 1977 r., IV KR 220/77, OSNKW 1978, nr 2–3, poz. 20; wyrok z
dnia 4 kwietnia 1978 r., III KR 40/78, OSNKW 1978, nr 11, poz. 127; wyrok z dnia 11 lutego 1982 r., II KR 8/82,
OSNKW 1982, nr 4–5, poz. 18 i in.
napadniętemu lub nieskuteczną obroną z powodu wyboru najłagodniejszego środka obrony,
spowodowanego niezwykle restrykcyjną interpretacją wymogu „współmierności” przez sądy.
„Inną kategorię wadliwych orzeczeń o ekscesie intensywnym stanowią wyroki sądów I
instancji trafnie zmienione przez sądy apelacyjne”. Za przykład może posłużyć sprawa o
sygn. II AKa 56/04 dotycząca oskarżenia Stanisława S. o zbrodnię z art. 148 § 1 k.k. w zw. z
art. 31 § 2 k.k. Artur G. – zięć Stanisława S. – przyszedł nietrzeźwy do mieszkania teścia,
domagał się od niego pieniędzy na alkohol, a po odmowie groził, że zabije swoją żonę, wziął
siekierę i młotek, a potem zaczął jej szukać. Oskarżony interweniował w obronie córki,
odbierając zięciowi wyżej wymienione narzędzia. W trakcie awantury Artur G. ponowił
żądanie wydania mu pieniędzy na alkohol, a następnie powalił teścia na podłogę, zaczął go
bić, kopać i dusić. Stanisław S. – człowiek w wieku 62 lat, po przebytym zawale serca i
wylewie krwi do mózgu – nie mogąc się obronić gołymi rękami przed młodszym i silniejszym
zięciem, chwycił nóż kuchenny i, leżąc przyduszony na podłodze, dwukrotnie pchnął nim w
plecy Artura G., który dopiero wtedy przestał go bić.
„Sąd Okręgowy w Krakowie przyjął, że oskarżony działał w sytuacji obrony koniecznej, której
granice przekroczył (art. 25 § 2 k.k.) i wymierzył karę – nadzwyczajnie złagodzoną – 3 lat
pozbawienia wolności. Sąd uznał, że Stanisław S. bronił się „ponad miarę”, ponieważ zadał
dwa ciosy – zamiast jednego – ze zbyt dużą siłą w newralgiczne miejsca ciała.
Wyżej opisany wyrok zaskarżano i Sąd Apelacyjny w Krakowie uniewinnił oskarżonego,
przyjmując, iż działał on w granicach obrony koniecznej. Argumentacja sądu odwoławczego
akcentowała skuteczność prawa do obrony i konieczność oceny niebezpieczeństwa zamachu z
pozycji ex ante. Sąd trafnie wskazał, że nie należy napadniętemu czynić zarzutu, iż mógł on
wyrządzić napastnikowi szkodę mniejszą niż rzeczywiście powstała, ponieważ oskarżony nie
mógł przewidzieć, czy zadanie jednego ciosu powstrzymałoby Artura G., jeśli ten pomimo
pierwszego uderzenia nożem dalej atakował. Natomiast miarkowanie siły ciosów nie
gwarantowałoby skuteczności obrony. Lżejsze uderzenie mogło doprowadzić do rozjuszenia
zranionego napastnika. Umiejscowienie zaś ciosów wynikało z ograniczenia możliwości
poruszania się napadniętego, przyciśniętego do podłogi, a zatem miało przypadkowy
charakter”.
Wskazany wyżej zakres rozbieżności w orzecznictwie niejednokrotnie powoduje dramatyczne
konsekwencje dla osób intuicyjnie podejmujących obronę konieczną. Osoby te
niejednokrotnie są stygmatyzowane wskutek długotrwałego procesu a niejednokrotnie
pozbawiane wolności poprzez stosowanie aresztu tymczasowego. Jak wskazuje powołana
wyżej analiza orzecznictwa: Najczęściej popełnianym błędem jest dokonywanie oceny
niebezpieczeństwa zamachu bez uwzględnienia elementów subiektywnych i z pozycji ex post
przez pryzmat skutków obrony. Zdaniem autorów projektu poczucie sprawiedliwości
wyrównawczej wymaga wyeliminowania ryzyka wadliwej interpretacji art. 25 § 2. Kodeksu
karnego. dotyczącej „współmierności sposobu obrony do niebezpieczeństwa zamachu”
poprzez uchylenie karalności ekscesu intensywnego gdy zagrożone zamachem są dobra

15 M. C z a p i k, Problematyka obrony koniecznej w orzecznictwie Sądu Apelacyjnego w Krakowie – analiza krytyczna
wybranych spraw w okresie od 2003 do 2007 r., Kraków 2007.
16 Ibidem, s. 4–5.
17 Ibidem, s. 5.
osobiste stojące na czele hierarchii wartości oraz mienie jednakże z ograniczeniem do
przypadków obrony domostwa, które nie noszą znamion rażącego ekscesu.
3. Różnica pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym.
Wejście w życie proponowanej nowelizacji spowoduje, że do polskiego systemu prawnego
wprowadzony zostanie nowy kontratyp, który spowoduje, że wyłączona zostanie
bezprawność przekroczenia granic obrony koniecznej, jeżeli dobrem zagrożonym zamachem
jest bezpieczeństwo powszechne, życie, zdrowie, wolność, wolność seksualna lub mienie, gdy
zamach na mienie połączony jest z użyciem przemocy lub wdarciem się do cudzego domu,
mieszkania, lokalu, pomieszczenia lub ogrodzonego terenu, czego skutkiem stanie się brak
konieczności ustalania przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości stanu emocjonalnego
osoby odpierającej zamach, ani okoliczności zamachu, a jedynie faktu, czy zamach był
bezprawny i czy godził w wyliczone w tym przepisie dobra prawne, a także czy przy zamachu
na mienie nastąpił w sposób lub w miejscu wskazanym w ww. przepisie.
4. Przewidywane skutki społeczne, gospodarcze, finansowe i prawne
Proponowana nowelizacja powinna przynieść pożądane skutki społeczne polegające na
jasnym uświadomieniu społeczeństwa o możliwości skutecznej ochrony własnej,
najbliższych, mienia i porządku społecznego przed bezprawnymi zamachami ze strony osób
trzecich połączonej z prewencją ogólną w postaci odstraszenia potencjalnych sprawców od
popełnienia czynu zabronionego ze względu na rozszerzenie dozwolonych granic obrony
koniecznej.
Nowelizacja pozostaje bez wpływu na sferę gospodarczą i finansową. Skutki prawne projektu
ustawy szeroko opisane zostały w pkt. 1-3 uzasadnienia projektu.
5. Źródła finansowania jeżeli projekt niesie obciążenia dla budżetu państwa lub
jednostek samorządu terytorialnego
Projekt nie wymaga finansowania i nie niesie obciążenia dla budżetu państwa ani jednostek
samorządu terytorialnego.
6. Założenia projektów podstawowych aktów wykonawczych
Projekt nie wymaga wydania aktów wykonawczych.
7. Ocena zgodności projektu z prawem Unii Europejskiej
Projekt ustawy jest zgodny z prawem Unii Europejskiej.