Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o kredycie konsumenckim oraz o zmianie ustawy - Kodeks wykroczeń

8. Dalsze przepisy ustawy stosuje się uwzględniając niniejszy artykuł.”.

Art. 2
W ustawie z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275, ze
zm.), po art. 138b dodaje się art. 138ba w brzmieniu:

„Art. 138ba. § 1. Kto zawierając umowę o kredyt, zastrzega sobie pobieranie lub faktycznie
pobiera korzyść majątkową przewyższającą sumę określonych przez ustawy:
1) wysokości odsetek maksymalnych oraz
2) wysokości łącznej kwoty wszystkich innych kosztów, które kredytobiorca jest
zobowiązany ponieść w związku z umową o kredyt oraz których poniesienie jest niezbędne
do uzyskania kredytu,

podlega karze grzywny.
§ 2. Kto w okolicznościach wskazanych w § 1, pomimo wezwania, nie zwraca kredytobiorcy
wartości pobranych kwot odsetek lub innych kosztów, które kredytobiorca jest zobowiązany
ponieść w związku z umową o kredyt oraz których poniesienie jest niezbędne do uzyskania
kredytu,

podlega karze aresztu albo karze grzywny.
§ 3. Jeżeli kredytodawcą lub pośrednikiem kredytowym jest podmiot niebędący osobą
fizyczną, odpowiedzialność przewidzianą w przepisach § 1-2 ponosi osoba kierująca
przedsiębiorstwem lub, odpowiednio do swego zawinionego przyczynienia się oraz pobranej
korzyści majątkowej, osoba upoważniona do zawierania umowy kredytu.”.


Art. 3
Ustawa ma zastosowanie do umów zawartych lub zmienianych po dniu wejścia w życie
niniejszej ustawy.


Art. 4
Ustawa wchodzi w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia.



U z a s a d n i e n i e

1. Przepis wcześniej obowiązujący.

Nowelizacja wprowadza przepis analogiczny w swej funkcji do przepisu art. 7a
obowiązującej uprzednio ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U.
2001 r. Nr 100 poz. 1081 ze zm.), dalej zwanej „uprzednią ustawą o kredycie konsumenckim”.
W nowej ustawie z dnia 12 maja 2012 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. 2011 r. Nr 126
poz. 715 ze zm.), dalej nazywaną „Ustawą”, nie ma odpowiednika tego przepisu, co obecnie
uznaje się za istotne uchybienie (por. pkt 11 niniejszego uzasadnienia).

Niniejsza nowelizacja ma na celu naprawienie przeoczenia ustawodawcy.
Jednocześnie w proponowanym artykule poprawiono niedociągnięcia legislacyjno-
merytoryczne przepisu obowiązującego w uprzedniej ustawie o kredycie konsumenckim.

2. Cel regulacji.

Celem wprowadzanych przepisów jest zapobieganie nadmiernemu zadłużaniu się
kredytobiorców, a w szczególności konsumentów, powstającemu na skutek działania takich
kredytodawców, którzy określają koszty kredytu konsumenckiego na zbyt wysokim poziomie,
nieuzasadnionym ponoszonymi przez nich nakładami i ryzykiem nieściągalności kredytu oraz
osiągają rażąco nadmierne zyski kosztem wpychania konsumentów w spiralę zadłużenia.

3. Rys historyczny.

Proponowane regulacje mają głębokie historyczne zaplecze, ponieważ kwestie
obciążania kredytobiorców rażąco wysokimi kosztami uregulowane były zarówno w okresie
II RP, jak i w latach powojennych. Już tylko sięgając do polskiego ustawodawstwa
międzywojennego można wskazać, że w 1924 r. prezydent RP wydał rozporządzenie o
lichwie pieniężnej (Dz. U. RP Nr 56/24, poz. 574). W 1932 r. Minister Skarbu wydał
rozporządzenie o lichwie pieniężnej, najwyższych dozwolonych korzyści majątkowych w
pieniężnych stosunkach kredytowych (Dz. U. Nr 90, poz. 750), a także wspólne z Ministrem
Sprawiedliwości rozporządzenie o lichwie pieniężnej, najwyższych dozwolonych korzyści
majątkowych przedsiębiorstw, trudniących się czynnościami bankowymi (Dz. U. Nr 89, poz.
841). Karalność lichwy wynikała wówczas z art. 268 Kodeksu karnego.

4. Inne kraje, w których obowiązują regulacje ograniczające lichwę.

W wielu innych krajach istnieją regulacje mające na celu ograniczanie lichwy.

We Francji regulacje dotyczące lichwy znajdują się w Kodeksie Konsumenta (Code de
la Consommation), w art. L.313-3. W świetle przepisów tego kodeksu pożyczka nabiera
charakteru lichwiarskiego, jeżeli jest udzielana na procent, który przewyższa w danym czasie
o co najmniej 1/3 średnią efektywną stopę procentową stosowaną w poprzednim kwartale
roku przez instytucje kredytowe w stosunku do pożyczek tego samego rodzaju i o zbliżonym
stopniu ryzyka.

W Belgii, przynajmniej raz na sześć miesięcy, ogłaszana jest maksymalna stopa
całkowitego rocznego kosztu kredytu (annual percentage rate of charge, APR) w zależności
od rodzaju, wysokości i okresu spłaty, po konsultacji z Radą Konsumencką Banku
Narodowego. Lichwa podlega sankcjom karnym, cywilnym i administracyjnym. Podobnie w
Holandii istnieje jednoznacznie określony pułap oprocentowania, powyżej którego
oprocentowanie staje się oprocentowaniem lichwiarskim.

We Włoszech lichwiarska stopa oprocentowania jest zdefiniowana ustawowo jako
oprocentowanie przekraczające o więcej niż połowę przeciętny całkowity roczny koszt
kredytu (APR) stosowany przez banki i pośredników finansowych, publikowany kwartalnie w
dzienniku ustaw w klasyfikacji opartej na charakterze, celach, wysokości, czasie spłaty,
ryzyku i gwarancji kredytu.

W RPA istnieje ustawa skierowana przeciwko lichwie (Usury Act), zgodnie z którą
kredytodawca (zarówno bank, jak i parabank) nie może narzucić oprocentowania wyższego
niż 20% w stosunku rocznym (dla pożyczek niższych niż 10.000 R) lub 17% (dla pożyczek
wyższych niż 10.000 R).

W USA poszczególne stany określają własne ustawowe stopy oprocentowania oraz
maksymalne stopy oprocentowania, powyżej którego rozpoczyna się oprocentowanie
lichwiarskie; w przypadku braku takiego ograniczenia, obowiązuje ograniczenie określane na
poziomie federalnym (State Interest Rates & Usury Limits).

W Wielkiej Brytanii kwestii oprocentowania lichwiarskiego poświęcone są artykuły
137-140 Ustawy o kredycie konsumenckim (Consumer Credit Act) z 1974 r. Ustawa pozwala
sądom na orzekanie, na podstawie znajomości oprocentowania rynkowego oraz
charakterystyki pożyczkobiorcy, że oprocentowanie przyjęte w danej umowie kredytowej ma
charakter lichwiarski.

5. Niewystarczające regulacje Kodeksu cywilnego i Kodeksu karnego.

Lichwa jest traktowana jako szczególny przypadek sprzeczności transakcji z dobrymi
obyczajami. Kluczowym elementem definiującym lichwę jest drastyczna dysproporcja
między wzajemnymi świadczeniami stron umowy lub ścieżki dojścia do nawiązania kontraktu
(zakłócenie wolnej woli strony i jej zdolności widzenia sprawy we właściwym świetle, z
tytułu sytuacji przymusowej lub manipulacji emocjonalnej, a w następstwie wyzyskania obu
tych elementów przez stronę silniejszą).

Aktualnie obowiązujące przepisy, które mogą być podstawą do ograniczania kosztów
zaciągniętych kredytów, to następujące przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku –
Kodeks cywilny (Dz. U 1964 Nr 16 poz. 93 ze zm.; dalej: „KC”):

„Art. 58. [...] § 2. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia
społecznego. [...]”;

„Art. 353(1). Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego
uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie
ani zasadom współżycia społecznego”;

„Art. 388. § 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo
lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega
dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy
przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać
zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy
jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy. [...]”.

Przepisem penalizującym wyzysk jest następujący przepis art. 304 ustawy z dnia 6
czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553 ze zm.):

„Art. 304. Kto, wyzyskując przymusowe położenie innej osoby fizycznej, prawnej albo
jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, zawiera z nią umowę, nakładając
na nią obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym, podlega karze
pozbawienia wolności do lat 3”.

Sam Sąd Najwyższy niejednokrotnie opowiadał się za ustawowym ograniczeniem
nadmiernej korzyści kredytodawców. Przykładowo: w wyroku z dnia 27 lipca 2000 r. (sygn.
akt IV CKN 85/00) Sąd Najwyższy – przywołując za podstawę postanowienia przepisów art.
58 § 2 KC oraz 353(1) KC – uznał, iż zastrzeganie w umowie pożyczki między osobami
fizycznymi odsetek w wysokości nadmiernej, niemającej uzasadnienia ani w wysokości
inflacji, ani w zyskach osiąganych w ramach normalnej, rzetelnie prowadzonej działalności
gospodarczej, należy uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Ponadto w
wyroku z dnia 8 stycznia 2003 r. (sygn. akt II CKN 1097/00) Sąd Najwyższy uznał za
nieważne postanowienia umowne zastrzegające rażąco wygórowane odsetki w zakresie, w
jakim zasady współżycia społecznego ograniczają zasadę swobody umów.

Jednakże w praktyce stosowania prawa, nie jest do końca jasna kwestia, czy wystarczy
rażąca dysproporcja świadczeń stron kontraktu, czy też bardzo duże odchylenie od rynkowej
stopy dla pożyczek pewnego typu w danym miejscu i czasie, czy musi być udowodniona
„niegodziwa postawa” czy „zły zamiar” pożyczkodawcy, np. wykorzystania zależności czy
przymusowego położenia czy nieporadności drugiej osoby. Istnieją wyroki, które ów
nieuczciwy zamiar interpretują z samego faktu ogromnej rozpiętości między żądaną stopą a
stopą „rynkową”.

Dlatego też należy zwrócić uwagę na trudności wykazania tak ujmowanej lichwy w
złożonych relacjach prawnych i faktycznych łączących strony, nierzadkiego istnienia i
celowości rozróżnienia świadczenia głównego oraz świadczeń dodatkowych lub
rozpatrywania względnej korzystności lub niekorzystności danego świadczenia w sytuacji
pakietu usług (jest to w pewnym sensie poszerzenie problematyki kredytu konsumenckiego,
w którym np. procent czy określona prowizja – sama w sobie – nie mówi jeszcze o
korzyściach czy stratach strony).

Ze względu na to, iż unieważnienie konkretnej umowy na bazie klauzul generalnych
nie jest łatwe, ustawodawca zdecydował się wprowadzić do KC przepis regulujący wysokość
odsetek maksymalnych:

„Art. 359. (...) § 2 (1). Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności
prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu
lombardowego Narodowego Banku Polskiego (odsetki maksymalne). [...]”.

Jednakże samo ograniczenie możliwości pobierania nadmiernych odsetek nie jest
wystarczającym instrumentem ochrony kredytobiorcy. Dochodzi bowiem do sytuacji, w której
kredytodawcy co prawda przestrzegają regulacji określającej maksymalną wysokość odsetek,
jednakże jednocześnie zastrzegają wysokie prowizje i dodatkowe opłaty o różnym
charakterze, chcąc niejako zrekompensować sobie ograniczenie w zakresie odsetek od
udzielonych środków. W takim przypadku można by rozważać przyjęcie konstrukcji obejścia
prawa i – co za tym idzie – nieważność odpowiednich postanowień umowy na zasadzie art.
58 § 1 KC. Niemniej jednak w grę wchodziłyby tutaj kryteria ocenne. Nie sposób bowiem
wskazać in abstracto zastrzeżenie jakie koszty kredytu mogłyby zostać uznane za zmierzające
do obejścia prawa. Zasady współżycia społecznego są standardami niedookreślonymi, stąd
wnioskowanie o nieobowiązywaniu postanowienia umowy kredytowej na ich podstawie może
być zawodne. Sytuacja prawna kredytobiorcy jest więc w znacznym stopniu niepewna.

Aby tego uniknąć, wnioskodawcy uzasadnianego projektu nowelizacji zdecydowali
się na wprowadzenie regulacji ograniczającej wprost wysokość kosztów kredytu