Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz ustawy - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia

2
adwokackiej, radcy prawnego, doradcy
podatkowego, lekarskiej oraz dziennikarskiej.
Mianowicie: w art. 180 § 2 k.p.k. ustawodawca przesądził, że osoby obowiązane do zachowania
którejkolwiek z tych tajemnic mogą być przesłuchiwane co do faktów nimi objętych tylko wtedy,
gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości i gdy dana okoliczność nie może być
ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie
przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie takich osób decyduje sąd, na posiedzeniu bez
udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na
postanowienie sądu przysługuje zażalenie. Z kolei art. 180 § 3 k.p.k. zakazuje zwolnienia
dziennikarza od obowiązku zachowania w tajemnicy danych umożliwiających identyfikację autora
materiału prasowego, listu do redakcji, względnie innego materiału tego typu, jak również danych
pozwalających na identyfikację informatorów prasowych, którzy zastrzegli swą anonimowość
(tzw. tajemnica anonimatu).
2.3. Art. 180 § 1 k.p.k. został skonfrontowany z wzorcami z art. 47 i art. 51 ust. 2
Konstytucji. Pierwszy z tych przepisów przewiduje, że każdy ma prawo do ochrony prawnej życia
prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.
Natomiast art. 51 ust. 2 poręcza autonomię informacyjną jednostki, tzn. dopuszcza pozyskiwanie,
gromadzenie i udostępnianie przez władze publiczne wyłącznie takich informacji o obywatelach,
które są niezbędne w demokratycznym państwie prawnym.
W istocie oba przedstawione powyżej wzorce chronią tę samą wartość konstytucyjną, jaką
jest sfera prywatności. Jak zauważył Trybunał Konstytucyjny: „autonomia informacyjna stanowi
istotny element składowy prawa do prywatności i oznacza prawo do samodzielnego decydowania
o ujawnianiu innym informacji dotyczących swojej osoby oraz prawo do sprawowania kontroli nad
informacjami znajdującymi się w posiadaniu innych podmiotów.” Prawo do prywatności i
autonomia informacyjna nie mają jednak charakteru absolutnego i mogą podlegać ograniczeniom.
Aczkolwiek konieczne jest, by owe ograniczenia czyniły zadość wymaganiom konstytucyjnym, w
tym zwłaszcza wymaganiom sformułowanym w art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej (zasada
proporcjonalności). Skądinąd sam art. 51 ust. 2 Konstytucji także wyznacza granicę ewentualnym
ingerencjom ustawodawcy przez powiązanie ich z przesłanką „niezbędności w demokratycznym
państwie prawnym”.
2.4. Trybunał podzielił pogląd, że na gruncie kontrolowanego uregulowania w grę
wchodzić mogą dwa konkurencyjne dobra: z jednej strony – dobro statystyki publicznej, z drugiej
zaś – dobro wymiaru sprawiedliwości. Abstrakcyjne określenie relacji między nimi nie jest
możliwe.


3
Bez wątpienia statystyka publiczna pełni szczególną rolę w życiu społecznym. Prawidłowo
funkcjonująca statystyka jest czynnikiem warunkującym sprawne funkcjonowanie państwa. Ma
znaczenie dla podejmowania decyzji politycznych, gospodarczych, społecznych, a ponadto dla
stanowienia i stosowania prawa. W sposób pośredni statystyka publiczna służy również realizacji
niektórych celów i wartości konstytucyjnych, gdyż zapewnia rzetelność i efektywność działania
instytucji publicznych (por. zwłaszcza preambułę do Konstytucji). Jednocześnie prawidłowość
funkcjonowania statystyki publicznej uzależniona jest od tajemnicy statystycznej gwarantującej
wysoki poziom ochrony danych, które – bądź to w wykonaniu ustawowego obowiązku, bądź w
ramach dobrowolnego udziału w badaniu – przekazywane są urzędom statystycznym. Skutkiem
zbyt łatwego udostępniania danych statystycznych, np. prokuratorom na potrzeby postępowania
karnego, może być bowiem niechęć do dostarczania sprawozdań statystycznych. Konsekwencją
tego byłoby z kolei pogorszenie jakości informacji statystycznych.
Dobro wymiaru sprawiedliwości jest rzecz jasna równie cenną wartością. Organizacja
skutecznego wymiaru sprawiedliwości, zapewniającego wykrywanie przestępstw i możliwie
szybkie ich osądzanie, należy do podstawowych zadań państwa. Sprawność funkcjonowania
wymiaru sprawiedliwości ma znaczenie dla interesów poszczególnych jednostek, ponieważ
wpływa bezpośrednio na warunki ich życia w ramach społeczeństwa, a także determinuje
harmonijny rozwój całej wspólnoty. Tyle że owa sprawność w znacznej mierze zależy od
zapewnienia możliwości ustalenia faktów mających znaczenie dla wydania rozstrzygnięcia
w konkretnej sprawie karnej i ukarania sprawcy przestępstwa. Na tej więc płaszczyźnie może
zachodzić sprzeczność między dobrem wymiaru sprawiedliwości (definiowanym w kontekście
celów postępowania karnego) a prawem do prywatności i autonomią informacyjną podmiotu, od
którego pochodzą informacje statystyczne, jak również opisanym interesem publicznym, jaki stoi
za tajemnicą statystyczną.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, zastosowanie mechanizmu z art. 180 § 1 k.p.k.
w postaci zwolnienia z tajemnicy statystycznej stanowi ingerencję w sferę prywatności jednostki.
Praktyka korzystania z tego instrumentu pokazuje, że postanowienia wydawane są przede
wszystkim w odniesieniu do informacji związanych z funkcjonowaniem indywidualnych
przedsiębiorców (szczególnie ich sytuacji finansowej) oraz odnośnie do informacji zawartych w
karcie statystycznej będącej częścią karty zgonu. Tymczasem uzyskanie tych pierwszych jest
nierzadko możliwe z Krajowego Rejestru Sądowego. Natomiast źródłem wiedzy na temat
przyczyny zgonu określonej osoby może być dokumentacja lekarska. Do zwolnienia z tajemnicy
statystycznej w tych wypadkach powinno zatem dochodzić jedynie wtedy, gdy sprawozdania


4
finansowe przedkładane do rejestru
przedsiębiorców nie są wystarczające lub gdy w
ogóle sprawozdania takie nie zostały złożone (z uwagi na brak stosownego obowiązku czy
wskutek zaniedbania), albo też wtedy, gdy brak jest stosownej dokumentacji lekarskiej. Tylko w
tych sytuacjach można by mówić o spełnieniu kryterium konieczności (niezbędności) w rozumieniu
art. 31 ust. 3 i art. 51 ust. 2 Konstytucji. Jednak sam art. 180 § 1 k.p.k. – w odróżnieniu od § 2 –
nie nakłada na organy postępowania obowiązku poszukiwania środków dowodowych
alternatywnych w stosunku do sprawozdań statystycznych.
Trybunał przeanalizował poza tym kwestię kontroli postanowień zapadających na gruncie
zaskarżonego przepisu, w tym zwłaszcza postanowień prokuratora. Otóż art. 302 § 1 k.p.k.
przyznaje prawo do wywiedzenia zażalenia podmiotom nie będącym stronami, których prawa
zostały naruszone. Z zażaleniem mogą występować tak urzędy statystyczne, jak i osoby, których
dotyczą informacje statystyczne, pod warunkiem, iż nie przysługuje im status podejrzanego lub
pokrzywdzonego. Niemniej o ile w przypadku urzędów jest to realne uprawnienie, o tyle prawo
przysługujące pozostałym podmiotom jest raczej iluzoryczne, jako że z reguły nie wiedzą nawet o
wydaniu postanowienia w trybie art. 180 § 1 k.p.k. Co więcej: zażalenie na postanowienie w
przedmiocie zwolnienia z tajemnicy statystycznej, zapadłe na
etapie postępowania
przygotowawczego, rozpoznaje nie sąd, lecz prokurator bezpośrednio przełożony nad
prokuratorem, który je wydał, a analogiczne postanowienie sądu w ogóle nie podlega zaskarżeniu.
Kontrola orzeczeń, o których mowa w art. 180 § 1 k.p.k. wygląda więc odmiennie niż tych z art.
180 § 2 k.p.k. To wszystko uzasadnia tezę, że także w tym aspekcie ustawodawca nie zadbał o
odpowiednie wyważenie konkurencyjnych wartości.
Zważywszy to wszystko Trybunał Konstytucyjny doszedł do wniosku, że obecny kształt
instytucji zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy statystycznej nie gwarantuje tego, że
zwolnienie to następować będzie wyłącznie wówczas, gdy będzie to konieczne dla postępowania
karnego. Wiąże się to z brzmieniem art. 180 § 1 k.p.k., w którym nie wskazano żadnych przesłanek
zwolnienia, a ponadto z brakiem procedury umożliwiającej właściwą weryfikację rozstrzygnięć
prokuratora lub sądu. W opinii sądu konstytucyjnego stanu tego nie można zaakceptować ze
względu na treść art. 31. ust. 3 oraz art. 47 i art. 51 ust. 2 Konstytucji. Nie wolno też zapominać, że
udzielanie informacji objętych tajemnicą statystyczną na potrzeby postępowania karnego, w
sytuacji gdy istnieje możliwość pozyskania materiału dowodowego w inny sposób, podważa
wiarygodność statystyki publicznej, a przez to godzi w istotny interes publiczny.
2.5. Trybunał odroczył utratę mocy obowiązującej normy uznanej za niezgodną
z Konstytucją, gdyż wyeliminowanie jej z porządku prawnego już w dniu ogłoszenia wyroku


5
w Dzienniku
Ustaw
mogłoby wywołać
niekorzystne skutki dla wymiaru
sprawiedliwości. Ostatecznie zatem, art. 180 § 1 k.p.k. – w zakresie wskazanym w sentencji
rozstrzygnięcia – utraci moc obowiązującą z upływem 12 miesięcy od daty publikacji, tj. z dniem
28 grudnia 2012 r.

3. Różnice między dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
Projekt zakłada nadanie nowego brzmienia art. 180 § 2 k.p.k. Kierując się bowiem
argumentami zaprezentowanymi w uzasadnieniu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego oraz
sugestiami tam zawartymi, projektodawca uznał, iż objęcie tajemnicy statystycznej taką samą
ochroną, jaką zapewniono tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy
podatkowego, lekarskiej oraz dziennikarskiej, uczyni w pełni zadość standardom konstytucyjnym.
Wprawdzie Trybunał zaznaczył w swym wywodzie, że z racji związania zakresem zaskarżenia nie
mógł wypowiedzieć się o celowości nowelizacji mechanizmu przewidzianego w art. 180 § 1 k.p.k.
także dla pozostałych obowiązków dyskrecji. Niemniej zaakcentował również, że „specyfiką
tajemnicy statystycznej jest to, że – inaczej niż inne tajemnice zawodowe – chroni nie tylko
interes indywidualny, ale także, a nawet przede wszystkim, istotny interes publiczny –
prawidłowo funkcjonującą i wiarygodną statystykę publiczną.” W ocenie Senatu, objęcie
wszelkich tajemnic regułami podobnymi, czy wręcz identycznymi, jak te przewidziane w art. 180 §
2 k.p.k. mogłoby więc być niezasadne, a poza tym prowadziłoby do przyznania interesom
prywatnym (indywidualnym) wyraźnego pierwszeństwa przed interesem wymiaru
sprawiedliwości, i to niezależnie od charakteru tych pierwszych. Wreszcie idea sprawnego i
skutecznego wymiaru sprawiedliwości przemawia za utrzymaniem dotychczasowego podziału na
tajemnice, których zachowanie determinują odrębne przepisy wraz z art. 180 § 1 k.p.k., oraz te,
które podlegają już rygorom art. 180 § 2 k.p.k. lub ewentualnie innym szczególnym reżimom.
Wejście w życie projektowanej regulacji spowoduje zatem, że zwolnienie świadka
z obowiązku zachowania tajemnicy statystycznej, będzie możliwe jedynie z uwagi na dobro
wymiaru sprawiedliwości, przy braku innych środków dowodowych na daną okoliczność.
Przesłanka tak pojmowanej „niezbędności” będzie – co oczywiste – wypełniana treścią a casu ad
casum, co pozwoli na odpowiednie wyważenie konkurencyjnych wartości.


Istotną zmianą w porównaniu z obowiązującym stanem prawnym jest pozbawienie
prokuratora kompetencji do wydawania postanowień w tym przedmiocie w toku postępowania


6
przygotowawczego. W tym przypadku właściwy ma być sąd powołany do rozpoznania sprawy w
pierwszej instancji (por. art. 329 § 1 k.p.k.), a jego orzeczenie będzie podlegało zaskarżeniu na
zasadach ogólnych.
Proponowana nowelizacja k.p.k. pozwoli nie tylko na realizację wytycznych sądu
konstytucyjnego, ale też odpowie na postulaty pojawiające się w piśmiennictwie prawniczym,
wedle których decyzja co do zwolnienia świadka z obowiązku zachowania tajemnicy powinna
leżeć w gestii organu niezawisłego i bezstronnego. Nie da się zaś ukryć, że prokurator, który
ze względu na pełnioną funkcję i rolę procesową musi niejednokrotnie kierować się swym
partykularnym interesem, na pewno tych przymiotów nie posiada (tak m.in. Piotr Kardas, „Kilka
uwag o ochronie tajemnicy statystycznej i podstawach prawnych jej wykorzystywania w
postępowaniu karnym”, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych z 2009 r., wyd. specjalne).
Notabene ten sam sądowy tryb zwolnienia, jak również omówione powyżej przesłanki,
znajdą zastosowanie w razie potrzeby przeprowadzenia dowodu z dokumentu obejmującego
informacje chronione tajemnicą statystyczną (zob. art. 226 k.p.k.).
Szczególny walor, jaki został przyznany tajemnicy statystycznej na tle pozostałych
tajemnic służbowych oraz zawodowych, uzasadnia także włączenie jej do katalogu zawartego w
art. 41 § 4 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia
(Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848, z późn. zm.; dalej jako k.p.s.w.). Skutkiem tego będzie całkowite
wyeliminowanie możliwości zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy statystycznej na
gruncie procedury wykroczeniowej, podobnie jak to jest obecnie w odniesieniu do tajemnicy
adwokackiej, radcowskiej, lekarskiej lub dziennikarskiej.
Wypada z całą mocą podkreślić, że przedmiotowa inicjatywa odnosi się wyłącznie do
tajemnicy statystycznej w rozumieniu art. 10 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce
publicznej (Dz. U. z 2012 r. poz. 591), albowiem tej właśnie tajemnicy dotyczyło orzeczenie
Trybunału. Termin „tajemnica statystyczna” użyty w projektowanym art. 180 § 1 k.p.k. oraz art.
41 § 4 pkt 2 k.p.s.w. nie powinien być wobec tego rozszerzany na inne dane aniżeli te, o których
mowa w art. 5 ust. 1 powołanej ustawy o statystyce publicznej, czyli dane statystyczne „od i o
podmiotach gospodarki narodowej i ich działalności” oraz dane statystyczne „od i o osobach
fizycznych dotyczących ich życia i sytuacji”. Chodzi tu przy tym również o takie rozumienie
proponowanych przepisów, które uwzględniać będzie definicję z art. 2 pkt 1 ustawy o statystyce
publicznej, kładącą nacisk na oficjalny charakter danych statystycznych, bo tylko one korzystają z
ochrony przewidzianej w art. 10 wymienionej ustawy.