Rządowy projekt ustawy o ratyfikacji Konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi, sporządzonej w Strasburgu w dniu 15 maja 2003 r.

cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę (sporządzonej
w Hadze dnia 25 października 1980 r.; Dz. U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528
i 529).
II. Zakres
uregulowania
Konwencja w artykule 1 precyzuje cele i wprowadza wspólne standardy
dotyczące zasad orzekania o kontaktach z dziećmi, przyjęcia i stosowania
środków gwarantujących prawidłowe wykonywanie kontaktu oraz
współpracy między sądami i organami właściwymi w sprawach kontaktów
z dziećmi.
Przepisy Konwencji, zgodnie z definicją zawartą w artykule 2 litera c, mają
zastosowanie wobec dzieci, to jest osób poniżej 18 roku życia, lub
ewentualnie, jeżeli przepisy krajowe określają inną granicę wieku, osób,
wobec których przepisy krajowe dopuszczają wydawane i ustanawiane
orzeczenia o kontaktach. Odnoszą się one do kontaktów rozumianych nie
tylko jako pobyt lub spotkanie dziecka z uprawnioną osobą, lecz również
jako każdą formę komunikacji i informacji między dzieckiem i uprawnionymi
(artykuł 2 litera a).
Artykuły od 3 do 10 określają zasady orzekania o kontaktach z dzieckiem
oraz zobowiązują państwa do wprowadzenia środków prawnych,
koniecznych do wykonywania orzeczeń. Podstawą tych zasad jest
określone w artykule 4 ustęp 1 prawo dzieci i rodziców do uzyskania oraz
utrzymywania ze sobą regularnych kontaktów. Ograniczenie tego prawa lub
wprowadzenie środków nadzoru nad jego wykonywaniem jest możliwe
jedynie wtedy, gdy jest to uzasadnione dobrem dziecka (artykuł 4 ustępy 2
i 3). Zgodnie z artykułem 5 prawo do kontaktu może zostać ustanowione na
rzecz innych osób niż rodzice, które mają z dzieckiem związki rodzinne
(bliskie związki wynikające z mocy prawa, takie jak pokrewieństwo lub de
facto mające charakter rodzinny – artykuł 2 litera d).
Artykuł 6 potwierdza i precyzuje ogólną zasadę wysłuchania dziecka
posiadającego dostateczne rozeznanie i wzięcia pod uwagę jego życzeń,
uczuć i opinii niebędących w oczywistej sprzeczności z jego dobrem.
3
W tym celu dziecko ma prawo do uzyskiwania wszystkich istotnych
informacji i uwzględnienia go w konsultacjach.
Konwencja, jako najbardziej preferowana forma ustanawiania kontaktów
osób uprawnionych z dzieckiem, zaleca zawieranie polubownych
porozumień w sprawie kontaktów (artykuły 7 i 8). Państwo i jego organy
mają obowiązek zachęcać uprawnionych do zawierania takich porozumień
na piśmie oraz oferować w tym celu środki mediacyjne lub inne
alternatywne środki rozstrzygania sporów. W braku porozumienia,
rozstrzygając spór o prawie do kontaktów lub jego zakresie oraz formach,
uprawniony organ jest obowiązany do zgromadzenia wystarczających
informacji z dostępnych źródeł w celu podjęcia właściwej decyzji zgodnej
z dobrem dziecka.
Obowiązkiem państwa jest podejmowanie środków zapewniających
wykonanie orzeczeń lub zatwierdzonych przez uprawniony organ
dobrowolnych porozumień w sprawie kontaktów (artykuł 9). W tym celu
państwo jest zobowiązane do wprowadzenia i stosowania środków
gwarantujących zabezpieczenie prawidłowego wykonywania kontaktów
oraz zabezpieczenie powrotu dziecka lub zapobieżenie jego wywiezieniu.
Katalog możliwych środków został zawarty w artykule 10, przy czym
państwo ma obowiązek wprowadzić i stosować co najmniej trzy z nich,
o czym należy powiadomić depozytariusza Konwencji w terminie trzech
miesięcy od jej wejścia w życie wobec tego państwa.
Mechanizm wykonywania współpracy między uprawnionymi organami
w sprawach kontaktów z dzieckiem w sytuacjach transgranicznych został
zawarty w Konwencji w artykułach od 11 do 18. Współpraca ta jest
wykonywana przy udziale ustanowionych w każdym państwie organów
centralnych, których podstawowymi zadaniami jest: udzielanie informacji
o prawie krajowym i stosowanych środkach gwarancyjnych, podejmowanie
działań w celu ujawnienia miejsca pobytu dziecka i przyjmowanie
i przekazywanie wniosków w sprawach kontaktów z dziećmi oraz ułatwianie
komunikowania się uprawnionych organów.
Artykuł 14 wprowadza zasadę uznawania i wykonywania, przy
zastosowaniu przepisów proceduralnych prawa krajowego, orzeczeń
4
dotyczących kontaktu wydanych w innych umawiających się państwach.
Uznając lub stwierdzając wykonalność orzeczenia wydanego w innym
państwie lub w innym czasie, organ krajowy może w razie konieczności
dostosować warunki jego wykonania, w tym zastosowania środków
gwarancyjnych odpowiednio do okoliczności umożliwiających realizację
kontaktu (artykuł 15). W przypadku braku powrotu dziecka po upływie
kontaktu wykonywanego za granicą, organy na wniosek podejmą działania
w celu powrotu dziecka, w tym wykonają zabezpieczenia i gwarancje
ustanowione w orzeczeniu dotyczącym kontaktu (artykuł 16).
Pozostałe przepisy Konwencji określają stosunek jej uregulowań do innych,
istniejących instrumentów prawa międzynarodowego (artykuły 10 – 20),
procedury zmiany Konwencji (artykuł 21) oraz wiązania się jej przepisami
(artykuły 22 – 27). Zgodnie z artykułem 25 do Konwencji nie można składać
zastrzeżeń.
III. Zgodność z przepisami prawa polskiego
Obowiązujące obecnie przepisy ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks
rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, z późn. zm., dalej: „K.r.o.”) oraz
ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz. U. Nr 43, poz. 296, z późn. zm., dalej: „K.p.c.”) nie zapewniają
możliwości prawidłowego wykonywania Konwencji. Przede wszystkim
w prawie polskim brak jest pozytywnej proklamacji prawa rodziców z jednej
strony (prawo to jest wywodzone a contrario z normy określającej podstawy
do ograniczenia lub pozbawienia prawa do kontaktu – artykuł 113 K.r.o.)
i z drugiej strony – odpowiadającego prawu rodziców prawa samego
dziecka do takiego kontaktu. Brak jest również w polskim prawie
jednoznacznych podstaw do ustanawiania prawa innych osób do kontaktu
z dzieckiem, co dotyczy nawet jego krewnych. Nie spełniają również
standardów przewidzianych Konwencją polskie uregulowania dotyczące
trybu postępowania w sprawach o kontakty, a w szczególności brak
ujednolicenia tego trybu (różne podstawy prawne i różne tryby postępowań
w przypadku sporu między rodzicami w kwestii kontaktów – artykuł 97 § 2
K.r.o., w pozostałych przypadkach – artykuł 109 K.r.o.). Brak jest też
5
podstaw prawnych do ustanawiania zabezpieczeń i gwarancji, o których
mowa w Konwencji.
Wskazane powyżej niedostatki obecnie wiążących przepisów prawa
polskiego eliminuje projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny
i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (dalej: „projekt”). Projekt w dniu
29 maja 2008 r. został przyjęty przez stały komitet Rady Ministrów. Projekt,
określając na nowo całość zagadnień dotyczących kontaktu z dziećmi,
w pełni odpowiada wymogom Konwencji i będzie umożliwiać jej
wykonywanie.
Artykuł 113 § 1 K.r.o. w projektowanym brzmieniu jednoznacznie
proklamuje, niezależne od przysługującej władzy rodzicielskiej, prawo
rodziców i dzieci do utrzymywania wzajemnych kontaktów, co odpowiada
zasadzie wyrażonej w artykule 4 Konwencji. Projekt dodatkowo wzmacnia
tę zasadę, określając, że kontakty stanowią nie tylko uprawnienie w ramach
stosunków między rodzicami a dziećmi, ale i ich wzajemny obowiązek.
Z kolei sama definicja „kontaktu”, tak jak nakazuje rozumieć go artykuł 2
litera a Konwencji, znajduje pełne odzwierciedlenie w artykule 113 § 2
projektu, który zawiera katalog elementów kontaktu (pobyt z dzieckiem,
odwiedziny, bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespon-
dencji itp.). Zasadę kierowania się dobrem dziecka w przypadkach
ograniczenia lub wykluczenia kontaktów z artykułu 4 ustęp 2 Konwencji
ustanawia odpowiadający mu artykuł 1132 projektu. Prawo do kontaktów
z dzieckiem innych osób (artykuł 5 Konwencji) gwarantuje artykuł 1136
projektu (rodzeństwo, dziadkowie, powinowaci w linii prostej i inne osoby,
jeżeli sprawowały one przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem).
Artykuł 8 Konwencji wprowadza jako ogólną regułę współdziałanie rodziców
i ich porozumienie przy ustalaniu warunków kontaktu z dzieckiem. Zasadę
tę do polskiego prawa wprowadza artykuł 1131 § 1 projektu. Zgodnie z nim,
określając zasady utrzymywania kontaktu, rodzice powinni kierować się
dobrem dziecka i brać pod uwagę jego rozsądne życzenia. W przypadku
braku porozumienia rodziców o sposobie utrzymywania kontaktów
rozstrzygać będzie sąd opiekuńczy, który również ograniczy utrzymywanie
kontaktów lub zmieni rozstrzygnięcie w sprawie kontaktów, jeżeli będzie
6
tego wymagać dobro dziecka. Przepisy projektowanych artykułów 1131 –
1135 K.r.o. stanowią jednolitą podstawę prawną postępowania w sprawach
o kontakty z dzieckiem.
Konwencja w artykułach 9 i 10 wymaga, aby państwa strony Konwencji
stosowały co najmniej trzy z wymienionych w przepisie środków
gwarantujących zapewnienie należytego wykonania orzeczenia w sprawie
kontaktów, jak i w celu spowodowania, aby po upływie okresu kontaktu
dziecko wróciło do miejsca zwykłego pobytu. Zawarty w projekcie nowy
przepis artykułu 5821 K.p.c. spełnia to zobowiązanie, udzielając sądowi
opiekuńczemu możliwości zobowiązania osoby uprawnionej do pokrycia
kosztów podróży i pobytu oraz kosztów powrotu, złożenia depozytu
pieniężnego na wypadek naruszenia ustalonych warunków kontaktu,
odebrania przyrzeczenia określonego zachowania.
Współpraca międzynarodowa w sprawach zagranicznych, zgodnie
z artykułem 11 Konwencji, będzie wykonywana za pośrednictwem
wskazanych przez państwa organów centralnych. Zakres ich obowiązków
(informowanie, ustalanie miejsca pobytu dziecka, przyjmowanie
i
przekazywanie wniosków) określa artykuł 12 Konwencji. Funkcję tę
w przypadku Polski należałoby powierzyć Ministerstwu Sprawiedliwości,
które obecnie pełni funkcję organu centralnego w zakresie innych
konwencji dotyczących międzynarodowego obrotu prawnego w sprawach
rodzinnych, w tym zwłaszcza Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów
uprowadzenia dziecka za granicę. sporządzonej w Hadze w dniu
25 października 1980 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528), wzmacniając
równocześnie obsadę etatową organu. Oświadczenie takiej treści powinno
zostać złożone przez Rzeczpospolitą Polską Sekretarzowi Generalnemu
Rady Europy wraz z instrumentem ratyfikacyjnym.
IV. Potrzeba związania się Konwencją
Swobodny przepływ pracowników, wolność podejmowania zatrudnienia
i osiedlania się w państwach członkowskich UE znosi bariery i zachęca do
podejmowania decyzji o migracji, zwłaszcza migracji zarobkowej. W tym
względzie obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w szerokim zakresie
7